1999-рэ илъэсым щыублагъэу ЮНЕСКО-м макъэ къызэригъэlугъэм тетэу илъэс къэсми Мэзайим и 21-рэр, кlодыжьыным ищынагъо зышъхьащыт бзэхэм анаlэ тырадзэнэу, бзэр кlодыным пэуцугъэным ымакъэ зиушъомбгъуным ыкlи бзэ зэфшъхьафхэм кlочlэгъу афэхъун адеlэнхэм фэшl «Дунэе Ныдэлъфыбзэхэм Ямаф» ыlоу хагъэунэфыкlы.
Бзэ зэфэшъхьафхэр тетыгъо яlэу зыщамгъэlорышlэрэ хэгъэгухэм ахэр ащэкlодыжьых е кlодыжьынхэм ищынагъо къашъхьащэхьа. Тыркуем, ныдэлъфыбзэхэм афэгъахьыгъэ lофыгъохэр, илъэсыбэ хъугъэу къэралыгъом иполитикэ изыlахьых.
«Ныбджэгъу Тыркубзэкlэ Гущыl» зыфlорэ джэпсалэр (республикэ зэхъум ыуж, адыгэ къуа- джэхэм ямэщыт пчьэхэм, чылэ дэхьагъухэм мы гущыlэхэр зытетхагъэ пхъэмбгъухэр апалъэщ- тыгъэх М. Щ), тетыгъор зыlыгъ лъэпкъ културэм бзэхэм атырилъхьарэ цензурыр, Тыркуем ипоитикэ анахь инэlосэ щысэхэм зэу ащыщ.
Бэ шlагъэп, Тыркуе Республикэм, мытыркубзэ цlэхэр, къоджацlэхэр, хьаблацlэхэр, орэдхэр зыщагъэзыягъэр, хэбзэ lофшlапlэхэм Тыркубзэм нэпэмыкl бзэ зэрэщыземыкlуагъэр, ыкlи фэшъхьаф бзэхэр мыцахьшlэгъэу зэралъытагъэр, а пlалъэм нэсэ мы хэгъэум зэрыгущыlэщт гъэхэ Курдыбзэ, Адыгабзэ, Урымыбзэ, Ермэлыбзэ ыкlи нэмыкlыхэр уахьтэ тешlэ къэсми ащыгъупшэжьынэу чlыпlэ зырэригъэуцоагъэхэр.
Непи ныдылъфыбзэм фэгъахьыгъэу язэфэдэу ыкlи lахь мыгощэу политический перспектив къызкlэкlон унашъо аштагъэп. Курдыбзэр апэ зэритэу мафэ къэсми ныдэлъфыбзэм изекlон ехьылlагъэу дефактический шlыкlэу зэтыраlэжэнэу ыуж етых. Курдыбзэр, правительсвом иунашъохэр зэрытхагъэм «амышlэрэ бзэ» зышъхьа тхыгъэу ахэтхагъ. 2015-рэ илъэсым, илъэс 21-рэм ит ныбжьыкlэр курдыбзэкlэ зэрэгущыlагъэм пае шъэжьые ихыгъэкlэ ауlагъ, ыпсэ хахыгъ. 2019-рэ илъэсым, Курдыбзэкlэ орэд къэзыlуагъэ ныбжьыкlэхэу Зана Зендо ыкlи Серхат Челик аубытыгъэх. Ащ фэдэу, илъэс 19 зыныбжь кlэлэр Курдыбзэкlэ къызэрэгу- lагъэм пае къалэу Сакаря игупчэ нэбгырих щытебани утын хьылъэ рахыгъ, кlэлэм ыпсэ ащ щыхэкlыгъ.
