“Gerçeği, yalnızca gerçeği söyleyeceğinize yemin eder misiniz?”, Amerikan filmlerinden aşina olduğumuz bir soru cümlesidir. Oysa öznesi insan olan herhangi bir eylem veya duruma ilişkin mutlak hakikati söyleyebilmek öylesine zordur ki. Çünkü insanın olduğu yerde kaçınılmaz olarak duygular, öznellik, çıkarlar ve tarafgirlik devreye girecektir. Söz konusu olay, durum ya da kişi kadim devirlere aitse zamanın koyu dumanı onu sarıp sarmalayacak, sis perdesini aralayıp hakikati ortaya çıkarmak alabildiğine güçleşecektir. Ridade, Kafkas tarihi ve kültürünün bu flu karakterlerinden birisidir. Bir Çerkes ailesinde doğmuşsanız, Kafkas literatürünü az çok takip ediyor, derneklere gidip geliyorsanız bu adı duymuşsunuzdur bir dans grubunun, bir kız çocuğunun veya kadının adı olarak. İyi de kimdir bu Ridade?
Ridade adı, Rus edebiyatının ilk büyük ürünü sayılan “İgor Destanı”nda “Rededya” şeklinde karşımıza çıkar ilkin. Слово о полку Игореве (İgor Bölüğü Destanı) adını taşıyan bu eser, Novgorod Seversk prensi İgor Svyatoslaviç’in 1185 yılında Kumanlara karşı giriştiği başarısız seferi konu almaktadır.
Destanın 1795 yılında ele geçen el yazması, var olanlar arasındaki en özgün metin olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte “İgor Destanı”nın orijinalliği hususunda ilmi tartışmalar yaşanmış hatta metnin anonim bir eser olmadığı, bir Peçenek Türkü tarafından yazıldığı da iddia edilmiştir. Destanda Rusların kendileriyle mücadele ettiği “Polovets”lerin, Kuman (Kıpçak) adlı Türk boyu olduğu varsayılmaktadır. Destan metninde yer alan coğrafi isimler (örneğin Kayalı adlı akarsu) ile şahıs (Konçak adlı han) ve giysi-eşya adları (örtme, gocuk, yapıncı-yamçı) bunun delili kabul edilmektedir.
https://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/3356-published.pdf
(Destanla ilgili geniş bilgiye ve metindeki Türki unsurlarla ilgili açıklamalara bu linkten ulaşılabilir.)
Peki, bu Kuman-Rus mücadelesinin, Çerkeslerin ataları kabul edilen Kasoglar ve onların lideri olan Ridade’yle ilişkisi nedir? Taman Yarımadası’na dağılmış olan Kasoglar, kendilerini Tmutarakan bölgesinin hâkimi olarak görüyorlardı. Bu durum, topraklarını genişletmek için mücadele eden Rus prensi Mistislav ile Ridade’nin ordularını 1022’de karşı karşıya getirdi.
Destanda Kasoglar, Ridade ve Tmutarakan Beyliği’nden şu şekilde bahsedilir:
“Derler ki, o
Geçmiş günlerin savaşlarını böyle anardı,
Ve o zaman kuğu sürüsünü kovalayan on şahin salıverildi.
Yakalanan ilk kuğu,
Bir zamanların Yaroslav’ına, Kasog alaylarının önünde Rededya’yı geçiren
Yiğit Mistislav’a,
Ve güzel Roman Svyatoslaviç’e destan söylerdi.
Ve Korsun’un (Kırım’da şimdiki Hersones)
Ve senin, ey Tmutarakan putu,
Dinlemesini emrediyor.
Tmutarakan şehrinde altın üzengiye basar,
O üzengi çıngırtısını Yaroslav’ın oğlu,
Prens, düşüncelerinizi acı kaplamış,
Çünkü gerçekten iki şahin ya Tmutarakan şehrini almak
Ya da miğferiyle Don Irmağı’nın suyundan içmek için
Altın tahtından uçup gittiler.”
https://dergipark.org.tr/en/pub/ttkbelleten/issue/57660/820189
(Destanla ilgili bilgilere ve destanın Türkçesine bu linkten ulaşılabilir.)
