Önceki iki yazımda Biramışxo / Бирамышхо isminin geçtiği ağıtlardan bahsetmiş, bu ağıtların hem orijinallerini vermiş hem de Türkçe çevirilerini yapmıştım. Bu konuyla ilgili anayurtta yazılmış bazı kaynaklarda geçen birçok halk kahramanının adları ve sülale adları verilirken yanlışlıkların olduğuna şahit oluyoruz. Bunun kasıtlı olduğunu sanmıyorum ancak ağıtları nakledenler yazılı aktarım yapmadıkları için ezbere dillendirilen söylemlerin zamanla isim-sülale ismi çaprazlamaları yapılmış olma ihtimali yüksektir. Bu yazımızda bunların orijinallerinden alıntılar yaparak durumu aktarmaya çalışacağım.
Adige Edebiyatı 11. sınıflarda okutulan ders kitaplarındaki bir metinde geçen anlatıyı 1 numarayla; Çuyeko Nefset’in ‘Adigelerin içinden çıkan ünlü kadınlar’ adlı makalesini 2 numarayla; Peneşu Asker’in ‘Bizi birbirimize bağlayan anılardır’ adlı Adige Makh gazetesinde çıkan makalesi 3 numarayla; Nalçik’te yayımlanan Adige Psalhe gazetesindeki röportaj 4; bir diğer makale 5 numarayla çizelge halinde verilecektir. Ancak 5. sütundaki isimler tekraren yazılmamıştır. Çünkü liste her üç metnin kaynağı Пэнэшъу Аскэр / Peneşu Asker’dir ve önceki yazılarda geçen aynı şahıs adlarıdır. Peneşu Asker ile yaptığım telefon görüşmesinde Hace Biramşxo’nun (Хьаджбирамышхо) farklı sülale adlarıyla anıldığını, Weşekho (Ощэкъо), Atsekho (Ацэкъо), Pts’aşe (Пцашэ) gibi farklı adlarla anıldığını sordum. Kendileri bu bilgileri Şhalaxho Abu’dan (Шъхъэлахъо Абу) aldığını söyledi. Şhalaxho Abu’nun Lh’ıxhujh maş’u / ЛIыхъужъ машIу (Kahramanlık Ateşi) adlı kitabında ise Weşekho Hacebiram / Ощэкъо Хьаджэбирам şeklinde geçmektedir. Buradaki liste ile birinci sütundaki liste aynı kaynaktan alınmıştır. Ayrıca Atsekho Hakhar (Ацэкъо Хьакъар) isminin bir başka metinde Ançokho Hakhar (Ацокъо Хьакъар) şeklinde geçtiğini de belirtmek isterim. Büyük dede Hace Biramışxo’nın bir başka isimle karışmaması adına bunca kaynak araştırma hassasiyetime ek olarak bir de Adapazarı Adliye Köyü’nde yaşayan Atseko (Ацэкъо) Nurcan Bey’in telefonunu bularak kendilerine ulaştım. Nurcan Bey, sülale adlarının Meş’ojıy (Мэш|ожъый) olduğunu ve sülalelerinde Biram adında bir kaydın, herhangi bir kimsenin olmadığını ve Atsekho / Ацэкъо unvanıyla tarihi bir şahsiyetin varlığını da duymadığını söyledi.
Konuyla ilgisi olmadığı gibi anlaşılsa da ‘silah arkadaşı / zeeşeğu’ kişilerden bazılarının büyük sürgünde Anadolu’da bir bölgeye yerleştiklerini veya ailelerini gönderip kendilerinin vatan savunmasına devam ettiklerini tahmin ediyoruz. Örneğin kahramanlarımız listesinde yer alan Biramışxo (Koblı), Çuthaqum Kambolet, Pşıpıy, Tharkhuaxho, Degumıkho sülalelerinin Malak Köyü’nde, Tığuj, Şewcen vb. isimlerin de yine yakın köylerde meskûn olduklarını göz ardı etmemek gerekmektedir. Ayrıca rahmetli dedem namı diğer Hamdi Lhaş’ın yeğenine takmış olduğu Dole Çerıy ismi de manidardır. Burada yaşatmaya çalışılan bazı isimler ileride değineceğim gibi anayurtta da yaşatmaya çalışılmıştır. Hatta Biram (Бирам) ismi hem burada hem de anayurtta xhan (хъан) Biram xhan (Бирам хъан) şeklinde kullanılmıştır. Bütün bunlar ortak bir tarihi hafızanın varlığını göstermektedir.
