Sevgili okurlarım! Daha önceki bir yazımda HAMDİ LHAŞ HİKÂYELERİ başlığıyla ilk hikâyemi anlatmış, fırsat buldukça da bunu devam ettireceğimizi belirtmiştim. Bu ikincisi olacak. Bu yazımı ise Adigece olarak yazdım. Amacım, olayın yaşandığı dönemin orijinalitesine daha uygun davranmış olmak içindir. Çocukluğumda şahit olduğum bir anıyı hikâyeleştirerek anlattım. Rahmetli dedeme misafir olarak gelen bir seyyar satıcı ile dedemin arasında geçen kısa bir hikâye. Haćeşte kapı ağzında oturan çerçinin oturduğu yerde ısrar etmesi üzerine, misafirin kapı ağzında oturmasına izin vermeyeceğini, ya uygun yere geçip oturması ya da çekip gitmesi gerektiğini söyleyen namı değer Hamdi Lhaş’ın hikâyesi. Hikâyede hem kahramanların karakterlerini tanıyacaksınız hem de xabzenin ve xabzesizliğin toplu hayatındaki yerini ve önemini kişilerin davranışlarına bakarak fark edeceksiniz. Konuyu hikâyeleştirirken, yaşanılan çevrenin çeşitli özelliklerine de değinmeden edemedim. Bu olayın yaşandığı zamandaki sosyal yapının bilinmesi açısından da önemli. İyi okumalar.
Хькlэм ихьакlапlэ имышlэмэ
Гъэмэфагъ… 1965-66 илъэситlум язанэрэм, шышъхьаlу, бэдзэогъу мэзитlум ямэкъу-мэщ лэжьыгъо лъэхъаныгъ. Амазжхэм огум иплъырыстыр тlэмыпэр (temperature degree) 30-40-м нэсэу фэбэшхо дэдэ хъутыгъ. Туркием ис Адыгэхэм язныкъорэ зыщыпсэурэ Кайсери къалэм епхыгъэ lузуняйла lушъом (плато) иlиклимэт егъашlэ ренэм гъэмафэр огур фэбэ дэдэу, чlыгор зэкlэгъуагъэу; чlымафэрэ чъыlэу щэты. Губгъэхэм пцел чъыг lонтlэгъэжъ тlэкlу нэмыкl жьао къэзышlын зыцэ аритэп. lузуняйла ис цlыфыхэр мэкъу-мэщ лэжьыгъэрэ былымышхомрэ мэлхэмрэ арэпсэух. Алъэхъанхэм къуаджэхэм трактёрхэр къадэхьэгъагъэп. Мэкъу-мэщыхэр, цухэр, шыхэр чlашlэзэ къалэжьытыгъэ. Зы пхъэlашъэм шытlу зэдчlашlэтыгъэ. Зэ икlыгъом тlо бзэгъу зыжъорэ гъукl пхъэlашъэм цуитlор зы бжъэ зэдкlэшlагъэу цуихэр (6) зэуlоу зэдафытыгъэ. гъэсэкухэр къащэжьы хъумэ зыкум цуитlу, зы шыкумый шитlу зэдыкlашlэтыгъэ. Хьасэхэр къуаджэм пэчыжьэу зэрэщытым пае губгъо кlон-къэкlожьыным мэфэ лэжьыгъом изныкъорэр гъэгум текlодахьытыгъэ. Хьасэр къуаджэм нахь
пэблагъэу щытымэ, гъэсэкущэ, зы мафэм щэ кlогъу амал бгъотынджи хъуныягъ. Сятъэжъ, Хьамди лъащ цlэджэ цlэрыlо хъугъагъэ. Сэ апэрэ еджапlэ зысыухыгъэ 1967 илэчым идунае ихъожьыгъагъ. Ащ иныбжь хэкlотагъэу щытыгъ. Зэрэчылый, къоджэгъухэмый, нэмыкlыхэмый къызэлъашlэу щытыгъ. Ихьакlэщыпчъэ зэlухыгъэу, егъашlэмый хьакlэ щымыкlэу, къуаджэм къыдахьэрэ зы нэбгырэ горэ щыlэмэ, зы сэлам тыгъо пае нэмыlэмый идэжь къеуалlэхэу щытытыгъэ. зэрэ Бирам лlакъуй, къуаджый, чъылый, Адыгэ lофый зэхимыдзэу зэкlэрэмый афэгузэжъотыгъэ. Икlалэу зэшищэр, ахэм аунэкъош кlалэхэр, нэмыкl щэмэджаохэр, чыракlохэр гъэмафэ ренэм къадэлэжьэтыгъэх. Зы