Илъэс 25-рэ мыгъэ мэхъу Косовэ адыгэхэр Адыгэ Республикэм къызащэжьыгъэхэр. Шышъхьэlум и 1-м 1998-рэ илъэсым апэрэ купыр къащэжьыгъагъ. А мэхьэнэин зиIэ хъугъэ-шlагъэр къэралыгъо lофкlэ зэшlохыгъэ хъугъагъэ. Адыгэ Республикэм мы мафэр джы къэралыгъэ мэфэкl ышlыгъ ыкlи Хэку къэгъэзэжь мафэу ыгъэнэфагъ. Нэбгырэ 2500 фэдиз хэхэс щыlакlэм къыхэкlи Хэкужъым къэкlожьыгъэх, ятэтэжхъхэм ячlыгу щыбэгъожьыгъэх.
НАСЫП ГЪОГУ
АдыгабзэкIэ хъохъур ЗАГС-м иIофышIэ къеIо, адыгэ мэкъамэр къэIу, урысые быракъымрэ адыгэ ныпымрэ Iанэм тетых. Мырэущтэу узыщызэгуатхэшъущтыр Адыгэ Хэкур, уиныдэлъфыбзэ зыщыкъэралыгъуабзэу, уилъэпкъ нып зыщыкъэралыгъо тамыгъэр ары! Iэпэзэо Мыхьамэдрэ Ацумыжъ Нэфынэрэ джаущтэу насып гъогум зэдытехьагъэх. Ар къадэзгъэхъугъэр янэ-ятэхэр ары. Илъэс 30 къыпэу, Адыгэ Республикэм хэхэс адыгэхэм «ХъяркIэ шъукъеблэгъэжь!» зареIом, къэзыщэрэ кIалэм ятэу Анис ыкIи нысэм ятэу Айбек ятэтэжъхэм ячIыгу къэкIожьыгъэх.
Iэпэзэо Анис:
– Сэ апэ сыкъэкlуагъ сизакъоу, 1990-рэ илъэсым, етlанэ унагъор згъотыгъэ, 1994-рэ илъэсым къэсщагъ.
-Уигъашlэ уфэраза?
-Сыразэп, сэтжъэжьы. Разэр – гущыlэ цlыкlу.
Iэпэзэо Анис цашIэ. Хэкум къызэкIожьым Мыекъопэ къэлэ цэ IэзапIэм щылажьэщтыгъэ, нэужым унаеу къызэIуихыгъ. Зыщыпсэущтыри, иIофшIэпIэ чIыпIи зэтригъэуцохи, шъхьэгъусэ фэхъугъэ пшъашъэри Шам хэгъэгум къырищыжьыгъ. Тамарэ Щыкъхэм япхъу, къыщэн зэхъум зы лъэIу Анис ащ фыриIагъэр.
Iэпэзэо Анис:
-Сэщ нахь дахи, баи ыгъотыныгъэнкlи мэхъу, ау зы гупшысэкlэ тызэтефагъ. Сыд хъугъэми «Сирием дгъэзэжьыщтэп, тихэку тисыщт» тlуагъэ. Ащкlэ тызэдиштагъ.
Iэпэзэо унагъор Хэкум щыгупсэфыгъ, щыбэгъуагъ. Анисрэ Тамарэрэ кIэлитIурэ зы пшъагъэрэ яI. Нахьыжъэу Омар илъэсибгъукIэ узэкIэIэбэжьмэ къыщагъ, ари унэгъо бын дахэ хъужьыгъэ, сабыищ иI. Япшъашъэу Дани унагъо ихьагъ. Джы кIэлэ нахьыкIэу Мыхьамэд инасып къычIэкIыгъ. Унагъом зэдишти, ресторан джэгу ымышIэу нысащэр унэм щыригъэкIокIыгъ.
Iэпэзэо – Щыкъ Тамар:
-Апэ къызеlом сыкъэгумэкlыгъ – сыдэущтэу ащ фэдиз цlыфыр щагум щыдгъэтlысыщт? Джащ сигъэпагъ. Ау ныбджэгъу дэгъухэр тиlэх, ахэр къыддэlэпыlагъэх, уизакъоу зи пфэшlэщтэп.
Iэпэзэо Анис:
-Тихабзэхэр къэтштэжьынхэ фае, дахэба унэм щыпшlымэ нысащэр. Щагум дэмыфэрэр сыгу ифэщт. Ар ины.
