-Ти цlыфхэмэ Щамил Хасэр илъэс пчъагъэкlэ шlэнхабзэм зэрэтелэжыхьэрэр ашlэ, алъэгъу. Аужырэ илъэсхэм гъуазджэм теуфагъэу зэригъэкlуагъэ зэпеоныгъэхэм ныбжыкlэ lазэхэмэ гушхо къызэрахипхъагъэр нафэдэд. Мыгъэрэ «Нарт Эпос» зэпеом 71 лэжыгъэ къырахьылlагъ. Осэшl купыр къиныбэ хэфагъэщтын. Зэпеохэр зэкlэлъыкlощта, къытэпlона?
-Щамил Хасэ: Ти хасэ илъэс къэси гъуазджэм и зы темэ теуфагъэу зэпеохэр зэхэтэгъэуцо. 2020 гъэм едгъэкlокlыгъэ «хэгъэгу иф лъэпкъ гъэкlод»ыр къэзгъэлъагъорэ «афищ» зэпеомкlэ хасэхэм lэпэ-lагъу тафэхъун, жъоныгъуакlэм 21 м купхэм зэрахьащт гъэлъэгъупхъэхэр утыкум къидгъэхьан тигу хэлъыгъ.
2021 рэ гъэм 500 м нахьыбэ гъазджэлэж къызхэхьагъэ «фитыныгъэр щыфалъэ цып» зи темэ «сурэт шlын» зэпеом ти хасэ и lэпэ-lасагъэ къыхэдгъэщыгъ, къэдгъэлъэгъуагъ адыкlэ зэпеом ыуж лъэгъуапlом шытшагэ lадэкъэ шlэкlхэмкlэ хасэми, гъуазджэлэжхэми ахъшъэ кядгъэхъагъ.
2022 илъэсым зедгъэкlуагъэ «Дижитал Лъэгъо lэрышlкlэ Нарт Эпос» темэр зыфыхэтхэгъэр ныбжьыкlэхэр lофым къыхэтшэн фэшlыгъ. «Нарт Эпос»ыр ти шlэнхабзэ и баиг, цlыфхэмэ алъыдгъэlэсын тигу хэлъэу хэтшыкlыгъ. Ти хасэ илъэс къэси нахь зэтефыгъэу гъуазджэ зэпеохэр зэхигъэуцохэзэ ти шlэнхабзэм фэлэжэщт.
Яужырэ зэпеуитlум гъэшlуапкlэ уасэр Стиусан фирмэм къытитыгъ. Тэрыкlэ зэпеом зэреплъыхэхэр нахь лъэпlэшху. Стиусан ицlэрэ итамгъэрэ тэдэкlи щыдгъэлъагъозэ зэпеор зэредгъэкlокlыщтымкlэ къызэрэтщыгугъугъэхэмкlэ тэгъэлъапlэх.
Зэпеор зэрекlокlырэм кlэлъыплъэхэрэр къытщэтхъух, ари тигуапэдэд. Мыгъэрэ зепэом пыкlодэщтыр тилэжакlэ зылъэгъугъэ нэмыкl фирмэ горэм ыпщэ рилъхьанэу къытиlуагъ. Шlэхыпсыхэу темэр хэдгъэщыщт. Зэпеор езгъэкlокlырэ, псэ емыблъэжэу лажэхэрэ си гъусэхэм,
Айшэн Дагъыстанлы
Фиген Чилоглу
Гуркан Демиркол
Сание Боран
Щехьназ Унугур, шытхъур адэж.
-Зэпеор зегъэкlокlыныр тынчдэдэп. Тегупщысыхьэныр, осэшl купыр зэрэбгъэгъотыным, гъэшlуапкlэ мафэр зегъэкlоным къиныгъо lаджи хэлъыщтын. Шъузыулэухэрэр сыд, тхъагъэу хэлъыр сыд?
-Айшэн Дагъыстанлы: Зэпеом и темэ дэгъо зышlэхэрэмэ тяупчlы. Темэм ибгъуагъэ сыд фэдизэу иными джаш фэдизэу узпегъэлъы. Эпосум телэжахьахэрэми, изэхэгъэуцоныр зышlэрэхэми тадэгущыlэ. Гъозджэлэжхэр зытелэжэхьащтхэр, Нарт Эпосыр зэрагъэшlэн фэшlкlэ зэплъыщт тхылъхэр хэтэгъэшы, нэмыкlыкlэ агъэшlушlэхэрэ шыlэми къызэрэхагъэщын фаер ятэlо.