илъэсым декар 300-ым нахьыбэ чlыгор алэжытыгъэ. Мэл хъущэм фэшъхьафэу танэхэр, чъэмыхэр, цухэр, шыхэр ахъутыгъэ. Мэлахъор, шахъор, ичэзыу къэсыгъэмэ къэрэлыгъохэр е гъэгурыкlоу е сэдэкъэ хэдзыу хэтымый зыгорэхэу е къуаджэм дэс иныбджэгъум ящыщ нэбгырэ горэхэ кlымыгъоу Хьамди лъащ ихапlэ ущримыхьылlэнэу щытытыгъэп. Ахэ зэкlэрэмджэ, хъурэ-шlэрэхэмджэ Хьамди ымышlэу, ащ иизын хэмылъэу зы уарзэ зэпырагъэзэныягъэп пlомый хъуныягъ. Арышъы, гъубгъэ lофымный инахьбэрэ чылэ lофэр ыпшъэ илъытыгъэ. Политикам ыужъ итэу зы парлементер е къэралыгъо lоф горэм пае зы къулыкъу горэ къуаджэм къыдэхьагъэмэ апэрэу зэуэлlэтыгъэр Хьамди ихьакlэщ арытыгъэ.
А гъэмэ мафэр, тыгъэр къеlыстэхыгъ, шъхьакlуцlэр къегъажъо, зыфаlорэ мафэм афэдагъ. Тыгъэм илъэгапlэу, жьаом икlэкlыгъом тхьам псэ зыхилъхьагъэ зыгорэ утыгум итыгъэп. Хьамэщышъо нэпкъым lут пцэл чъыгыхэм яжьаохэр ялъапсэ нэсы зэкlэкlожьыгъ. Жьао зытридзэрэ тlэкlужьыери псылъакъо дорэщэу щытыгъ. Хьамди лъащ хьамэщышъом тет пхъэ тъэкъэжъым тесэу, бэщ пакlэр ятlэм хисагъэу, гъэщыгъэ пакlэр зэриlыгъ ыlитlу зэтедзагъэм ынатlэ тегъэуагъэу, тыгъэ плъырым хэсы щысыгъ. Сэрый алъэхъаным апэрэ еджапlэм сыкlотыгъэ фэдэу сэшlэжьы ау а мазэхэм еджапlэхэр зэфэшlыжьыгъагъ. Сятэжъ ычlыбыджэ ятlэм сыхэсэу пхъампэжьые горэмджэ ятlэр сыгъэлъэнтхъэу, сыхэблахьыгъэу сэрсэрэу сыджэгоу сышысызэ, къиздыкlыгъэри тымышlэу, къакlо зэхъумый гусафый фэтымышlэу зы шыу горэ хьамэщышъом къытехьагъ. – Сэламун алейкум Хьамди агьа, иlуй сэлам къитый гущаlэм къыпидзагъ, Тыркубзэджэ, Мисафир lистийормусун? (хьакlэ уфая?) иlуй къэупчlагъ. – Буйур… буйур… Мисафир истенмэзми? (Къэблагъ… къэблагъ… хьакlэ уфэмыеу мэхъуа?) иlуй упчlэджэ джэуапэр ритыжьыгъ. А хьакlэр зы илъэсым зытlо-зыщэ къакlотыгъэ. Ежьрый, зытес шэрый ныбэшъу джадэу щытыгъэх. Сирие lенатlэм lут Газиlантэп зицlэ къалэм нэсэу къырихырэ дэнэ щэкlхэр алмэкъым аризэу шым телъэу, къоджэ къуаджэу къикlухьызэ ищэтыгъэ. Ицlэ сымышlэжьырэ щэкlощэ бартlэр къакlо къэсы сятъэжъ ихьакlэщ къекlолlэтыгъэ. Ымакхъэдждэ фабэм зэригъэбэлэрэгъыгъэр пшlапэу къиlугъ сятэжъы: – Кlо ситlэлэжьый, щэр цощым чlашъущый мэкъу lус ешъут, мары сэрый сыкъэкlожы. Щэкlуащэмый сэ къысиlуагъэр тыркубзэджэ рыlугъ. – Шым илъакъохэм пшъыжъэр апыгъуахьыгъ; ахэр сытхьакlын, псый къэдгъэшъон тыкъэкlожьын, иlом къысдэгущаlэзэ ипэ сыригъэуцуй Хьамэчъэпс зыфатlорэ къоджэ псынэм тызэдэкlуагъ. Шэр игъэкъэбзагъ, шlоуй зыригъэшъочlыгъ. Бащэ дэмыкlэу шым мэкъу lус ритый, ичэф ригъэкъугъ. Хакlэщым тызехьэм сяатъэжъ тэ тапэ къэкlожьыгъэу, жъантlэм щылъ онщэкурым тэдзагъэ пчъэнышъом тесэу тырихьылlэжьыгъ. Хьачlэ бартlэр кlуй пчъаблэб дэжь щыт пхъэнтlэкlум теlыстъагъ. – Къакlо моу мыйджэ онщэкурым къытеlыст, ыlуагъ, сятэжьы.