Son tahlilde bütün bunlar birlikte değerlendirildiğinde Türkiye resmi kayıtlarında ‘Bayram’ adıyla Türkçeleştirilerek yazılan kişinin asıl adının BİRAM olduğunu kesin olarak biliyoruz.
Biram isminin TC kayıtlarındaki ilk şekli “Biram Oğlu” Hatram ile başlamaktadır.
Aşağıya alıntı yapılan metin parçaları olduğu gibi alınmıştır. Yazıdaki çizelge ise bu metinlerde geçen isimlerin eşleştirilmiş biçimidir.
- ‘Шъхьэлэхъо Абу итхылъэу «ЛIыхъужъ 20м ашIу» зыфиIорэр. ГукIодыгъор къызтебгъакIомэ, укъызэкIакIоу утIысыжьмэ, уилъэпкъ игъашIэ нахь кIэкIы пшIын плъэкIын, ар зылъызыщэн зылъэкIыщт пэщэ Iушхэри чIэунэных. «Къушъхьэ ябгэм» игероймэ ащыщ горэм къеIо: «Шъхьэрэ гурэ зиIэу лъы къабзэ зыкIэтым, тыдэ кIуагъэми, лъапсэ ыдзыжьын ылъэкIыщт…» Ахэмэ афэдэхэба «ЛIыхъужъ машIом» игупчэ итхэу Айдэмырыкъо Едыдж, ЛъэпцIэрышэ Пщымафэ, Хъырцыжъыкъо Алэ, Ощэкъо Хьаджэбирам, Шыблэкъо Хьисэ, Бракъые ЛъэпшъхьакIэ, Къэхъунэ Пщыпый, нэмыкIхэри? Мыхэмэ ящыIакIи, ежь тхылъыми зэрэпсаоу лъэпкъ гупшысэр апхырыщыгъ.’1
- ‘Хъани я XIX-рэ лIэшIэгъур ары зыпсэугъэр. КIэлэжъ хьакъу-2жъокъоу, заом зыщызыдзыеу, лIыгъэ нэпцIым лъыохэрэм яшъхьэпаощтыгъэ, заригъэшIэжьыщтыгъэ. Джащ фэдэу шыуищ мафэ горэм Хъан ищагу къыдэхьэ, хъишъэм къызэриIуатэрэмкIэ. Тэрэзэу къяплъынышъ, анахь дэгъур къышIэнэу къыраIуагъ. Шыухэр къэчъагъэх, къэпкIагъэх, къэлъагъэх. Пшъашъэм джэуапэу къытыгъэм ешъорыхьакъухэр къызэтыригъэуцуагъэх. «Щагу пцIанэм шыхэр щышъогъэхъушIэхэкIэ анахь дэгъур къэсшIэн слъэкIына? Пцэшэ Долэмрэ Ацэкъо Хьаджбирамышхомрэ зыдэщыIэхэм шъукIуи, шъуанахь дэгъур цIыфхэм къашIэщт», – къариIуагъ. Пшъашъэм зигугъу къышIырэ лIитIур заом щыIагъэх.’2
- ‘Щырыхъукъо Тыгъужъ, ХъорэлIыкъо Хьамырз, Бракъый ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэ, Нэпсэу Хьэжъуагъу, Хьатыгъу Щэбан, Даур ХьэпакI, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Ацэкъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Бэрзэдж Хьадж Исмахьил Дэгумыкъо, Бэрзэдж Хьадж Джырандыкъу Дэгумыкъо, ШыупакIо Шъэумыз, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэуджэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исмахьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжъыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил.’3
- ‘Щырыхъукъо Тыгъужъ, ХъорэлIыкъо Хьамырз, Бракъый ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэ, Нэпсэу Хьэжъуагъу, Хьатыгъу Щэбан, Даур ХьэпакI, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Ацэкъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Бэрзэдж Хьадж-Исмахьил Дэгумыкъо, Бэрзэдж Хьадж-Джырандыкъу Дэгумыкъо, ШыупакIо Шъэумыз, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэуджэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исмахьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжъыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил.’4