Лэжакlэм ихабзэхэр зыфыхэдгъэщырэр гъозджэлэжыр эпосым егъэджэным осэшl купыми lэпы- lэгъу тызэрэфэхъун фэшl. Осэшl купыр хэтыдзы зыхъукlэ ныбжьыкlэхэми тяупчlы. Зэпео темэр зыхэтэгъэшым ныбжьыкlэхэр нахь пышlагъэ къэхъугъэх. Ежхэм ашlэхэрэри къыддаугощыгъ. Осэшl купыр хэтыдзы зэхъум lэпы-lэгъу къытфэхъугъэх. Осэшl купым зырыз зырызэу таlокlэ, зэпеор ятэlуатэ. lофым фэlазэхэр осэшl зэрэхъугъэр тигуапэ хъугъэ. Осэшl хъугъэхэри lофым къыхэlазэхьагъэх.
Мы зэпеом сэ анахь къинэу слъэгъугъэр Нарт Эпосым теуфагъэ тхылъ купым шlэхы-псыхэу седжэнэу сызэрэхъугъэр ары. Зэ сызеплъым эпос цlэрыlомэ сахэфагъэу, ашмэ я цlэхэр зэгъэшlэным сегъэзыгъэу зыслъэгъужъыгъ. Зэпеом гуапэу хэсхыгъэр; темэр Нарт Эпосэу дижитал чlыпlэм зэрэщыхъущтым ныбжьыкlэхэр зерэгушlугъэхэр ары. Ежхэр бэкlэ зыпышlэхьагъэ дижитал чlыпlэм, Нарт Эпосэу цlэрыlохэр темэ зэрэщыхъугъэр нахьыжъхэмэ къызэраугупшысыгъэр зыгъэшlэгъугъэхэр хъугъэ. Ныбжьыкlэхэм тызарэгъэшlэгъуагъэр сигуапэ хъугъэ.
-Фиген Чилоглу, Нарт Эпосыр зепэом и темэ пшlыныр сидыгъо къэуугупшысыгъ? Зэпеор дижитал лъэгъо lэрышlкlэ зэрэшъушlырэм ныбжьыкlэхэр lофым къыхишагъэу къыкlэкlын. Уигупшысэхэмрэ уапэ къифагъэхэмрэ зэтефагъа? Нэмыкl гупшысэхэр уиlа?
-Фиген Чилоглу: Сэ эпосым кlэшыгъо фысиlэу сыщытэп. Нарт Эпосыр ти шlэнхабзэ хэт шъхьау нэмыкl лъэпкъмэ адырэ эпосхэмэ афэдизэу ашlэрэп. Адыгэм сыдырэ иlофи фэдэу и эпосу теуфагъэу упчlэ lаджи сигу къэкlы. Сыда? Эпос зыпlокlэ цlыфмэ анахьыбэрэм Юнан эпосыр агу къэкlырэ?
Сыда? lерос зыпlокlэ лъэгъуныгъэ тхьар цlыф псоми ашlэзы, Адыифыр зыми ымышlэрэ? Сыда? Дэхагъэ зыпlокlэ Афродитым, гушхо lушыгъэ Атенам, Хьэрам фагъадэрэ? Мы зэпстэури зыхэлъ Сэтэнайым ыгугъу амышlырэ…? сэlозы сэрсэрэу сызэупчlыжъы. Зы бгъумкlи ауждэдэрэ лъэхъаным ашlырэ кинохэм, зэкlэлъыкlорэ кинохэм, компитур гъэлъагъохэм къахэшырэ цlэрыlохэм ныбжьыкlэхэр зэрэ зэришалlэрэр тэлъэгъу. Нарт Эпосыр сыд зыфамышlэрэр тlон нахьи икlэрыкlэу зы цlэрыlо къэбгъотын нахьи Нарт Эпосым хэт цlэрыlохэр бгъэшlушlэныр нахь псынкlэу, лъапlэу хъун сэlозы сегупшысы.
Аужым илъэс къэси Шамил Хасэм зэригъакlорэ гъуазджэ зэпэом 2022 илъэсым и темэ тытегыпшысыхьэ зэхъум Нарт Эпос орэхъу ыкlи дижитал орэхъу гупшысэр утыгум къихьагъ. Ныбжьыкlэхэр къедгъэкlолlэн фэшlкlэ ахэм шlу алъэгъурэ ыкlи зыфэlазэхэ дижиталыр дгъэшlушlэн фэягъ. Зэрэтlуагъэуи хъугъэ, тигуапи хъугъэ. Мыхъуныгъэхэми тыlумыфагэу щытэп. Ныбжьыкlэхэм уахътэ зэрямыlэр, эпосыри утемылэжахьэу lадакъэ шlэкl къызэрэхэмыкlыщтыр пэрыо мыхъугъагъэмэ нахьыбэ зэпеуакlуи къекlолlэщтыгъ.
