Suriye’deki Çerkes okulu ve Samkough Emin

0
805
“Kafkasya’dan sürülmenin bir sonucu olarak, Çerkes diasporasının temsilcileri kendilerini farklı bir dil ve kültür ortamında bulmuş, etno-kültürel kimliklerini koruma sorunuyla karşı karşıya kalmışlardı”

“1929 yılında Şam’da Balagh Naubatuk’un editörlüğünde, Latin temelli alfabenin kullanıldığı Çerkesçe eğitim kitabı yayımlandı. Çerkes dilinde broşür ve ders kitaplarının basımına başlandı”

“1927’de, Samkough Emin’le aynı fikirleri taşıyan Çerkeslerden oluşan bir grup,  ‘Eğitim ve Kültürün Teşviki İçin Çerkes Cemiyeti’ni kurdu”

Çerkes diasporasının yaşamında kültürel bir fenomen olarak aydınlanma, 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıktı. Bu olgu birkaç faktöre dayanıyordu: Yabancı dilli bir kültürel ortamda yaşarken kendi ulusal kimliğini koruma arzusu, Avrupai veya İslami eğitim almış kendi entelijensiyalarının ortaya çıkması ve kendi kimliklerine ait herhangi bir devletlerinin olmaması… 

Rus-Kafkas Savaşı’nın sonucunda Kafkasya dışında büyük bir Çerkes diasporası oluşmuştu. Kafkasya’dan sürülmenin bir sonucu olarak, Çerkes diasporasının temsilcileri kendilerini farklı bir dil ve kültür ortamında bulmuş, etno-kültürel kimliklerini koruma sorunuyla karşı karşıya kalmışlardı.  

Çerkes toplulukları, kimliklerini korumak ve asimilasyon süreçlerine karşı koymak için, yaşadıkları yerlerde ulusal tarihi inceleme; dili, gelenekleri ve kültürü koruma sorunlarıyla ilgilenen kültür ve eğitim kurumları oluşturmaya başladılar. 

Arap ülkelerindeki Çerkes diasporasının temsilcileri de Çerkes kültürünü, dilini, geleneklerini ve ulusal kimliğini korumaya yönelik aktif kültür ve eğitim faaliyetleri yürüttüler. Suriye’de bu faaliyet, Samgug (Samkough-Semkough) Emin (1900-1953) başkanlığındaki bir grup Çerkes aydını tarafından başlatıldı.  

“Eğitim ve Kültürün Teşviki İçin Çerkes Cemiyeti” ve özerklik talebi 

Samkough Emin, Suriye’de bir Abzeh ailenin oğlu olarak dünyaya gelmişti. İlkokulu Kuneytra’da ve ortaokulu Şam’da bitirdikten sonra, 1920’li yıllarda Beyrut’ta ziraat mühendisliği eğitim aldı. Sorbonne Üniversitesi Politika ve Ekonomi Bölümü’nde eğitim aldı. Fransa’da okuduğu yıllarda, Çerkes halkının tarihi hakkında bilimsel materyaller topladı. Daha sonra, bu bilgilere dayanarak birkaç kitap yazdı. Bunlardan “Çerkeslerin Tarihine Giriş” (Şam) ile “Krallara Karşı Savaşlarda Çerkesler” (Amman), 1984 yılında yayımlandı. 1928–1936 yılları arasında Kuneytra Belediye Başkanı’ydı ve 1931’de Suriye parlamentosu üyeliğine seçilmişti.  

1927’de, Samkough Emin’le aynı fikirleri taşıyan Çerkeslerden oluşan bir grup, “Eğitim ve Kültürün Teşviki İçin Çerkes Cemiyeti”ni kurdu. 1928 yılında Kuneytra şehrinde yayımlanan cemiyet tüzüğünün Osmanlıca metni B.N. Berezgov tarafından 2017’de Rusçaya çevrilmiştir: “Çerkes Eğitim ve Birlik Derneği” (örgütün adının Çerkes dilinden tam çevirisi), ana dili ve gelenekleri korumaya yönelik kapsamlı faaliyetler yürütmek, ulusal edebiyatın gelişimini teşvik etmek, yerel makamlardan ve Fransız sömürge yönetiminin temsilcilerinden Kuneytra bölgesindeki Çerkes topluluğuna özerklik verilmesini istemek görevlerini üstlenmişti. Cemiyetin faaliyetleri, 9 kişiden oluşan “Merkez Komitesi” tarafından yönetiliyordu, derneğin kuruluş yeri Kuneytra’ydı. Çerkeslerin yoğun bir şekilde yaşadığı şehir ve köylerde seçilmiş liderler (thamade) tarafından yönetilen kentsel ve kırsal şubeler oluşturuldu. Derneğin genel kurul toplantısı her yıl 10 Mayıs’ta Kuneytra şehrinde gerçekleştirilirdi ve bu toplantıda örgütün yıllık planı, gelir ve giderleri onaylanırdı. 10 Mayıs, milli bayram ilan edilmişti. 