Мыекъуапэ иурамэу Первомайскэм – республикэ гимназием игъунэгъу тэмашъхьэм – бэдзэогъум и 14-м щыжъотыгъ. Iэпэзаомэ янысащэ хьакIэхэр жъугъэу къекIолIагъэх. Мы урамым «жакт-унэ» зыфаIоу тетхэм яз изыкъуапэ lэпэзэо Анис 1990-рэ илъэсым къыщэфыгъагъ. Квадратнэ метрэ 50 хъущтыгъэ унитIум язырэр цэ IэзапIэ ышIыгъагъ, ятIуанэрэм – щыпсэущтыгъэх. ТIэкIу – тIэкIузэ ылъакъо теуцуагъ, ипсэупIэ-IофшIапIэ зыхэтыгъэ унэр зэрэпсаоу къыщэфыжьыгъ, нэужым ащ къыготыгъэ унэхэри, щагухэри иунае хъугъэх. Джы непэ lэпэзэо хьаблэм – Анисрэ Тамарэрэ, Анис янэу Мелек, икIалэу Омаррэ ащ ишъхьэгъусэу Замирэрэ яунэхэр щызэготых, якIалэу къэзыщэрэ Мыхьамэди къаготIысхьан ыIомэ, ари зычIэсыщт унэ шъхьаф щыI. ХэпIиплIыр джы зы щагу ин хъугъэ.
Iэпэзэо – Щыкъ Тамар:
-Тигушlуагъо ины, тызэрэфаеу тихэку тыкъэкlожьыгъ, тисабыйхэр мыщ щытпlугъэх, адыгабзэри ашlэу, тихабзэхэри ахэлъэу, тиунэу ти Адыгэ Хэку тис. Ащ нахь тхъагъоу сыд щыlэр?!
НыбжьыкIэхэм янасып Хэкум ишIуагъэкIэ къызэрэчIэкIыгъэр шъыпкъэ дэд. КIалэм ятэу Анис Сирием къыщыхъугъ, нысэм ятэу Ацумыжъ Айбек Израиль Кфар-Камэ къикIыжьыгъ. Мы къэралыгъохэм язэфыщытыкIэхэр къыдыхэплъытэмэ, зыгорэкIэ унагъохэр ахэмэ къарынэгъагъэхэмэ, ясабыйхэр зэрэгъотыныгъэхэп.
Ацумыжъхэр Мэфэхьаблэ щэпсэух. Адыгэ ыкIи лIэкъо быракъхэр ыгъэбыбатэзэ нысэщэ купыр чылэм дэхьагъ. Зипшъашъэ дакIохэрэм яхъяр шъхьэихыгъэ дэдэ къашIырэп, ау адыгэ унагъо зэрихьэрэм пае ягушIуагъо къахэщы. Нысэм итэтэжъэу Ацумыжъ Налчык Кфар-Камэ къикIыгъ ыкIи лъэпэ мафэкIэ ипшъэшъэжъые насып гъогум тыригъэхьагъ.
Ацумыжъ Налчык:
-Пшъашъэр яптымэ ащ фэдизэу уигушlуагъо къызхэбгъэщынэу щымытэу аlо, ау сэ сымыгушlон слъэкlырэп. Дахэба мыщ фэдэу адыгэ унагъо уибын зэригъэпсыщтыр пшlэмэ.
-О укъэмыкlожьыгъэми, уикlалэ Хэкум къептыжьыгъ, тэрэзэу ышlагъа Айбек, Кфар-Камэ къызэримгъэзэжьыгъэр?
-Тэрэз адэ. Еджэнэу къакlуи, мыщ къыщищагъ. Джы ежьым изакъоп, сэри сыщыщ мыщ. Бэрэ сыкъакlо.
Ацумыжъ Налчык икIалэу Айбек Адыгэ Республикэм дэгъоу хэгъозэжьыгъ. Даурмэ япхъоу Нурет къыщагъ, пшъэшъитIу – Нэфынэрэ Раянэрэ къафэхъугъ. Нахьыжъыр пшъэшъэ ягъэщэн мары хъугъэу инэчыхьэ атхыгъ.
