Дэлэжьагъэр: Къалэхэу Гёнен ыкlи Маняс шъольырхэм ащыпсэурэ Черкесхэр япсэупlэхэм арагъэкlын, хэгъэгу кlоцlым ахэр щызэбгырыщыныр,Тыркуем ишьхьафит зао зыщыкlорэ лъэхьаныр, Кемалистхэм ягъусэу зэуапlэхэм ащызэуагъэу, Къохьапlэ Гъунапкъэм издэ ипэшагъэу Черкес Этхем Бей зыщаумысыгъэу ыкlи Анкара хабзэр Грекхэм защтекlуагъэр 1922-рэ илъэсым щызерехьылlэх. Империер Лъэпкъ Къэралыгъоу зыщтехьагъэ пlалъэм шынэгъончьагъэр яушъхьагъоу къалэхэу Гёнен, Маняс ыкlи Бандырма шъольырхэм арыт къуаджэхэр 1922-рэм, 1923-рэ илъэсым ыкlэух нэсэ, Черкес къуаджэхэр япсэупlэхэм арагъэкlыгъэх, хэгъэгум и Къокlыпlэ, Якурэ Антолие икъуаджэхэм, ишъольырхэм ахагощагъэх. Илъэс тешlаъэу унашъор зэблахъугъ, гъэкощыныр зэтырагъэуцуагъ, былыми, псэукlи, зытепсэукlыни ямыlэжьэу къэнагъэ Черкесхэр кlочlаджэу хъугъэхэу япсэупlагъэхэм агъэзэжьыгъ. Псэупlэр Ягъэбгынэн хъугъэ шlагъэр цlыфхэм зэхамыхыгъэм фэдагъ, рыгущыlагъэхэп. Лъэхьаным щыlагъэ Черкес пэрытхэми амакъэ къырагъэкlыным енэгуягъэх. Ыпэкlи ыужкlи фэдэ щымыlагъэу плъытэ хъущт, хымэ чlыгум ар иапэрэ декумент лъэш, Хасэхэу Черкес Зыкlыныгъэ ыкlи Темыр Кавказ Обшеством икlэщакlохэм ащыщэу тхакlоу Мехмет Фетгери Щоеню Тыркуеми и Парламент фигъахьыгъэ джэпсалъэр.
Фетгери, цlыф жъугъэхэр хъурэм-шlэрэм щигъэгъон, ахэр икъотэгъоу Черкесхэм япсэупlэхэр зэрарагъэбгынэрэ унашъор зэчlахьажьын пай джапсалъэр зыкlитхыгъэр. «Черкес lофыгъом Ехьылlагъэу Тырку Лъэпкъым ыкlи Тыркуем и Мэджлис Факlоу» зыфиlогъэ тхыгъитlу зэкlэлъыкlоу (Шышъхьаlум 1923-рэ, Шэкlогъум 1923-рэ) лъэпкъ Парламентым и Депутат пэпчь афаригъэхьыгъ, Ф. Щеоню, хэгъэгу кlоцlым цlыфхэр щызэбгырыщыныр зытырашlахьырэр зырыз, зырызэу джэпсалъэм ритхагъ, цlыфхэр япсэупlэхэм арыгъэкlыныр зыкlщагъэзыен фаери зэхэгуфыкlыгъэу ыгъэнэфагъ. Джэпсалъэр щэч хэмылъэу зэрэтэрэзыр, Лъэпкъ Къэралыгъо Гъэпсыкlэм пэуцурэ заом Черкесхэм ащыщ куп цlыкlухэр зэрахэтыр, ахэр ящыlэныгъэ тещынахьхэзэ щынагъоу lэкlыбым къэкlын лъэкlыщтым зэренэгуехэрэм фэшl егъэзыгъэкlэ ар къыхахын фае зэрэхъугъэхэр шъхьаихыгъэу ритхыгъэх.