 

Dört dilde gazete 

1929 yılında Şam’da Balagh Naubatuk’un editörlüğünde, Latin temelli alfabenin kullanıldığı Çerkesçe eğitim kitabı yayımlandı. Çerkes dilinde broşür ve ders kitaplarının basımına başlandı. Yeni dernek, genel yayın yönetmeni Hağur Tarık Mümtaz olan “Marje” gazetesini (7 Ekim 1927’den 1932’ye kadar) yayımlamaya başladı. Marje gazetesi dört dilde yayınlandı: Çerkesce, Türkçe, Arapça ve Fransızca. Gazetede Suriye ve diğer ülkelerdeki Çerkes halkının tarihi, kültürü ve çeşitli sorunları hakkında materyaller yayımlandı. Gazetenin sayıları Ürdün, Mısır ve Türkiye’deki Çerkes topluluklarına gönderildi.  

  

“Çerkes Edebiyat Birliği” 

Dernek bünyesinde Salim Zakaria başkanlığında “Çerkes Edebiyat Birliği” ile çeşitli komiteler ve bir spor kulübü kuruldu. Cemiyetin faaliyeti 1932 yılına kadar devam etti, daha sonra siyasi nedenlerle kapatıldı. 

1933’te Samkough Emin’in işbirliği içinde olduğu Fransız yönetiminin desteğiyle Kuneytra şehrinde, bölgenin her yerinden çocukları eğitmek için tasarlanmış bir Çerkes okulu açıldı. Okulun faaliyetleri, hem kamu fonları hem de özel bağışlar ile sürdürüldü. Samkough Emin ve diğer vatanseverler, finanse etmek için gelirleri okul için kullanılan dükkânlar açtı. Suriye’deki Fransız silahlı kuvvetleri bünyesindeki Çerkes Süvari Birliği’nin askerleri, maaşlarının bir kısmını okulun bakımına ve “Marje” gazetesine bağışlıyordu.  

 

Kadın öğretmenler 

Suriye’nin çeşitli Çerkes bölgelerinden öğretmenler okula davet edilmişti: Samkough Emin’in yanı sıra, Yahya Çerkas, Akif Hunagu, Fahri Xazhu, Ismail Anzor, Rıfat Gutoko, Sheikh-Tahir Jatao, Muhamad Thakakho, Hamad-Ali Iskhako, Yahya Xatko, Recep ve Harun Blanao, Abdul-Latif Udzhikhu, Edib Şaguj, Ahmed Kat, Tsey İbrahim, Şeyh Said Şapsığ.  

Öğretmenler arasında kadınlar da vardı: Şarlot Gutoko ve Seteney Libzu. Bu öğretmenler arasında şair olanlar şunlardı: Samkough Emin, Ahmed Kat, Tsey Ibrahim, Şeyh Said Şapsığ, Khazhu Fahri, Harun Batoko (Blanao). Okulun ilk müdürü Rıfat Gutoko idi, ancak Nisan 1933’te vefat etti. Daha sonra, okulun müdürü Akif Hunagu oldu. Genel eğitim konularına ek olarak, Çerkes dili, halk gelenekleri, şarkılar ve danslar öğretildi. Çocuklara vatanseverlik ruhunu ve anavatan sevgisini aşılamaya çalıştılar. 

Okulda dersler her gün, sözleri ve bestesi Samkough Emin’e ait olan Çerkes marşı ile başlıyordu. 1. sınıftan 3. sınıfa kadar olan müfredata göre, öğretim sadece Çerkes dilinde yapıldı. Arapça dersleri 4. ve 5.sınıflarda devreye giriyordu. Arapça eğitimini veren Arap öğretmenler devlet tarafından temin ediliyordu, diğer öğretmenlerin tümü Çerkesti. 5. sınıftan itibaren Fransızca öğretiliyordu. Fransızca öğretmeni, Fransa’da eğitim görmüş olan Şarlot Gutoko’ydu. Arapça ve Fransızca yabancı dil olarak okutuluyordu. Okulun tüm öğrencileri Çerkesti. Çerkes alfabesinin harfleri Latin temelliydi. Baskı için kullanılan harfler okulda ahşaptan üretilmişti. Kitapları okul yayımlıyordu. Her şey öğretmenler tarafından yapılıyordu.  

Bu okula ek olarak, üç uzmanlık dalında eğitim kurumları açılması planlandı: Biyoloji, ticaret (ekonomi) ve el sanatları (endüstriyel). Çünkü Çerkes okulundan mezun olanlar, Suriye ve diğer ülkelerdeki üniversitelerde eğitimlerine devam etmek zorunda kalacaklardı.  

