Çayeli’nin Raşot bölgesinde konuşan 10-15 kişiyi saymazsak bildiğimiz kadarıyla bugün Artvin ilçeleri dışında yaşayan Hemşinliler Hemşince konuşmuyorlar. Raşot bölgesinde konuşulan dil ile ilgili yeterli kayıt maalesef henüz yok. Hemşin dil kültür çalışması yapan kişilerin önündeki en önemli görevlerden biri hiç kuşkusuz bu bölgede dili konuşan son insanların konuşmalarının ayrıntılı kayıtlarını almak olmalı. Bu arada geçerken belirtmek gerekir; Raşotlular dillerini Hemşince olarak değil Ermenice olarak isimlendiriyorlar. Bu arada ayrıntılı incelenmesi gereken bir bölge de Fındıklı köyleri ve Ardeşen Oce Köyü olmalı. Zira Ahmet Faik Günday anılarında daha önce bu sayfalarda da yazıldığı üzere 1920 itibariyle Ermenice konuşulan Hemşin köyleri içinde Çayeli’nin köyleriyle birlikte Fındıklı’nın köyleri ve Oce’yi de sayıyor.
Dil bilen dil-bilmeyen ayrımı yanıltıcı olabilir
Raşot’un dışındaki bölgelerdeki Hemşin köylerinde ise konuştukları Türkçe içerisinde köyden köye değişmekle beraber binlerce kelime hâlâ kullanılıyor. Elbette bu kelimelerin önemli bir bölümü yer adları, hayvan ve bitki adları, günlük köylü yaşamında kullanılan araç gereç adları, geleneksel mimaride kullanılan nesne ve araçlar, sülale, partiya, aile adlarıyla basit temel fiiller vb. kelimelerden oluşuyor.
Bu bölgede kullanılan kelimelerin büyük bölümü Hemşince konuşan Hemşinliler tarafından da kullanılan kelimeler. Ancak ciddi sayıda kelime Artvin Hemşinlileri tarafından bilinmezken Rize’nin, Trabzon’un Hemşin köylerinde karşımıza çıkabiliyor. Benzer bir durum Abhazya Hemşinlileri ile Artvin Hemşinlileri arasında da karşımıza çıkıyor. Hıristiyan olan Abhazya Hemşinlilerinin bilmedikleri ve hatta Türkçesini, Arapçasını, Rusçasını kullandıkları birçok kelime Artvin Hemşinlileri tarafından kullanılıyor. Örnek vermek gerekirse Abhazya’nın Hıristiyan Hemşinlileri çoban için çobon kelimesini kullanırken Hopa Hemşinlileri hoyiv diyor. Abhazya Hemşinlileri horoz için xoroz kelimesini kullanırken Hopa Hemşinlileri aklar kelimesini kullanıyor. Yani bizim onlardan öğreneceğimiz çok kelime olduğu gibi onların da bizden öğreneceği birçok kelime var.
Hazine değerinde bir sözlük
Bu noktada Hemşince konuşulmayan bölgelerdeki sözcükleri Hopa Hemşinlilerinin konuştuklarıyla karşılaştırma şansını bize veren bir sözlükten söz etmem gerekiyor. Hasan Uzunhasanoğlu tarafından hazırlanan ve Lazi Yayınları tarafından yayımlanan “Titer” adlı sözlük, özellikle Rize ve Trabzon Hemşin köylerindeki kelimelerle ilgili bugüne kadar sahip olduğumuz en kapsamlı kaynak durumunda. Bu sözlük bize açıkça bu bölgelerde yaşayan kelimelerden öğreneceğimiz çok şey olduğunu ve dahası bu bölgelerde yaşayan Hemşinlilerin bütün kayıplarına karşın Hemşinceyle ciddi bir bağları olduğunu gösteriyor. Birkaç örnek vermek istiyorum.
Hopa tarafında bilinmeyen ama bu bölgede bilinen bazı hayvan isimleri şunlar: xeçapar (yengeç), ardziv (kartal), akrav (karga), moreğ (çekirge). Hayvanları suya yöneltmek için söylenen areçur, ahıra yöneltmek için söylenen arekum kelimelerini de anlıyoruz ama kullanmıyoruz. Bu kelimeler içindeki are (gel) kelimesini biz aye şeklinde kullanıyoruz. Bizim yitirdiğimiz r’yi onlar korumuşlar. Sabanın tarlada bıraktığı iz anlamındaki “agos” kelimesi bizde bilinmezken Xaçapit’te kaydedilmiş. Yine bizde olmayan bazı Ermeni isimleri sülale adı ve yer adı olarak kaydedilmiş bu sözlükte: Agop, Apel, Avedig, Datin, Dertar, Gazar, Hervanig, Maadig, Minas, Tumaz. Hopalıların kullanmadıkları xodnots (otluk), anked (cahil, bilgisiz) gibi kelimelerin de yer aldığı başka onlarca kelime bulunuyor sözlükte.
Kimlik dili olarak Hemşince!
Aslında Hemşin Ermenicesiyle ilişkileri bakımından kıyaslanacak olsalar Abhazya ve Rusya’da yaşayan Hıristiyan Hemşinlilerin dil becerilerinin Artvin Hemşinlilerinden, Artvin Hemşinlilerinin becerilerinin de Türkiye’de yaşayan diğer Hemşinlilerden daha gelişkin olduğu düşünülür. Elbette belli açılardan bu doğrudur da. Peki, bu durum Hemşinlileri anadiliyle ilişkileri üzerinden sınıflandırmak için yeterli mi? Bana kalırsa yeterli değil.
Yeterli değil. Çünkü dil bilmediğini düşündüğümüz Hemşinlilerin dile katılım düzeyleri tahmin ettiğimizin ötesinde. Yani böyle bir dilin kimliklerinin bir parçası olduğu ve sadece geçmişe ait bir unsur değil izlerini bugün de takip edebildikleri bir gerçeklik olduğunun bilincinde birçok Hemşinli. Hemşin dili ve tarihiyle ilgili bilgiler açığa çıktıkça Hemşinli kimliğinin bir unsuru olarak Hemşin diline sahip çıkma eğilimi bugün olduğundan çok daha ileri boyutlara ulaşacaktır.
Dolayısıyla Hemşince dediğimiz, Abhazya Hemşinlilerinin Hamşenahayeren (Hemşin Ermenicesi), Raşotluların Armence dediği bu dil ne yalnızca Hopalıların konuştuğundan ibaret görülebilir, ne Rizelilerin artık yok olduğunu düşündükleri geçmiş zamanda kalmış bir dildir. Bu dil tek tek bütün Hemşin köylerinde saklı kalmış bütün kelimeleri de, Hopalıların konuştuklarını da, Abhazya Hemşinlilerinin konuşmalarını da kapsar. Hepsinin toplamıdır ve hepsi tarafından anadili olarak ve hepsinin ortak kimliğinin en önemli bileşeni olarak sahip çıkılmalıdır.