Ау, джэпсалъэм нахь шъхьаlэу щыпхырыщыгъэр, псэупlэр ягъэбгынэныр зэтырагъэуцон, ащ дакlоу, зикlуачlэ непэрэ мафэми хъушlэрэ асимилайияри зэтеуцоныр ары.
Джэпсалъэм илъэсыбэ тешlагъэу, лъэпкъ шlэныгъэлэжь тхакlоу Чушъхьа Иззэт Айдемыр, къалэхэу Гёнен ыкlи Маняс шъолъырхэм арысхэр япсэупlэхэм арыгъэкlынхэм Мехмет Фетгери Щеёню иджэпсалъитlу къапкъырыкlызэ къазщытегущыlэрэ итхыгъэ журналэу «Нарт» къыхеуты ыкlи Черкес лъэпкъыр хъугъэ шlагъэм щыгъозагъэ мэхъу.
Айдемыр, ащ имызакъоу, псэупlэхэр ягъэбгынэным пэуцугъэу Ф. Щеёню ышъхьа къырыкlуагъэми шъхьаихыгъэу иугъу къыщешlы итхыгъэ.
Чушъхьа Иззэт зэритхырэмкlэ, Мехмет Фетгери Щеёню щэlэфэкlэ тхы мыхъунэу,итхыгъэ къыхимыутынэу пшъэдэкlыжь тыралъхьагъагъ, ыкlи ащ бэ темышlэу игъонэмысэу идунае ыхъожьыгъ. Айдемыр Иззэт Гёнен ыкlи Маняс щыпсэухэрэм гущыlэгъу афэхъугъ ахэм къаlуагъэхэр ары къытхыгъэхэр.
Гёнен ыкlи Маняс псэупlэхэр ягъэбгынэным фэгъахьыгъэу, цlыфхэм гущыlэгъу афэхъухи аугъоигъэ инфомацие игъэкlотыгъэ 2013-рэ илъэсым зэфахьасыжьыгъ «Гушыпс» зыфиlорэ интернет нэкlубгъом изещакlо активист купым.
Гущыlэгъу зыфэхъугъэхэр, псэупlэ зэрагъэбгынагъэхэм ащыщ унэгъуиплlыр ары, ахэм ягукъэкlыжьхэр къатхыжьыгъэх.
Непэрэ мафэхэм, Дерсим ипэшlорыгъэшl хэгъэгу кlоцl лъэпкъ зэбгырыщыным иапэрэ хъугъэ шlагъэм фэгъахьыгъэу Академикхэр научнэ lофшlагъэхэм ащтегущыlэх.
Гёнен ыкlи Маняс япсэупlэхэр ягъэбгынэныр, Империем ихабзэ шапхьэ гъэуцухэм къафщанагъэ стратегиямкlэ зауплъэкlужьынэу амал къаритыгъ хэбзэ зехьахэм.
Ар къазэрэдэхъугъэм, чlыпlэрыс лъэпкъыр ипсэупlэ рагъэкlын, ежьхэм къыхахырэ чlыпlэхэм арагуащэхэзэ рабгъэуцолlэныр ыкlи мызэу мытlоу ар хабзэ гъэпсакlохэм щэч хэмылъэу агъэцэкlэныр, Дерсим ащ фэдэу щагъэцэкlэщт lофыгъохэм пэшlорыгъэшlэу икъежьапlэу хъущт. Оеплъынкlэ мышъомбгъо дэдэп къалэхэу Гёнен ыкlи Маняс псэупlэ ягъэбгынэныр, ау ащ Черкесхэм яшlэжь хэмыкlокlэрэ 1864-рэ илъэсэу и Хэку Егъэбгынэн тхамыкlагъор егъэкlэжьы ыкlи Черкесхэм кlуачlэ зыхагъотэжьыныщ, амакъэ къамыlэт ыпэу ахэр цlыцlыгъэным тегъэпсахьыгъ.
