ЖъоныгъуакIэм и 21-р шъыгъо-шIэжь мафэу щыт. Илъэси 159-кIэ узэкIэIэбэжьымэ, Кавказ заом ыпкъ къикIыкIэ тилъэпкъэгъу нэбгырэ мин пчъагъэхэм яхэгъэгу абгынагъ. Ащ фэдиз уахътэм IэкIыб хъугъэ адыгэхэм къагъэзэжьыныр лъэпкъ гупшысэу зыдаIыгъыгъ. 1998-рэ илъэсым ар къадэхъугъ ыкIи жъугъэу къэкIожьынхэу рагъэжьагъ. Ахэр Адыгэ Республикэм зихэку къэзыгъэзэжьыгъэхэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэмкIэ и Гупчэ апэ еуалIэх. Ащ ипащэу ГъукIэлI Асхьад тилъэпкъэгъухэм алъэныкъокIэ зэшIуахырэм фэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ.
– Асхьад, Гупчэм пшъэрылъ шъхьаIэу иIэхэмкIэ тизэдэгущыIэгъу едгъажьэмэ тшIоигъу.
– 1998-рэ илъэсым Косовэ тилъэпкъэгъухэр жъугъэу къыращыжьыхэ зэхъум ти Гупчэ къызэIуахыгъагъ. Республикэм илъ щыIэкIэ-псэукIэм хэгъэгъозэгъэнхэм анахьэу тынаIэ тетыгъ. Джыри джащ фэд, цIыфыр IэкIыб къэралыгъом къикIэу къэкIон зыхъукIэ егъэблэгъэ тхылъым къыщегъэжьагъэу зэрысыщтым, зыдэтхэгъэщт чIыпIэм, нэмыкIхэм япхыгъэ тхьапэхэр зэкIэ фэтэгъэхьазырых, къэкIожьын Iофыр нахь Iэрыфэгъу зэрэфэхъущтым тынаIэ тет.
– Тилъэпкъэгъоу зихэку къэзыгъэзэжьыхэрэм япчъагъэ аужырэ илъэсхэм нахьыбэ е нахь макIэ хъугъа?
– IэкIыб къэралыгъохэм арысхэу къэзыгъэзэжьырэ тилъэпкъэгъухэр икIыгъэ илъэсми, ащ ыпэкIи нахь мэкIагъ. Зэпахырэ узэу коронавирусым ыпкъ къикIыкIэ зекIоныр зэрагъэмэкIэгъагъэм ар епхыгъ. ГущыIэм пае, 2022-рэ илъэсым тилъэпкъэгъоу Адыгеим къэкIожьыгъэр нэбгырэ 95-рэ, мы илъэсым иджырэ уахътэ ехъулIэу а пчъагъэр нэбгырэ 86-рэ мэхъух.
Тыфай адыгэу къэкIожьыхэрэр нахьыбэ хъунхэу, ахэм тадеIэнэу, зэрифэшъуашэм фэдэу тапэгъокIын тлъэкIынэу. Тарихъым инэкIубгъохэр зыщытымыгъэгъупшэхэу мамыр щыIэкIэ-псэукIэр зэрэдгъэдэхэщтым тыпылъ. НепэкIэ хэкум къэкIожьы зышIоигъохэм ящыкIэгъэ къэбарыр игъэкIотыгъэу АР-м лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм адыряIэ зэпхыныгъэхэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет исайт рагъотэщт. АпэрапшIэу зэрэзекIощтхэр, ящыкIэгъэщт тхьапэхэр зыфэдэхэр, IэпыIэгъоу ядгъэгъотын тлъэкIыщтыр, телефонэу зытеощтхэр, нэмыкIхэри бзиплIыкIэ зэдзэкIыгъэхэу сайтым итых.
– Асхьад, IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыжьырэ тилъэпкъэгъухэр сыд фэдэ гумэкIыгъохэм апхырыкIыхэра?