- ЖъоныгъуакIэм и21-р Шъыгъо-ШIэжь Мафэу агъэунэфыгъ. Сэ сызэреплъырэмкIэ, мы Мафэм лъапсэу иIэр зы: хэта тызфэшъыгъон фаехэр ыкIи хэта тишIэжь хэтынхэу щытхэр? Дэгъу дэдэу сыгу къэкIыжьы Шъыгъо-ШIэжь Мафэм къежьапIэу фэхъугъагъэр. Мыжъосынэу агъэуцугъагъэм мыщ фэдэ гущыIэхэр тетыгъэх: «Я XIX-рэ лIэшIэгъум Щэрджэс хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ къаухъумэзэ, зыпсэ зытыгъэхэ лIыхъужьхэм апай». Ахэм ацIэхэр адыгэ IорыIуатэм егъэшIэрэ саугъэтэу къыхэнагъэх: Щырыхъукъо Тыгъужъ, ХъорэлIыкъо Хьамырз, Бракъый ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэр, Нэпсэу Хьэжъуагъу, Хьатыгъу Щэбан, Даур ХьапакI, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Анцокъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Бэрзэдж-Хьадж Исмахьил Дэгумыкъо, Бэрзэдж-Хьадж Джырандыкъу Дэгумыкъо, ШыупэкIо Шъэумыз, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэуджэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исмахьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжьыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил ыкIи нэмыкIхэр.’5
Barço Adam, Doçent Barço Murat, tarih öğretmeni (БАРЦО Адам, Доцент. БАРЦО Мурат, ТарихъымкIэ кIэлэегъадж.) birlikte hazırlayıp Adige Makh gazetesinde 31.05.2018 tarihinde, Alıvara kasabası (Bjıhekuaye) tarihçesiyle ilgili bir bölüm / Чылэу Алыуарэ (Бжыхьэкъуае) ихъишъэ щыщ, başlığıyla yayımlanan makalede 1880 yılında Bjıhekuaye kasabasında yaşayan ailelerin isimleri, mensubu oldukları etnik boyları ve kişilerin yaşları listeler halinde verilmiştir. Bu çalışmada aşağıya aldığım elli ikinci (52.) sırada verilen dokuz (9) yaşındaki Hacbiram (Хьаджбирам) isimli kişi 1880 yılında dokuz (9) yaşında olduğuna göre (1871) doğumludur. Doksanıncı (90.) sıradaki ailede geçen Hacebiram (Хьаджбирам) adlı kişi de (1880) yılında on iki (12) yaşında olduğuna göre (1968) doğumludur. Yüz ikinci (102.) sırada geçen Biram (Бирам) adlı kişi yirmi iki (22) yaşında olduğuna göre (1858) doğumlu; yüz otuz altıncı (136.) sırada geçen Xhuade Hacebiram (Хъуадэ Хьаджбирам) otuz (30) yaşında olduğuna göre (1850) doğumlu; yüz otuz sekizinci (138.) sıradaki Hacebiram (Хьаджбирам) on (10) yaşında olduğuna göre 1870 doğumlu demektir. Buradan şuraya gelmeye çalışıyorum… Burada, bütün insanlık tarihi boyu her toplumda gördüğümüz bir konu söz konusudur. İnsanlar, çeşitli zaman ve durumlarda kahramanlık göstermiş, herhangi bir şekilde insanlara ve insanlığa hizmet etmiş sevdiği kişilerin isimlerini yaşatmak isterler. Onların isimlerini çeşitli kurum, kuruluş, yol, cadde, mahalle vb. yerlere verirler. Çocuklarına isim olarak takarlar. Bir insana, başkaları henüz dokuz (9), on (10), on iki (12) yaşlarında iken neden ‘Hacı’ ismiyle seslensinler. Bu isim kişinin doğuşundan itibaren kullanılmıyorsa çocukluk yaşındaki bir insan için neden Hacı unvanı kullanılsın? Demek ki ‘Hace Biram ismi’ Adige milletinin büyük teveccühünü kazanmış bir şahsiyet. Bunu 2. metinde Xhani (Хъани) bahsinde de net bir şekilde görebiliyoruz. Bir önceki Jineps gazetesi sayısında yayımladığım ağıtta geçen isimler Şapsığ şivesiyle “Хьаджэ Бирамыфо / Hace Biramfo”, iki önceki yazımdaki Hatıkhuay şivesiyle ise “Хьаджэ Бирамышхо / Hace Biramışxo” olarak geçtiğini de yazmıştım, bu yazılara tekraren bakabilirsiniz.