Хьасани Мыхьамэт – Мэфэхьэблэ мэщытым иlимам:
-Быслъымэн нэчыхьэр птхы зыхъурэм кlалэми пшъашъэми яочылхэр щысынхэ фае, мары къэзэрэщэхэрэм ашхэр шыхьатэу хъугъэх. Зэкlэ зэрифэшъуашэу дгъэцэкlагъэ.
-Ацумыжъ Айбек Мэфэхьаблэ бэ шlагъа зыдэсыр?
-Илъэс 20 фэдиз хъугъэ. Дэгъоу тызэнэlуас, тызэчылэгъу.
Мэфэхьаблэ адыгэм идунай щыцIэрыIо чылагъу. Урысыер иIэпыIэгъоу Адыгэ Республикэм мы чылэм игъэпсын зэшIуихыгъ. Косовэ къикIыжьыгъэ адыгэхэм апае агъэуцугъэгъэ адыгэ къуаджэр непэ хэхэс адыгэ пстэуми янэфрыгъуаз. Илъэс къэс ихьаблэхэми ахэхъо, иунэхэми заушъомбгъу, унагъоу щыпсэухэрэр нахьыбэ мэхъух. Непэ зэкIэмкIи Мэфэхьаблэ унэгъо 85-рэ щэпсэу, джыри унэ 20 фэдиз щашIы, чIыгу Iахьхэми ягощын къыщыуцурэп. Ащ фэдэу унэ тырашlыхьанэу чlыгу lахь 280-рэ агощыгъ. Югославием къикIыжьыгъэхэм анэмыкIэу мы чылэр гупсэфыпIэ афэхъугъ Тыркуем, Израиль, Сирием, Иорданием, Америкэм къарыкIыжьыгъэ адыгэхэм. Мэфэхьэблэ ныбжьыкIэхэр адыгабзэкIэ гущыIэхэу, адыгэ хабзэр ашIэу къэтэджых. Мары Ацумыжъ Нэфынэ нысэготхэр иIэхэу, адыгэ нысэищ орэдкIэ унэм къыращыгъ, нэужым адыгэ шыухэм агъэкIотагъ. Пстэури лъэпкъ хабзэр зымгъэкIодырэ, адыгэр къахэзгъэщырэ шIыкIэх.
Быслъымэн нэчэхьэтхым къэралыгъо зэготхэныр къыкIэлъыкIуагъ. Ар тихэгъэгу ишапхъ. Урысыем къыщыхъугъэ ныбжьыкIэхэм къэралыгъом ихабзэхэр зэрахьэх. Гъэсагъэхэу, шIыкIэшIухэу, намыс ахэлъэу ахэр апIугъэх.
Iэпэзэо – Ацумыжъ Нэфын:
-Сятэ Адыгэ Хэкум щыпсэунэу къызэрэнагъэр дэгъу. Уичlыгу, уихэку укъыщыхьуныр тхъагъо.
-Узхащэрэ унагъом нысащэр унэм зэрэщишlырэм пае сыд пlуагъэр? -Дэгъу, къызэрэшъуlу, сlуагъэ.
Iэпэзэо Мыхьамэд:
– Сятэ къызеlом щагум джэгур зэрэщишlыщтыр, апэ тlэкlу сыкъэгумэкlыгъ, ау сегупшысэжьи, бэкlэ нахь гъэшlэгъоны хъущтэу сеплъыжьыгъ а lофым.
-Адыгэ шъуашэхэр зыщышъулъагъэх Нэфыни ори…
-Мафэ къэс тщыгъын тлъэкlырэп, ау нысэщэ мафэм тщыгъынэу насып дгъотыгъэ, арышъ, тигуапэу зыщытлъагъ
НыбжьыкIэхэр Хэкум щыщ шъыпкъэ хъужьыгъэх, ягущыIакIэкIи, ягупшысакIэкIи ар ахэолэгъукIы. Ащ нэмыкIэу джыри ар къэзгъэлъагъорэр ныбджэгъухэр бэу зэряIэхэр ары. Мары ианахь мэхьэнэшхо зиIэ мафэу инысащэ ишъэогъухэр икъотэгъух.
Тхьабысымэ Ибрахьим:
-Апэрэ классым щегъэжьагъэу тызэдеджагъ. Мыхьамэд непэ Москва щэпсэу, lоф щешlэ, ау Мыекъуапэ къызыкlокlэ тызэlокlэ зэпыт. Непи имэфэ хъяр сигуапэу дэсэгощы.