– ЗэкIэ къэкIожьыхэрэр пIэлъэ гъэнэфагъэкIэ зыщыпсэущтхэ чIыпIэм дэтхэгъэнхэм (РВП) иIофыгъо еуалIэх. Ар агъэпсыным ыпэкIэ зэрэадыгэр къэзыушыхьатырэ тхьапэр язытырэр Адыгэ республикэ общественнэ организациеу «Къэзыгъэзэжьыгъэхэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэмкIэ Унэр» ары. АщкIэ хэушъхьафыкIыгъэ комиссие зэхэтщагъэу Iофхэм ахэплъэ. Мыщ Шам къикIыжьыгъэу нэбгырищ, Иорданиеми джащ фэдиз, Тыркуем – нэбгыритф хэхьагъэх. Нэужым тхьапэр зэратырэр кощын IофхэмкIэ къулыкъум макIо. Ти Гупчэ а къулыкъум зэпхыныгъэ дыриIэу щыт, цIыфыр зыкIокIэ къыпэгъокIых, Iоф къыпымыкIэу къыддеIэх, тэркIи ежьхэмкIи ар Iэрыфэгъу мэхъу.
Хэкум къэзыгъэзэжьыгъэ тилъэпкъэгъухэм дэтхэн Iофыр зэшIуагъэкIхэу, «вид на жительство» зыфиIорэр яIэ зыхъукIэ хэбзэ шапхъэу щыIэхэм ялъытыгъэу чIыгу Iахь къаратын алъэкIыщт. Нахьыбэр къызкIэлъэIурэр Мэфэхьаблэрэ Пэнэхэсрэ чIыгур къащаратынэу ары. Мэфэхьаблэ дэтIысхьэхэмэ ашIоигъоу лъэIу тхылъ нэбгыри 154-рэ фэдизмэ къатыгъ. А псэупIэм щатынэу чIыгу зэрэщымыIэжьым къыхэкIэу Iофыр къызэтеуцуагъ, джа гумэкIыгъом хэтых. Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат мы Iофыгъом щыгъуаз, ащ изэшIохын ыуж итых. Ащ нэмыкI лъэныкъохэмкIи тилъэпкъэгъоу къэкIожьыгъэхэм республикэм ипащэ ынаIэ къатет.
Джащ фэдэу илъэс зэкIэлъыкIохэм зихэку къэзыгъэзэжьыгъэ тилъэпкъэгъухэм яспискэ тиI, ахэм афэгъэхьыгъэ къэбарыр зэкIэ ащ итхагъ, щыкIагъэу яIэр, Iоф зыщашIэрэр е зымышIэхэрэр. Амалэу тиIэм елъытыгъэу IэпыIэгъур ятэгъэгъоты. АщкIэ зэпхыныгъэ дытиI тилъэпкъэгъухэм IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэнымкIэ АР-м иобщественнэ фондэу «Репатрианты» зыфиIорэм.
Къэралыгъо хэбзэ къулыкъухэм зэпхыныгъэ адытиI. Зыгорэ къэсымэджагъэу IэпыIэгъу ищыкIагъэмэ, псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ министрэм тыфытео, зэу Iофыр зэшIохыгъэ мэхъу. АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIи Министерствэ зыфэдгъазэмэ ащ испециалистхэм тилъэIу къытфызэшIуахы. Республикэм къызыкIожьыхэу ятхылъхэр загъэпсыхэкIэ, тIысыжьхэу щысхэп, Урысыеу къызэрыхьажьыгъэхэм илъ къэралыгъуабзэр зэрагъэшIэн фаеу мэхъу. Урысыбзэм изэгъэшIэнкIэ зэIухыгъэ курсхэр Мыекъапэ дэт апшъэрэ еджэпIитIум ащыфызэхащагъэх.
– Тилъэпкъэгъухэм адыгабзэр чIанагъэу щыта? КъызэрагурыIорэр къытфэIуатэба.
– Сигуапэу къыхэзгъэщымэ сшIоигъу адыгэхэм яхэку забгынагъэм илъэси 159-рэ тешIагъэми, хэхэсэу къэралыгъо зэфэшъхьафхэм итэкъухьагъэу ащыпсэугъэхэми, адыгабзэр зэрафэлъэкIэу къызэтырагъэнэн алъэкIыгъ, къагурэIо ыкIи дэгъоу рэгущыIэх. Ежьхэми къыхагъэщы сыдигъуи бзэр, хабзэр, лъэпкъыр зэращымыгъупшагъэхэр, зэрагъэлъэпIагъэхэр. Шъыпкъэ, тIэкIу нахь ныбжьыкIаIоу ахэтхэр ащ фэдэ дэдэхэп, нахь макIэу бзэр ашIэ.