Мы хъугъэ шlагъэхэр, Черкесхэр щыlэныгъэм куоу хэуцонхэр, ялъэпкъыцlэ-яличност къоуцонхэр, обшеством зыщамыущэфыныр, къэралыгъом lэнатlэ щыряlэныр е Республикакlэм ицlыф гущыкlо lорышlэхэу замыгъэпсым ыкlи зымакъэ къэзыlэтын лъэкlыщт цlыф лъэшэу къахэкlщтхэр игъом зэтеlэжэнымкlэ стратегия дэгъу.
Цlыфхэм япсэупlэхэр ябгъэбгынэныр лъэпкъыр егъэцолlэн политикэм изыlахъ, ипкъэу.
Нахь тэрэзэу къэпlон хъумэ, Ипсэупlэ Ебгъэбгынэныр лъэпкъым ышъхьа къымыlэтыжьын фэшl унэшъо тегъэпсахьыгъ. Къалэхэу Гёнен ыкlи Маняс псэупlэ егъэбгынэныр, ащ Щыпсэурэ Черкесхэмкlэ ялъэпкъыцlэ (личност) зырагъэужыжьыныр зэтезгъэуцорэ «Хэку игъэкlыным» илажьэ, иуз зыгъэкlэжьырэ шъобжь хьылъ.
Тыркуе Республикэм ис Черкесхэм ащыщхэм, къэралыгъо lэшъхьатетхэм зэрафэшъыпкъэхэр ашlошъ агъэхъун фэшl зыщыщ лъэпкъыр аушъэфын, лlэкъо цlыкlоу зыкъыгъэлъэгъон фаеу хъугъэ, е цlыф хэхыгъэхэм загуагъэуцом ашlоигъоу ахэм язекlуакlэ задрагъаштэзэ апсэ аухъумагъ.
Апэрэ ищыгъор 1922-рэ илъэсым Тыгъэгъазэ мазэр ары зытефагъэр. 1923-рэм икlэхэм анэсэ къоджэ 13-р цукухэмкlэ жандармэхэр абгъутэу Анатолие икъоджэ заулэмэ ащыъэх адагощагъэх. Къоджэ 30-р ащ ыуж дащынэу агъэхьазырыгъагъ, ау нэужым ар зэтырагъэуцуагъ. Апэу къаунэкlыгъэр Мюриветлер зыфиlорэ чылэр ары. 1922-рэм и Тыгъэгъэзэ мазэ Мюриветлер дащыгъэ купхэр Тыркуем и къокlыпlэ ит шъолъырхэм арагъэlыстагъэхэу макъэ къарагъэlу. Чылэ дэсхэм амакъэ къырамгъэкlэу еуцуалlэх. Ащ къыкlэлъэкlо Жъоныгъуакlэм и 28-рэ, Мэкъуогъум и 21-рэм чылэ 13-р къаунэкlын унашъор . Мэфэ плlырыплl щырыщ азфагоу къалэу Гёнен хахьэрэ къоджитф (5), Маняс хахьэрэ къоджи (8) къаунэкlыщ, цlыфхэр егъэзыгъэкlэ ращых. Мыр шэкlогъум нэсэ аухын фаеу щыт. Ятlонэрэу къаунэкlыгъэ къоджэ 30-м адэсхэри гъогу тыращэх. Зипсэупlэхэр зэрагъэбгынагъэ апэрэ унагъохэр къалэхэу Кайсери, Сивас, Малатя. Нигде ыкlи Ван яшъолъырхэм арагощэнхэр ары унашъоу щыlэр. Итlанэ унагъохэр а къалэхэм яхьаблэхэм е псэупlэхэм арагъэlыстэх. Гухэлъыр, унагъохэр зэпэlачьэхэу, зыдагъэlыстыгъэхэм нахь шlэхэу яхэкlуахьынхэр ясэнхэр ары. Ятlонэрэу ращыгъэ унагъохэр зыдащэнэу унашъоу ашlыгъагъэр сыд фэдэ къалэхэр арыха? Къыгъэнафэу тхыгъэ щыlэп. Ф. Щеёню ыкlи И. Айдемыр къызэратхырэмкlэ, ятlонэрэ купыр ращыным иунашъо зэтырагъэуцуагъэу, ау ябылымхэр яlэ мылкур псынкlэ псынкlэ ымыуасэкlэ пыутэу арагъащи хьазырэу щагъэсыгъэхэу ары.