Aşağıdaki alıntılar mahalli kayıtlardaki şekliyle alınmıştır. Koyu renge çevirdiğim paragraf başlarındaki (52 – 90 – 102 – 136 – 138) numaraları listedeki sıralama numaralarıdır.
“52. Натхъо Алэбый – 62-рэ (шапсыгъ), ишъхьэгъусэу Фатим – 63-рэ. Акъохэу: Емсыф – 31-рэ (ащ ишъхьэгъусэу Фатим – 27-рэ, акъоу Хьаджбирам – 9), Шъэопакъ – 24-рэ (ащ ишъхьэгъусэу Сас – 19).’’ Bu aile Şapsığ boyundandır.
‘‘90. Тырку Цопсын – 33-рэ (бжъэдыгъу), ишъхьэгъусэу Былащ – 37-рэ. Акъохэу: Хьаджэбирам – 12, Къэрбатыр – 9, Хьис – 2; апхъоу Хъаджэт – 3.’’ Bu aile de Bjeduğ boyundandır.
- Хьапэхъу Хьэбат – 63-рэ (бжъэдыгъу), ишъхьэгъусэу ЦIыкIу – 41-рэ. Акъохэу: Бирам – 22-рэ, Ерэджыб – 18, Лалыхъу – 10, Былыу – 9. Апхъоу ГъукIэхъан -15.
- Хъуадэ Хьаджэбирам – 30 (бжъэдыгъу), ишъхьэгъусэу Хъан – 40, акъоу Мыхьа-мэт – 12. Апхъухэу: Захьирэт – 8, Аслъанхъан – 8, Хъымсад – 4. Япхъорэлъфэу Сас – 19.
- Хъунэ Шъэукъар – 46-рэ (шапсыгъ), ишъхьэгъусэу Теохъан – 35-рэ. Акъохэу: Хьаджэбирам – 10, Сыхьатчэрый – 3. Апхъухэу: ДышъэкI – 2, Сэлымхъан – 1.
Üç sayıdır devam araştırmalarım sonucunda HACE BİRAMIŞXO adındaki tarihi şahsiyetin herhangi bir kuşku kalmayacak şekilde büyük dedemizin KOBLI HACE BİREMIŞXO, Şapsığ şivesiyle Koblı Biramfo olduğundan şüphem yoktur. Haddizatında herhangi bir şüphem de hiç olmadı. Ne var ki bazı kaynaklarda Biram isminin farklı sülale isimleriyle kullanılmış olması bizi ciddi bir hassasiyet göstermeye itti. Bu farklılıklar, bilgilerin yanlış ya da eksik olduğunun bir kanıtıdır. Aslında bu durumun olayları sözlü olarak aktaran anlatıcıların hatalarından kaynaklandığı kanısındayım. Bundan sonraki uygun bir zamanda her yıl düzenli olarak Hace Biramışxo adına, Adigey merkezli, ortaöğretim öğrencileri arasında, ödüllü öykü veya şiir yarışması düzenlemeyi düşünüyorum. (Bitti)
1 АДЫГЭ ЛИТЕРАТУРЭР Я 11-рэ классым икIэлэегъаджэхэм апае IэпыIэгъу тхылъ, Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ ыштагъ ЯтIонэрэ тхылъ
2 Цуекъо Нэфсэт, ШIэныгъэлэжь, Адыгэмэ къахэкIыгъэ бзылъфыгъэ цIэрыIохэр
3 Пэнэшъу Аскэр, Тызэзыпхырэр шIэжьыр ары.
4 http://adyghepsale.ru/?p=93668
5 adygvoice.ru/2019/05/21/шъыгъо-шiэжь-мафэм-фэгъэхьыгъэ-гупшыс/