– Ятарихъ чIыгу къэзыгъэзэжьыхэрэм Адыгэ Республикэм социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэ ышIыным яIахь халъхьа? Сыд ащ къепIолIэщтыр?
— Ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Адыгеим къэзыгъэзэжьырэ тилъэпкъэгъухэм Iоф ашIэ, яшIэныгъэхэм ахагъахъо. Ахэр республикэм щызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм зэкIэми, зэнэкъокъухэм ахэлажьэх. Къэралыгъо ансамблэхэм къащэшъох, орэдхэр къащаIох, музеим, нэмыкI IофшIапIэхэм аIутых. Врач цIэрыIохэр, псэолъэшI бэлахьхэр къахэкIыгъэх. Унэе бизнес зэфэшъхьафхэр къызэIузыхыгъэхэр ахэтых. Зы зэдэгущыIэгъум зэкIэ зырызэу къыщыпIон плъэкIыщтэп. Ау хэзгъэунэфыкIымэ сшIоигъор къэкIожьын Iофыр къызежьагъэм щыублагъэу къытхэхьажьыгъэхэм ащыщ зы нэбгырэ къэралыгъом ихэбзэгъэуцугъэ ыукъуагъэу къыхэкIыгъэп.
Тилъэпкъэгъухэр Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат, Правительствэм, Къэралыгъо Совет – Хасэм, зэкIэ IэпыIэгъу къафэхъухэрэм афэразэх, «тхьашъуегъэпсэу» араIожьы.
– Асхьад, тапэкIэ гухэлъэу Гупчэм зыдиIыгъхэм тащыбгъэгъозагъэмэ дэгъугъэ.
– Гупчэр джыдэдэм зычIэт унэм изытет уигъэрэзэнэу щытэп. Хэбзэ шапхъэу щыIэхэм ялъытыгъэу къэкIожьырэ тилъэпкъэгъоу къытэуалIэхэрэр мыщ иттхэнхэ тлъэкIырэп. Ащ пае КъумпIыл Мурат тыдэгущыIи, Iизынэу къытитыгъэм елъытыгъэу проект-сметэ тхылъхэр зэхэдгъэуцуагъ унэм игъэкIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр рашIылIэнхэу. Зы унэу, тIоу ыкIи щэу зэтеутыгъэхэу зэтегъэпсыхьажьыгъэнхэу ары тызыфаер. Унагъоу къэкIожьырэм ис цIыф пчъагъи елъытыгъэу идгъэтIысхьанхэ тлъэкIыщт.
– ТизэдэгущыIэгъу сызылъымыIэсыгъэ горэ щыIэу къыхэбгъэхъожьы пшIоигъуа?
– Тилъэпкъэгъоу къэкIожьыгъхэр хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм IэпыIэгъу афэхъухэ ашIоигъоу зэхахьэхи зэхэгущыIэжьыгъэх. Амалэу яIэр зэхагъахъуи, зэрыгыкIэхэрэ пкъыгъохэр ыкIи гъомылэпхъэ зэфэшъхьафхэр зыдэлъ къэмлани 173-м ехъу афатIупщыгъ.
Ар гъэхъэгъэшхоу къыхэдгъэщыкIэ арэп. МыщкIэ къитIотыкIы тшIоигъуагъэр зыщыплъыр чIыпIэхэм къулыкъур ащызыхьырэ тидзэкIолIхэм тызэрафэгумэкIырэр, агу къыдэтщэеныр ыкIи къэралыгъом зэрихьэрэ политикэм зэрэдедгъаштэрэр ары.
Заохэр, лъэпкъ зэпэуцужьхэр тихэгъэгу къимытэджэнхэм, мамыр щыIакIэ тиIэным афэшI тарихъым инэкIубгъохэр зыщыдгъэгъупшэхэрэп, лъэпкъхэм языкIыныгъэ игъэпытэн тапэкIи тыпылъыщт.
– Тхьауегъэпсэу гущыIэгъу укъызэрэтфэхъугъэмкIэ.
Адыгэ макъ