Илъэс нэуж зипсэупlэхэр зэрагъэбгынагъэхэр еуцолlагъэу «lасэ» хъугъэхэу аlуи икlэрыкlэу япсэупlэхэм кlожьынэу фит ашlыгъэх.
Къалэхэу Гёнен ыкlи Маняс Псэупlэхэм Арыгъэкlыным, Республикэм исистемэ ирепертуар хэт жъалымагъэр ыкlи игъунапкъэхэм ащыпсэурэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зэратеlункlэшъурэр къыригъэлъэгъуагъ, Ипсэупlэ игъэкlыныр, режимыр зыгъэпсыгъэхэм «тэры» ыкlи «адырэхэр» зыфиlорэр зэрэзэфэмыдэр ащ гъунэ зэриlэр, нэрылъэгъу къашlыгъ. Хэбзакlэр зыгъэпсыгъэм Гёнен ыкlи Маняс шъолъырхэм, Этхем Бей игъусэу зэуагъэ бланэхэр зэращыщхэр ашlэ. Ащ пае, мы шъолъырхэм ащыпсэухэрэр агъэпщынэн, агъэщынэнхэ политикэр е адырэ шъолъырхэм ащыпсэурэ Черкесхэми зарагъэушъэфыным тегъэпсахьыгъэу къаугупшысыгъ.
Хэгъэгу кlоцlым щызабгыращыным апэрэу Черкесхэр «гъэсагъэу» загъэпсынэу ыкlи Тыркоу залъытэжьынэу егъэуцолlэнхэр игухэлъ шъхьаl.
Ятэжъ пlашъэхэм ячlыгу егъэзыгъэкlэ зэрарагъэбгынагъэм илыуз джыри хэмыжъукlыгъэу, 1864-рэ илъэсым илъэуж хьылъэ джыри хэмыкlокlэжьызэ Черкес лъэпкъыр хэбзакlэм иунашъохэм ямыуцуалlэм къыздихьыщтэу къаригъэлъэгъугъэр: икlэрыкlэу хэку уимыlэжьэу псэукlэ ыкlи стигматизацион!
Мыщ фэгъахьыгъэ игъэотыгъэу къэбар, декументхэр зыщыжъугъэтыщтыхэр:
Akdeniz-Göker, E. (2019). “Erken Cumhuriyet Döneminde Demografik Mühendislik ve Devlet İnşa Pratikleri: Gönen Manyas Çerkes Sürgünü.” Mülkiye Dergisi, Sayı: 43(4)
Aydemir, İ. (1999). “Gönen Manyas Çerkeslerinin Sürgünü.” Nart Dergisi, Sayı: 15.
Besleney, A. Z. (2014). The Circassian Diaspora in Turkey. London: Routledge.
Gingeras, R (2014). Dertli Sahiller: Şiddet, Etnisite ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Yelbaşı, C (2018). “Exile, resistance and deportation: Circassian opposition to the Kemalists in the South Marmara in 1922-1923.” Middle Eastern Studies, 54(6), 936-947.
Хэгъэхьон:
*Дерсим: Ар тыркуем и Къокlыпlэ лъэныкъо щыlэ шъольыр. Хэбзакlэм Тунджели фиусыгъ. Шъольырым 1937-рэ илъэсым гъэтхапэм щыублагъэу, 1938-рэ илъэсым и тыгъэгъэзэ мазэ нэсэ бырсырышхо щызекlуагъ, ижъырэ лъэпкъэу исхэм япсэупlэхэр арагъэбгынагъ.
*Гёнен ыкlи Маняс: Тыркуем и Къыблэ шъольыр ит къалэх, Мраморнэ Хым кlэрысых. Убых-Адыгэ къуаджэхэр итых.
Адыгабзэм езгъэкIугъэр: МэфшIукъо Щенгюл