Anlatıya göre orduların karşı karşıya gelmesinden sonra olaylar şu şekilde gelişir: “Ve her iki ordu birbirine karşı durduğunda Rededya, Mistislav’a şöyle dedi: ‘Birliklerimizi neden yok edelim? Gel, teke tek mücadele edelim. Silahlarla değil, kozumuzu güreşerek paylaşalım. Galip gelirsen tüm malımı; karım, çocuklarım ve toprağımı alırsın. Ben kazanırsam senin olan her şeyi alacağım.’ Mistislav, ‘Öyle olsun’ diye karşılık verdi. Güreş başladı ve uzunca bir süre devam etti. Gücü tükenmeye başlayan Mistislav şöyle dua etti: ‘Ey Tanrı’nın saf annesi, bana yardım et! Onu yenersem senin adına bir kilise inşa edeceğim.’ Duası kabul oldu ve Rededya’yı yere serdi, sonra da bıçaklayıp öldürdü. Bütün malını, karısı ve çocuklarını aldı, Kasogları haraca bağladı ve Tmutarakan’a dönerek Meryem Ana Kilisesi’ni kurdu.”
Mistislav-Ridade mücadelesine ve sonrasında yaşananlara ilişkin olarak belgeye dayanmayan, bu yüzden tarihsel gerçekliği tartışmalı bazı iddia ve bilgiler bulunmaktadır.
- Destanda olay yukarıda anlatıldığı şekilde gelişip sonlanmakla birlikte bazı Çerkes anlatılarında Ridade’nin Mistislav’ı yendiği fakat kalleşçe bıçaklanarak öldürüldüğü iddiası dillendirilmektedir.
(Bu linkten Fıre Anfise’nin “Ридадэрэ Мстиславрэ – Ridade ile Mistislav” başlıklı yazısı ve “Ридадэ и уэрэд – Ridade’nin Şarkısı” adlı metne ulaşılabilir.)
- Bazı kaynaklar Mistislav’ın, Ridade’nin iki oğlunu alıp Hıristiyanlaştırdığını, adlarını da Yuri ve Roman şeklinde değiştirdiğini, kızı Tatyana’yı Roman ile evlendirdiğini söylerken (Jineps, Ekim 2017 “Уо, ридэ, Ридадэ!” adlı yazı) Fıre Anfise, bahsi geçen yazısında Kasogların zaten Hıristiyan olduklarını iddia etmektedir.
- Kasogların, Ridade’nin intikamını Temeterekey’i (Tmutarakan) yakıp yıkıp, yağmalayarak aldıkları hatta o günden sonra “Тэмтэрэкъейр уи натІэ ухъу! – Alın yazın Tmutarakan’ınki gibi olsun!” şeklinde bir bedduanın ortaya çıktığı söylenmektedir.
- Kasogların, Ridade’nin adını yaşatmak için o gün bir karar aldıkları ve önemli toplantılara “Wue Ridade – Ey Ridade” diye başladıkları da iddialar arasındadır.
- Ridade’nin çocuklarının Çerkesçe adlarının Santemır ve Temırbeç olduğu iddiası bulunmaktadır ki bunu ispatlamak mümkün görünmemektedir.
- “Rededya adının Redega şekli de bulunmakta olup Redegin adlı Rus boyar (asil) sülalesinin kökeni Ridade’nin çocuklarına dayanmaktadır” iddiası, Kuzey Rusya’da gelişen olayları ele alan ilk tarihsel belgeler niteliğindeki “Laurentian Kronikleri”nde yer almaktadır.
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD%D1%8B
- George Vernadsky ve Dzambulat Dzanty tarafından hazırlanan “The Ossetian Tale of Iry Dada and Mstislav- İry Dada ve Mistislav Konulu Oset Masalı” adlı bildiride Ridade’nin “İry Dada” şeklinde bir masal kahramanı olarak yer aldığı görülür.
https://www.jstor.org/stable/537139
- Çerkesçe bir kaynak, oldukça fantastik bir şekilde eski Çerkesçede “Уэр – Wuer” sözcüğünün ordu, “Уэр и дадэ – Wuer yı dade” ifadesinin de “ordunun dedesi” yani “başkomutanı” demek olduğu iddiasındadır.
https://vk.com/wall-47071_75365
Ridade-Mistislav mücadelesiyle ilgili görseller
http://samlib.ru/m/marenkow_a_b/rededi.shtm
(Ridade-Mistislav mücadelesi ile ilgili Rusça geniş açıklamaya ve pek çok çizime bu linkten ulaşılabilir.)
(Rus besteci Borodin’in “İgor Destanı” adlı opera eserinin “Polovets Dansları” sahnesi bu linkten izlenebilir.)
