Dünya halkları arasında gökcisimlerine dikkat etmeyene rastlanmamıştır: Bulutlar, Güneş, Ay ve yıldızlar. Bilimsel bilgi ve teknik donanım eksikliği nedeniyle insan gökcisimlerine bazen büyülü özellikler atfederek olabildiğince iyi tarif etmiştir. Tarikatlar ve dinler bu konuya ilgisiz kalmamıştır. Lezgiler de bu kuraldan istisna değildir.
Lezgi kültürünün merkezinde Güneş’in görünümü yer alır. Peki ama neden bu kültürde tüm gökcisimlerinin başrolünü Güneş üstlenmiştir? Örneğin Ay’a bu rolü Arapların ataları vermiş ve ay tarikatının yankıları geç Arap dini İslam’a da yansımıştır. Genellikle camilerin kubbelerini süsleyen sözde “Müslüman hilal”, eski Arap ay tarikatındakinden başka bir şey değildir.
Lezgiler, yerleşik bir halk olarak, tarımın temellerini kavradı. Lezgi kültür yolunun mantığını anlamak için bunu göz önünde bulundurmamız gerekir. Çiftçilerin işi mevsimlere bağlıdır. Martın veya eylülün ne zaman geldiğini, ekinlerin, ne zaman ekileceğini, ne zaman biçileceğini bilmek onlar için yaşamsal bir önem taşır. Bu bilgi halk arasında asırlarca gözlem, deneme ve yanılma yoluyla birikmiştir. Ataları mevsimlerin öyle ya da böyle Güneş döngüsüne bağlı olduğunu fark etmiş, bu yüzden eski Lezgiler arasında Güneş kültü önem taşımıştır. Ve Lezgi takvimi, sırasıyla, bir “Güneş” takvimiydi.
Güneş kültü sadece Lezgiler arasında bilinen bir şey değil. Bu tipik nitelik çoğu köylü ulusun kültüründe vardır: Mısırlılar, Persler, Ruslar bu konuda akla geliyor. Yerleşik halklardan (yani köylü halklardan) farklı olarak göçebe halklar Ay kültüne sahiptir. Göçebe yaşam tarzı, hayvancılığı temel alıyordu ve otlakları değiştirmek için sürekli hareket etmeleri gerekiyordu. Bu nedenle göçebe, en çok gece ve gündüzün değişmesine (yani “lunar” takvimine) dayalı bir takvimle ilgileniyordu. Güneş’le değil, Ay ile zaman yönünü bulabilirdi (“bu geçiş yolculuğun üç ayını alır”; “beş ay sığır otlatırsın”). Böylece eski Lezgilerin görüşlerine göre yılın refahı Güneş’e bağlıydı.
Güneş döngüsünün asırlık gözlemleri, Lezgilerin gecenin uzunluğunun gündüz uzunluğuna kıyaslandığında tarihi belirlemelerine izin verdi. Bahar ekinoksu günü halk neşesine vesile oldu, ikonik bir şekle girdi, Yaran Suvar tatili oldu. Bahar ekinoksu, ışığın karanlığa, iyiliğin kötülüğe ve sonunda hayatın ölüme karşı zaferi olarak atalarımızla ilişkilendirildi. Yaran Suvar’dan sonra tarım döngüsü başladı ki bu şaşırtıcı değil. Şunu belirtmek gerekir ki; Lezgiler sadece bahar ekinoksunun gününü belirlemekle kalmadılar, aynı şekilde bir bayram yarattılar: Farslar – Novruz, Slavlar – Maslennitsa, Japonlar -Setsubun vb.
Güneş’in görüntüsü de bu toplumun sanat kültürünün bir parçası haline geldi. “Lezgi Raga – Lezgi Güneşi” sembolü tek bir noktadan yayılan spiral hançer ışınlarıdır. “Lezgi Raga” Lezginin felsefi görüşleriyle tamamen uyumlu olan yaşam döngüsünü simgelemektedir.
Lezgilerin Güneş’e olan saygılı tavrı sözlü halk sanatına, atasözlerine, deyimlerine ve sözlü dönüşlere yansıdı:
“Vun atui – raga atui” (Sen geldin – sanki güneş çıktı): Lezgiler misafire saygı göstermek istediklerinde söylerler.
“Ragh hiz nur guzva” (Güneş gibi parlar): Neşeli bir adam hakkında (Not: Güneş parlar, diğer bazı milletlerin genellikle söylediği gibi altın değil).
Bugün bilim bize atalarımızın ulaşamadığı Güneş ile ilgili tüm soruların cevaplarını vermiştir. Ve elbette çağdaş Lezgiler için Güneş herhangi bir tarikat olamaz ve Yaran Suvar tatili mistik dini altmetinden düştü. Ancak Yaran Suvar’ı korumak, Lezginin soyut kültürünün bir anıtı olarak halkın en önemli görevidir.
*İlxam Gazimuradov ve Nazım Hamzatov’un katkılarıyla.
