Hemşince ile ilgili bilgilere ilk olarak bölgeyi gezen seyyahların notlarında rastlıyoruz. Bijişkyan Pontus kitabında Hemşinlilerin Sürmene köylerinde (Araklı Karadere olmalı. O zamanlar Sürmene’ye bağlı) şehirlilerin konuştuğundan farklı olan bir Ermenice konuştuğunu belirtiyor. Karl Koch, Marr gibi biliminsanları kitaplarında bu dilden söz ediyorlar. Ancak bildiğimiz en eski dilbilimsel çalışma Hraçya Acaryan’ın çalışması. Acaryan Batı Ermenice ve Doğu Ermenicenin bütün ağızlarını sınıflandıran ve bu ağızlar üzerine çalışmaları olan bir dilbilimci. Hemşince üzerine de bir çalışması var Acaryan’ın. Acaryan bu çalışmasını Abhazya’da yaşayan Hıristiyan Hemşinlilerden aldığı veriler üzerine kurmuştur. Abhazya Hemşinlilerinin konuştukları Hemşince ile bizimki çok büyük oranda aynıdır. Umarım en kısa zamanda Türkçe olarak basma şansımız olur. Acaryan’dan sonra ünlü dilbilimci George Dumezil Hemşince üzerine bir çalışma yayımlamıştır. Ermenice ile karşılaştırmalar, ses olayları, cümle yapıları üzerine değerlendirmeler içeren notlar ve Hemşince metin örnekleri üzerinden dipnotlar şeklindeki çalışmanın Türkçe yayını yakın zamanda umarım mümkün olacak. Fransızcadan çevirisi büyük oranda bitti.
Hemşince Hamşentsnag Hamşenahayeren
Hemşince üzerine yeni çıkan kitabımın kapağında bu üç isim de bulunuyor. Bu üç farklı ismin kapakta yer alması aslında Hemşincenin pozisyonu açısından da bir fikir veriyor. Hemşince, üzerinde hâlâ tartışmaların sürdüğü bir dil. Bu tartışmalarda insanlar çoğunlukla ideolojik pozisyonlarına göre farklı taraflarda yer alıyorlar. Bu durum nesnel verilere dayalı bilimsel tartışmalar yapmayı neredeyse imkânsızlaştırıyor. Buna bir de alanda yeterli kaynak bulunmaması sorunu eklenince iş iyice önyargılara ve ideolojik tutumlara kalıyor.
Sosyal medya ve çeşitli mecralarda Hemşince ve Ermenice bilmeyenler, Hemşince bilip Ermeniceye hiç bakmamış olanlar, bazen de Ermenice bilip Hemşince bilmeyenler Hemşince hakkında keskin yargılarda bulunmaktan kaçınmıyorlar. Hemşincenin Türkçe olduğunu iddia edecek derecede saçmalayanları bir kenara bırakırsak asıl tartışma Hemşincenin Ermenice ile ilişkisinin ne düzeyde olduğu ve nasıl kurulduğu üzerine dönüyor. Bazıları Hemşincenin Ermenicenin bir diyalekti olduğunu reddetmek için Hemşince ve Ermenice arasındaki mesafeyi gerçekte olduğundan çok daha büyük gösterme gayretine giriyor. Bazıları ise Hemşincenin Ermenice olduğunu gösterme kaygısıyla aynı mesafeyi gerçekte olduğundan çok daha küçük göstermek için çabalıyor. Aslına bakarsanız her iki tarafın tezini destekleyen örnekler bulmak elbette mümkün. Dilin içinden yalnızca tezinizi destekleyecek unsurları alıp diğer örnekleri görmezsiniz, olur biter. Ancak böyle bir durum elbette bütüncül olarak dilin gerçek konumunu belirlemeyi imkânsızlaştırır.
Daha önce Huriye Şahin’in Hemşince dilbilgisi üzerine yazdığı kitap çıktı. Ancak bu kitabın dili Hemşinceydi ve kullanılan terimlerin okur tarafından bilinmemesi okumayı zorlaştırıyordu. Ayrıca Ermenice ile karşılaştırma olanağı bulunmuyordu. Dolayısıyla bugüne kadar tartışmaların ana ekseni olan Hemşince ile Ermenicenin ilişkisini gösterecek herhangi bir kaynak bulunmuyordu. Bu kitap Hemşince bilmeyenlere Hemşince öğretmek, Hemşince bilip okuryazar olmayanlara okuma yazma öğretmek dışında bir işleve daha sahip olmuş oluyor böylece. Bu kitapla zamirlerden sıfatlara, temel fiillerden fiillerin farklı çekimlerine, yeni kelime üreten eklerden kelimelerdeki farklılıklara kadar dille ilgili birçok bilgi Hemşince Batı Ermenice ve Türkçe olarak yer alıyor. Karşılaştırmalı tabloların dışında Hemşincenin son yıllardaki gelişimini göstermek ve araştırmacılara kaynak olabilmesi için bolca metin örneğine yer verildi kitapta. Kitabın son bölümünde Hemşince diyaloglar, hikâye, masal, ninni, mani, şiir gibi metinler yer alıyor.
Kitap nasıl ortaya çıktı?
2014 yılında Hemşin Kültürünü Araştırma ve Yaşatma Derneği (Hadig) bünyesinde zaman zaman Hemşince dersleri verdim. Bu dersleri hazırlarken bir kılavuz kitaba ihtiyaç duydum. Yöntem ve konu sıralaması yapmak için Rachel Goshgarian ve Şükrü Ilıcak imzalı “Kendi Kendine Ermenice” kitabından yararlandım. Haftalık derslerimde bu kaynağı takip ederek oradaki derslerin Hemşincelerini yazmaya başladım. Bu süreç içerisinde elbette Hemşince ile Ermenicenin ilişkisini çok daha net görmeye başladım. Kelimelerin nasıl değişime uğradığını, değişimlerin standartlarını, harf düşmelerini, gramer yapılarındaki ortaklıkları ve farklılıkları gördüm. Yaptığım derslerin notlarını 2014 yılından bu yana yayımlanan Gor dergisinin her sayısına “Hamşentsnag Sorvik gu” adlı köşede paylaşmaya başladım. Hemşince derslerin yanı sıra “Saklı Kelimeler” adlı bir köşede de az bilinen, unutulmaya yüz tutmuş kelimelerimizi, yalnızca bir yerde kullanılan kelimelerimizin Ermenice içerisindeki farklı kullanımlarını yazmaya başladım. 2018 yılına geldiğimizde elimde biriken ders notları bir kitap oluşturacak çapa ulaşmıştı. O yıldan itibaren yaptığımız çalışmalar ise daha çok kitabın formatının belirlenmesi, içeriğin zenginleştirilmesi, Batı Ermenice kısımlarının yazılıp düzenlenmesi oldu. Bu uzun süreçte birçok insanın emeği geçti. Hemşince kısımların düzeltmelerini Hikmet Akçiçek yaptı. En başından beri hep yanımda oldu ve birlikte çok meseleye kafa patlattık. Batı Ermenice kısımlarını Sevan Değirmenciyan ile çalıştık. Sevan, Hrant Dink Vakfı’nın Ermenice derslerinin hocalarından biri ve Doğu Ermeniceye de hâkim. Bu bizim için büyük avantaj oldu. İkisinin de emeği çok büyük. Kendilerine bir kez daha buradan teşekkür ediyorum.