Мыхьамэд ылъапсэ икIыгъэп ышэу Омар икIэлэцIыкIоу Расул. Хэбзэ зехьаныр ынэрылъэгъоу ари агъасэ. Зихэку зыгъотыжьыгъэ lэпэзаохэм шъэожъыер ящэнэрэ лIэужэу джы Адыгеим къыщэтэджы.
Ныбджэгъухэми, гъунэгъухэми ахэзэгъагъэх lэпэзаохэр. Мы унагъом IэпэIасэу, тыжьынашIэу Еутых Асе ягъунэгъу. Iэпэзаохэм къафащэгъэ нысэм ежьым иеу Асе еплъыгъ ыкIи Iахьылхэм яунэ нысакIэр зэрэращэ хабзэу, иунэ рищагъ, иIэрышIыгъэ тынхэр апигъохыгъэх.
Еутых Ася:
-Тисабыйхэр къызэдэтэджьыгъэх. Мы къэзыщэрэ кlэлэ цlыкlур анахьыкlэу, зэкlэми къагъэгъунэу ахэтыгъ. Пшъэшъэ дэхэ сурэт джы къыщагъ. Сафэгушlо, Тхьэм насыпышlо ешlых.
Нысащэр унэм щишIыныр апэ гухэлъэу lэпэзэо Анис къыфэущыгъ. Нэужым иныбджэгъоу ТIэшъу Нихьад, Гавердовскэм – Хьакъунае, мэщытым иIимам, ари Сирием къикIыжьи Хэкум илъэс 30-кIэ узэкIэIэбэжьмэ къэкIожьыгъ, икIалэ къыщэу зызэхехым, нысэщитIури зэдашIынэу тыхэм зэдаштагъ.
Апэзэо Анис:
-Тызэгурыlуагъ, тызэгъусэу тинысащэхэр зэдэтшlымэ дэгъу хъунэу теплъыгъ.
ТIэшъу Нихьад:
-Сириемкlэ ащ фэдэ хабзэ тиlагъ, зэшlэу гъэмафэрэ нысэщэ заулэ зэдагъэджэгущтыгъэ. Нахь дахэ мэхъу ар.
Iэпэзэо Анисрэ ТIэшъу Нихьадрэ Сирием есыфэхэ зэрэшIэщтыгъэхэп, Хэкум зэфищагъэх, джы мары яунагъохэм а зы мафэм янысащэхэр зэдагъэджэгух.
ТIэшъу Нихьад:
-Зыр Алеппо, адрэр Дамаск къащыхъугъэх. Хэкум нэlуасэ тызэфишlыгъ. Хэкум чыжьэу щыlэ уикъош пэблагъэ къыпфешlы.
НыбжьыкIэхэр нысэщэ джэгум къызэдекIолIагъэх. ТIэшъу Нихьад икIалэу Мыхьамэт – Нур къыщагъэр Хьакурынэхьаблэ щыщэу Алыбэрд Саид. КIалэхэм якъэщэнхэр пчъэIупIэм къынагъэсыгъэх, нэужым ныситIур зэгъусэхэу, гур агъэгушIоу, нэр агъэдахэу, хъярыр фэдитIоу къызэрэкIорэр уагъашIэу, зылъэгъугъэхэм зэкIэмэ агъэшIагъоу нысэщэ пчэгум къашъокIэ къыращагъэх, шIуфэIо хъохъу орэдхэр къафаIуагъэх.
Нахьыжъхэм ягупшысэ ныбжьыкIэхэм дырагъэштагъ ыкIи хэукъуагъэхэп. ТIэшъу Мыхьамэт – Нури, Алыбэрд Саиди фэхьазырхэу, теубытэгъэ пытэ яIэу унагъор агъэпсыгъ.
ТIэшъу Мыхьамэт – Нур:
-Сэ сыраз зэкlэмкlи, дэгъу ыкlи дахэ мырэущтэу узэхэтэу нысащэ зэдэбгъэджэгумэ.
Адыбэрд Саид:
-Ресторан, кафекlэ джы зыпари бгъэшlэгъощтэп. Зэкlэмэ анахь шъхьаlэр зэгурыlоныгъэ зэрылъ унагъо зэдэбгъэпсыныр ары.
