Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Coğrafya
Bursa, Türkiye’nin batısında, Marmara Bölgesi’nde, İstanbul ilinin güneyinde, çevresi yemyeşil ormanla çevrili bir ildir. İstanbul’dan ulaşım; Marmara Denizi’nden denizyoluyla bir saat, karayoluyla İzmit üzerinden iki saatlik bir yolculukla sağlanmaktadır. Bursa’nın kuzeyinde Yalova, kuzeybatısında İstanbul, doğusunda Bilecik, batısında Çanakkale, güneybatısında Balıkesir, güneyinde Kütahya illeri bulunmaktadır. Bu çevre illerinin tamamında Çerkes yerleşimleri vardır. Bursa bölgesine Adigelerin Abzeh, Şapsığ, Kabardey ve Bjeduğ boylarıyla Abazaların Apsuva boyu, çok yoğun olmamakla birlikte bir miktar Karaçay da yerleştirilmiştir.
Bursa genelinde yaklaşık 40 bin Çerkesin yaşadığı tahmin edilmektedir. Genel olarak köylere yerleştirilmiş olmakla birlikte 1980’li yıllardaki köylerden kentlere genel göç döneminde Çerkeslerin de %90’ı kent merkezlerine göç etmiştir. Kent merkezlerine yerleşenler kamuda ve özel sektörde (doktor, hemşire, öğretmen vd.) çalışırken bir bölümü de sanayi ve ticaretle uğraşmaktadır. Kent merkezinde oldukça fazla Çerkes nüfusu vardır. Çerkesler bazı mahallelerde bir arada yaşamaktadırlar. Bunlardan biri de Bursa’nın merkez ilçelerinden olan Nilüfer’dir. Nilüfer ilçesinde bir adet Çerkes sitesi bulunmaktadır. Yine Teleferik semtinde 200 hane civarında Samsun’dan göç etmiş Çerkes yaşamaktadır.
Bursa’ya bağlı ilçelerin tamamında 28 civarında Çerkes köyü bulunmaktadır. Bu köylerin 8’i İnegöl, 11’i Mustafakemalpaşa, 8’i Karacabey, 1’i Yenişehir ilçelerine bağlıdır.
İnegöl’e bağlı köylerden biri de Hacıkara Köyü’dür. İnegöl’ün güneydoğusunda, ilçeye 18 km mesafededir. Köyde yaşayanların tamamına yakını Şapsığ Çerkeslerindendir. Bir-iki hane de Abzeh yaşamaktadır.
İnegöl ilçesine bağlı diğer köylerden Rüştüye, Osmaniye, Mezit, Güneykestane, Kestanealan, Abazaların Apsuva boyu tarafından kurulmuş köylerden oluşmaktadır. Fındık Köyü ise Şapsığ Çerkeslerinin yaşadığı bir yerdir. İnegöl ilçe merkezinde de ticaretle uğraşan Çerkesler yaşamaktadır.
Çerkeslerin yoğun olarak yaşadığı ilçelerden biri de Mustafakemalpaşa’dır. Bursa il merkezine 90 km mesafede ve kentin batısındadır. İlçeye bağlı 11 köyün en büyüklerinden biri Güvem Köyü’dür. Güvem Köyü dışındakilerin çoğunluğu ilçenin güneyinde olmak üzere Soğucak, Karaorman, Döllük, Kadirçeşme, Söğütalan, Güllüce, Boğazköy, Adaköy, Ormankadı, Tepecik köyleridir. Bunlardan Karaorman, Güvem, Soğucak ve Döllük köylerinde Abzehlar yaşamakla birlikte Tepecik hariç diğerleri genel olarak karma yaşanan köylerdir. Tepecik, Doğu Adigelerinden Kabardeylerin yaşadığı bir köydür. Diğer köylerde Abzehler ve Şapsığlar birlikte yaşamaktadırlar. Söğütalan ve Kadirçeşme köylerinde Abzeh ve Şapsığların yanı sıra Bjeduğlar da yaşamaktadır.