Осэшl купыми, мы зэпеом пышlэхьагъэхэми къекlуалlэрэ зэпеуакlор бэ хъун нахьи утыгум къихьарэ гъуазджэлэжыр лъэщэу, екlо, лъапlэу хъумэ зэрэнахьышlумкlэ зэдырагъэщтагъ.
Зыбгъумкlи зэпеом къыхэмыхьагъэу, «Нарт Эпосыри сыд, ягъашlэм зэхэсхыгъэп къэслъыхъущт, зэзгъэшlэщт» зыlуагъэхэри къытэlужъыгъ. Арызы тэ тызэрэфаеу зэрэхъугъэр нафэ. Мы фэдэ гупшысэ куп тиl. Мыхэр тшlэ тикlасэмэ язы пычыгъу, зызеблыхъузэ утыгум къихьащт. Шъуинаlэ къыттэшъумых.
-Хьуркан Бурак Алджан, о уи lадэкъэ шlэкl зэпеор къигъэхъагъ, шытхъур уадэж. Зэпеор ухыгъэ. Чъыгаеми къигъэлъагъохэрэми сигу ашэфыгъ. Зэпеом узэрэхэхьагъэр, узэрэлэжагъэр уигупшысэхэр къытэпlона?
-Хьуркан Бурак Алджан: Укъызэрэсщытхъугъэр сигуапэ, опсэу. Мы зэпеор къызэрэзгъэхъагъэм сэрыкlэ шъхьафэу зы лъэпlагъэ, фэlуагъэ иl. Сыда зыпlокlэ; шlэныгъэлэжэу сиlоф сшlэжы зыхъукlи Чэркэс, Кафкас эпосым и lэужхэр, и лъэужхэр сигупшысэ къызэрихьэу къыхэзгъэшыныр шlу сэлъэгъу. Кафкасыр зэрэщытэу шlэнхабзэ дахэкlэ узэндыгъэ, шъхьау зэрэфэшъуашэ тыпылъэп, тымышlэрэ гъэбылъыгъэ lаджи хизэу хэлъ.
Цlыфыр игъэгушхо, чlыпlэ инышхо сытеплъэ. Сэрыкlэ нахь шъхьафыгъэхэр хэлъэу нэмыкl лъэпкъмэ я эпосхэмэ ашъхьащэкlы. Чэркэс эпосыр Чэркэс лъэпкъхэмрэ зэпышlэхьагъэу цlыфымэ я щыlакlэ хэплъагъоу адэпсэуо сэлъэгъу, сегупшысы. Ащ фэшlкlэ Адыгэ эпосыр хабзэр, шыlэкlэ-псэукlэр дахэ зышlырэ лъэпlагъэхэр къыхэшэу зыгорэхэр сшlын сигу хэлъыгъ, сфэягъ. Шамил Хасэм зэригъэкlуагъэ мы зэпеор зызэхэсэхым сэ сызфаем игъо къэсыгъ сlуи сэгупшысыгъ. lофым сызфежэм эпосым и шъхьаlэхэрэ зэтефыгъэ аlуатэрэ цlэрыlохэр зэзыпхырэ лъагъохэр зэрэзгъэгъотызэ сын фэдэ зыгорэ зэхэзгъэуцоныр згъэпсагъ.
Чэркэсхэм агъэлъапlэрэ Нартхэри тхьа елъэlунхэу, тын фашlынэу зыщызэрэугъоихэрэ чъыгаер сыным пкъы фэсшlыгъ (сиlоф ыцlэри ары). Мы гупшысэхэм сахэтэу утыгум къисхьагъэ lадэкъэ шlэкlыр осэшl купым анахь екlоу зыхадзым сигуапэ хъугъэ.
Мы зэпеор зезгъэкlуагъэ Шамил Хасэм Чэркэс шlэнхабзэм лъэпlагъэ къыригъэхьагъ, дэхагъэ къыхилъхьагъ. Тхьаегъэпсэух, шытхъур адэж. Сигу хэлъхэ къызэрэсэжъугъэlуагъэм фэшlыкlэ Жьынэпсыри, шъори Тхьашъуегъэпсэу.
Адыгабзэм езгъэкIугъэр: Шэуджэн Джэудэт