– Хьау Хьамди агьа, дэгъу мэор, сырахьат, ыlуй джэуп къыритыжьыгъ. Зы дакъикъэ горэ дэчlыгъэ-дэмыкlыгъэу сятъэжъ къытригъазый риlуагъ хьакlэм: – Адэ пхъэ пlонэчlым утесэу, пчъаблэм дэжь ущымыс, гъэгуй укъырыкlуагъ, упшъыгъэнджый хъун, иlуй ышъыпкъэдэдэу итlонэрэу риlугъ. – Хьау Хьамди, умыгузажъу, сэ сырэхьат, орый уирэхьат еплъ, ыlуй джырый зэ джэуап къыритыжьыгъ. Сыдэу ишlыгъэмый гущаlэр фыгуригъэlуагъэп. – Сятъэжъ мэкхъэ ихыгъэджэ лlы бартlэм; Ухьакlэмэ Хьакlапlэ ис, бысымэр сэрымэ сибысысыгъэ сэгъашl. Бирам Хьамди хьакlэ фэхьакlэрэп, ихьакlэ пчъаблэм дэжь пхъэ тъакъырым тырегъэсы азгъаlоу синарэ тыразгъэхынэп; е къыблэкlый онщэкурым къытеlыст е кlэкlый кlокlожь, ыlуй пхъашъэу къытехъушlахьыгъ. А лlы бартlэшхор макъый-лъакъый къыхэмыlукlэу тэджый, къызэмыплъэкlэу хьакlэщым икlыжьыгъ. Цошым шхынлъэм епхыгъэ шэр къитlатый тиунэкъошым адыжь кlуагъэ. Щэчl данэ зыщэрэ щэкlуащэр итlонэрэ къэкlогъум иунэкъощым ядыжь кlуагъэ. Ащ нэужъэ къуаджэм къакlо къэсый Хьамди лъащ ижьакlэщ нэмыкl зымый хьакlапlэ екlолlагъэр, Хьамди лъащ игъашlэ хабзэм тетэу игъэшlагъ. Къэралыгъом ипрезыдэнтым къышчlэдзагъэу сэдэкъэхэдзым нэсэу цlыф зэфэшъхьаф бэ ихьакlагъ. Зэхидзыгъэп зыпарый. Зэпстэумый атефэрэ lахьымджэ ядезэкlуагъ. Тхьаматэм, тхьамэтэ къупым, lофэр зыщаутхьабзэрэм, чылэ купым… ячэнджэщэгъу, тхьамышкlэм иlахьылэгъу, гъэгурыкlом ибысым, ибэм ианэ-атэу фэдэу афыщытытыгъэ. Хьамди лъащ егъэшlэ ренэм жъалымагъэм пэуцуагъ; зэфэныгъэм, диным, шъэнхабзэм, хабзэм, бзэм, Адыгэ лъэпкъым, унэгъум, унагъом… гъунэ ялъифыгъ, ынаl атыригъэтыгъ; Адыгэ шъэн хабзэр игъэфедэным ыужъы итыгъ иджый игъэфедагъ. Ащ ыгуджэ Адыгэжъым яlуакlэу, хэбзэнчъэр укъуагъэ, хабзэм гъашlэр егъэдахэ.