НыбжьыкIэхэр зэрэфэпагъэхэми зы гупшысэ къыхэщы. Зымэ адыгэ шъуашэхэр ащыгъ, адрэхэр непэрэ мафэм нахь дештэх. БлэкIыгъэри ымгъэгъуащэу, непи къыщимынэу лъэпкъыр мэпсэу. Ащ къыгъэлъагъорэр – хабзэмрэ джырэ щыIакIэмрэ зэгъусэу зэдэкIошъух.
Къыхэдгъэщын, мы джэгум адыгэхэр бэу зэфищагъэх. IэкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэри хьакIэхэм ахэтыгъэх. Лъэпкъым зыкIыныгъэ къыхэзылъхьэгъэ Iофтхьэбзэ дахэу Iэпэзаохэмрэ ТIэшъухэмрэ язэикI нысащэ хъугъэ. ХьакIэхэри бысымхэри разэх.
Ныбэ Софуан:
-Дубай сыкъикlи сыкъэкlуагъ. Анисрэ сэррэ илъэс 25-рэ хъугъэ тыззэрэшlэрэр. Дэгъоу ышlагъ нысащэр унэм зэрэщишlыгъэр.
ЛIыбзыу Яра:
-Цlыфэу къэкlуагъэхэр зэкlэ мэтхъэжьых, зэрэгъэгущыlэх, сэ лъэшэу сыгу рихьыгъ мы нысащэр.
Хьаткъо Мурат:
-Мы щагум дэсыр зэкlэ Хэкум зэфищэжьыгъэ цlыфых. Къэралыгъо зэфэшъхьафхэм арысхэ зэхъум зэрэшlэщтыгъэхэп, джы зэлъэпкъэгъу зэфыщытыкlэхэр яlэу зэчlыгогъухэу зэдэпсэух.
Iэпэзэо Дана:
-Тэ тятэ къыlорэм тыблэкlырэп. Тиуни ины, тищагуи дэфагъ мары зэкlэ тихьакlэхэр, ахэр разэмэ, тэ тыраз.
Мыщ фэдэ гупшысэ дахэ зиIэ ныбжьыкIэхэмкIэ къытхэхьажьыгъэ тилъэпкъэгъухэм тыкъагъэбаижьыгъ. Анис мары ипшъашъэу Данэ дахэ, орышIэ, гушIубзыу. Тинасып мыщ фэдэ пшъашъэ Сирием къыщымыхъоу, Адыгэ Республикэм щыпсэунэу зэрэхъугъэр. lэпэзаохэм ягулъытэ бэмэ анэсыгъ нысащэр агъэхьазырыфэ. Мары мы сурэттех дэпкъэу агъэкIэрэкIагъэри ямышIыкI, адыгэ нэшанэр пхырыщыгъэу янысэ нэжьыжъэу Замирэ зэригъэкIугъ. Джащ фэдэу лъэпкъ хабзэхэр щызэрахьагъ джэгум. Ныо ежьэжьыри щагъэцэкIагъ, нысакIэр гощэжъэу Анис янэу Мелек ешIушIэзэ, къыгъэуцужьыгъ.
Узэкъотмэ – улъэш! Мы нысащэм игъэхьазырыни изегъэкIони шIыхьафкIэ зэшIокIыгъ. Iэпэзаохэмрэ ТIэшъухэмрэ яныбджэгъухэр акъоуцуагъэх, яхъяр адагощыгъ. ЗэдэIэпыIэхэзэ шхынхэри зэдагъэхьазырыгъэх, Iанэхэр зэIуахыгъэх, щагур агъэкIэрэкIагъ, тиартистхэу Хъуранэ Азэ, Быщтэкъо Азэмат, ЛIыбзыу Аслъан, ансамблэу Синдикэр ягуапэу къеблагъэхи къэзэрэщагъэхэм афэгушIуагъэх, джэгур агъэбаигъ. Зэгорэм гъогу къытехьэхи, мы ныбжьыкIэхэм ятэхэр Хэкум къэкIожьыгъэх, унагъохэр щагъэпсыгъэх. Ар насып гъогу афэхъугъ. Джы а гъогум ясабыйхэри тыращагъэх.
Тlэшъу Светлан, Адыгеим изаслуженнэ журналист.
Сурэтхэр: Тlэшъу С., унэгъо хъарзынэщхэм къахэхыгъэх
Адыгэ макъ