2021-рэ илъэсым, депутат горэ хьапсым чlэс икlалэ ылъэгъунэу кlуагъэу, ар зыщаlыгъым бгъут унэм чlэс кlалэм Курдхэм абзэкlэ -дэу ущыта-зырериlуагъэм фэшl мэзихкlэ икlалэ ылъэгъунэу мыкlонэу пшъэдэкlыжь тырагъахьагъ. 2022-рэ илъэсым къалэу Кайсери щызекlорэ хэбзэ автобусым исэу адыгэ кlалэр, Адыгабзэкlэ янэ зыдэгущыlэм, ащ ис лlым «Мыр Тыркухэм якъэралыгъу, зэкlэхэри Тыркух, Черкесхэп. Мы къэралыгъом тыркубзэм фэшъхьаф бзэкlэ зи щыгущыlэн фитэп. Орэ Черкес, Орэ Курд, хэти орэхъу фаем» ыlом куозэ бырсыр къыlатыгъ. 2022-рэилъэсым иапэрэ тхьамафэхэм, Станбул и урамэу Истиклал кlэлэныбжьыкlэхэу Курдыгабзэкlэ орэд къэзыlохэрэр милицием ыубытыгъэх.
Мыщ фэдэ щысэ пчьагъэ къэбгъэлъэъон лъэкlынэу ныдэлъфыбзэм иlофхэр, Тыркуем иполитикэ чlыпlэ хэхыгъэ щиlыгъэу щызэпеох, щызэнэкъокъух.
Тыркуем Гъэсэныгъэмкlэ Министерством ублэпlэ еджапlэхэм «Псэурэ Бзэхэмрэ Жабзэхэмрэ (диялектхэр) Курдыбзэ (Курманджи), Заза, Лаз, Адыгабзэ, Абхьазыбзэ ыкlи Грузинабзэ къыхахын аджын фитхэу зэрачlилъхьагъэм, ныдэлъфыбзэр аджын зэралъэкlыщтым кlигъэгушlугъэх ыкlи егъэжьэпlэшlоу алъытагъ цlыфхэм. 2012-рэ илъэсым къалэу Дюзджэ апэрэ Адыгабзэ классым еджэныр щаублагъ, 2014-рэ илъэсым «Псэурэ Бзэхэр ыкlи Жабзэхэр» еджакlо мин 53-рем еджэнхэу къыхахыгъ, 2015-рэм ахэм япчьагъэ %45-рэ нахьыбэ хъугъэ, нэбгырэ 85-рэм нэсыгъ. Ау, Тхьамафэм сыхьатитlур бзэм изэгъэшlэнкlэ еджакlом зэрэфимыкъущтыр, бзэр икъоу зэрэlэкlэмыхьащтыр ыкlи ныдэльфыбзэм изэгъэшlэн пае зыкlэлъэlугъэхэ шlыкlэм зэрэдимыштэщтэрэр критикэ (кlэгъэкl) ашlыгэхэм лъэшэу къахэщыгъ.
Урокхэм къащхахыныр Егъэджэнхэм ахагъахьагъэми еджапlэхэм ныдэльфыбзэр икъунэу ащзэрагъэшlэныр, еджэхэрэм апсэ ар лъыlэсыныр къафэпсынкlагъэп. Ныдэлъфыбзэу къыхахыгъэр язгъэшlэщтхэр зэрамгъэкlуагъэхэм, зэджэнхэу къыхахыгъэм еджапlэхэм яунэшьошlыхэм шапхьэхэу афгъэуцугъэхэм зэрэзэтыраlэжагъэх, бзэм изэгъэшlэн шlыкlэ фэшъхьафкlэ пэрыохъу къызэрэфихьыгъэр къэнэфагъ.
Непэ, иныдэлъфыбзэ ишlуагъэкlэ зыкъыухъумэжьын амал зымгъотыгъэ лъэпкъхэм мыдэныгъэу яlэр, гушъхьалэжьыгъэм (култура) ыкlи атэжъ кlэным зыщпэlапчьэхэ гупчэм щызэфэхьасыжьы. Ныдэлъфыбзэр цlыфым ишъуаш, иличност ыкlи къызкъонэжьыщт пкъэу пытэу зэрэщытыр ашlошъ мэхъу. Ащ дакlоу, яныдэлъфыбзэкlэ еджэнхэр гъэсэныгъэ зэрагъэгъотыныр, социалнэ щыlакlэм ар фэгъэкlотэныгъэу зэрэхэтын фаем ыкlи зицlыфышъхьа макlэ лъэпкъхэм абзэ зэфэдэу (паритет) екlолlэнхэ фэшl, политическэу зыкlэдэухэрэм гъогу чыжьэ къыкlугъ ыкlи зэпыу имыlэу ащ фэбанэх.