Karacabey ilçesi, Mustafakemalpaşa gibi Bursa’nın batısında, kent merkezine 70 km mesafededir. Karacabey’e bağlı 8 köyde genel olarak Abzeh ve Şapsığ Çerkesleri yaşamaktadır. Hayırlar, Cambaz köylerinin tamamı Abzehlerdan oluşurken Orhaniye Köyü’nde Abzehlerin yanı sıra Karaçaylar, Uluabat Köyü’nde Abzehlerin yanı sıra Abazalar, Kabardeyler ve Karaçaylar da vardır. Yenice, Danışment ve İsmetiye’de ise Abzehler ile Şapsığlar birlikte yaşamaktadır.
Tarihçe
Bursa, Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli illerinden biris olması nedeniyle birçok halktan göç almıştır. Bu göçlerin önemli bir bölümünü Kuzey Kafkasyalılar oluşturmaktadır. Adige, Abaza, Karaçay nüfusunun yanı sıra Dağıstanlı halklar da bölgeye iskân edilmişlerdir.
Bölgeye Çerkes göçleri, geliş yolları itibariyle çok farklı özellikler göstermektedir. Bölgeye gelişler farklı yolların yanı sıra farklı tarihlerde gerçekleşmiştir. Ekteki belgelerden anlaşılacağı üzere Suriye Halep, Trabzon, İstanbul, Balkanlar gibi bölgelerden Bursa’ya Çerkes göçleri gerçekleşmiştir. Benzer şekilde Bursa’da iskân edilen Çerkeslerden başka illere, akrabalarının yanına nakiller olmuştur.
1859 Karaçay-Çerkes sürgünüyle bölgeden gelip Bursa’ya iskân edilen Altıkesek Abazaları, kendi talepleri üzerine Kayseri’deki akrabalarının yaşadığı Altıkesek Köyü’ne iskân edilmişlerdir. (bknz. H:15.12.1277)
COA’da bulunan 20.01.1269 tarih ve İ.MVL/YB:251-9218 No’lu belgeden de anlaşılacağı üzere Bursa’ya, 1853 Kırım Savaşı sırasında da Çerkeslerin göç ettiği anlaşılmaktadır. Ağırlıklı olarak 1867 yılında göçler gerçekleştiği görülmektedir. Bölgeye yerleşen bir grup Çerkesin de önce Eskişehir iline, sonra Bursa’ya iskân edildikleri Osmanlı arşiv kayıtlarında yer almaktadır (bknz. COA. H-28.04.1306 tarih /kurum Y..MTV /Yb36-102). Yine Osmanlı arşivlerinde yer alan belgelerden, bölgeye önce Balkanlar’a sürgün edilen, bilahare Osmanlı’nın Balkanlar’dan çekilmesiyle Bursa’ya yerleştirilen Çerkeslerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Abazaların göçlerinin ağırlıklı olarak 1867 yılında yapıldığı görülmektedir.
Dil ve kültür
Dil ve kültürün özellikle yüksek dağ köylerinde; Güvem, Soğucak, Fındıklı ve Boğazköy’de büyük oranda devam ettiği, dil bilme yaşının genç yaşlara kadar indiği görülmektedir. Bu köylerde düğünler büyük ölçüde Çerkes kültürüne uygun olarak yapılmaktadır. Yabancı evlilik oranı çok azdır. Yine Hacıkara gibi nispeten kent merkezine uzak köylerde de kültür, dil ve diğer bileşenleriyle birlikte devam etmektedir. Yabancı evlilikler azdır. Adigey Cumhuriyeti’nden evlilikler vardır. Kent merkezine yakın köylerde ise kültürel ve dilsel asimilasyon oldukça fazladır. Özellikle Karacabey’e bağlı Danışment, İsmetiye gibi köylerde Çerkes nüfus kalmamıştır. Mustafakemalpaşa’nın birçok köyünde Çerkes nüfusu %10’lara kadar düşmüştür.