Kurucuları, yeni okulların amacını, Çerkesleri ulusal ruhla eğitmek; onlara gelenek, folklor ve tarih bilgisi aşılamak olarak görüyordu. Onlara göre, okul öğrencilerinin mecazi anlamda konuşursak, “ekilecek tohum” olmaları gerekiyordu: Geleceğin ideologları ve halklarının tarihi anavatanlarına dönüşünün uygulayıcıları olarak görülüyorlardı. Ancak bunun için ideolojik yönden hazırlanmaları ve iyi eğitim almaları gerekirdi. 

 

Kültür ve spor festivalleri 

Kız ve erkek öğrenciler ulusal kıyafetler giyiyordu. Okulun müzik orkestrası, öğrencilerden oluşuyordu. Ulusal danslar öğretiliyordu. Her yıl, öğrencilerin Çerkesçe şiir okuma, folklor bilgisi, dans ve şarkı konularında yarıştığı kültür festivalleri düzenleniyordu. Çerkesçe performanslar sergileyen okul tiyatrosu vardı. Öğrencilerin fiziksel aktivitelerine de önem veriliyordu, farklı dallarda yarışmaların yapıldığı spor festivalleri gerçekleştiriliyordu. Golan’da yaşayan Çerkesler, iki futbol takımı kurmuştu: “Ямлидж” (Yamlic) ve “Ямыбляж” (Yamıblyaj). 

  

Okulun kapanış nedenleri 

İlkokullar arasında her yıl yapılan yarışmalarda Çerkes okulu hep birinci oluyordu. Öğretmenler büyük bir şevkle çalışıyordu. Okul, 1943 yılına kadar eğitime devam etti. Kapanışının birkaç nedeni vardı. Bunlardan biri İkinci Dünya Savaşı’ydı. Suriye’de olağanüstü hal ilan edilmiş, Ortadoğu bölgesi silahlı çatışmalara sahne olmaya başlamıştı. Fransız kuvvetleri içinde Fransa direnişinin lideri Charles de Gaulle ile Nazi işbirliğinde kurulan Vichy rejimi taraftarları arasında bölünmeler başlamıştı.  

Bir başka neden ise Çerkeslerin içinde Arap yanlısı grubun giderek güçlenmesiydi, destekçilerin sayısı 1930’ların başından itibaren artmaya başlamıştı. Bu hareketi, güçlü toprak sahipleri olan Bagh ve Duğuj aileleri destekliyordu. A. Kushkhabiev’in eserinde belirttiği gibi, “Bu grup, Arap milliyetçisi parti ve örgütlerle yakın bağlar sürdürdü… Arapların dini cemaati ve Suriyelilerle birliği vurgulayarak, Çerkes özerkliğinin kurulmasına karşı çıktılar. Fransız mandasının kaldırılması ve bağımsız bir Suriye Arap devletinin kurulması için mücadele eden Arap milliyetçilerinin başlattığı Arap kurtuluş hareketini desteklemeleri için Çerkeslere çağrı yaptılar.” 

 

Çerkes gençlerin çatışması 

Eylül 1936’da Suriye ile Fransa arasında bir anlaşma imzalandı. Arap kurtuluş hareketinin güçlenmesi, Suriye hükümetinin etnik ve dini azınlıkların haklarına saldırısıyla sonuçlandı. 9 Eylül 1936’da iki Çerkes gençlik grubu arasında silahlı bir çatışma oldu: Samkough grubunun destekçileri ve Arap yanlısı “Demir Gömlek” adlı örgütün taraftarları arasında. Her iki tarafta da kayıplar yaşandı. Bu olay, Bu olay, Suriye ulusal hükümeti tarafından “Çerkes Eğitim ve Kültür Teşvik Derneği”ni Fransızlarla işbirliği yapmakla suçlamak için bir bahane olarak kullanıldı. Bu bağlamda derneğin faaliyetleri yasaklandı. Samkough Emin, belediye başkanlığı görevinden alındı. 

 

Kitlesel dönüş talebi 

1937’de Samkough Emin ve arkadaşları, Çerkeslerin Kafkasya’ya kitlesel dönüşünü kolaylaştırmayı amaçlayan Jolan (Golan) adında yeni bir oluşum kurdular. Bu kuruluşun temsilcileri, Suriye Çerkeslerine geri dönüş hakkı verilmesi talebiyle Paris’teki Sovyet büyükelçiliğine başvurdu, ancak olumsuz yanıt aldı ve ardından Golan’ın faaliyetleri askıya alındı. Samkough Emin, siyasi mücadeleden çekildi, 1943 yılında okul kapatılana kadar sadece eğitim ve bilim faaliyetlerini sürdürdü. (aheku.net) 

(Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nden tarih uzmanı Mirzoev Aslanbek Sultanovich’in makalesi) 

  

Çeviri: Serap Canbek 

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz