Hatay – Türkiye Çerkesleri – 30. Bölüm

Değerli okurlarımız,

Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.

Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.

ahmetcevatbenk@gmail.com

Hatay, Türkiye’nin güneyinde Akdeniz Bölgesi’nde, 2023 verilerine göre 1.699.000 nüfuslu bir ildir.

Hatay ilinin batısında Adana, doğusunda Kilis, kuzeyinde Kahramanmaraş illeri bulunmaktadır. Hatay’a kara, deniz ve havayolu ulaşımı vardır.

Bölgede yaşayan Çerkeslerin büyük bir bölümü Suriye-Türkiye sınır noktası üzerindeki Reyhanlı ilçesinde yaşamaktadır. Hatay, Suriye Arap Halk Cumhuriyeti’ne ait bir il iken, 27 Ocak 1937 yılında Birleşmiş Milletler’in aldığı karar ile özerk bölge statüsünü kazanmış, aynı yıl ilk seçimlerini yaparak vekillerini seçmiştir. Meclis, 2 Eylül 1938 tarihinde ilk toplantısını yaparak bağımsız Hatay Cumhuriyeti’nin kurulmasına karar vermiştir. Daha sonra Hatay Meclisi 29 Haziran 1939 günü toplanarak Türkiye’ye katılma kararı almıştır.

Tarihçe

Hatay Çerkesleri bölgeye iki farklı dönemde gelmişlerdir. Bunlardan ilki 1864 yılında denizyolu ile önce Samsun’a, bilahare Tokat-Sivas güzergâhından karayolu ile Hatay’a. İkinci grup, Osmanlı-Rus savaşı (93 Harbi, 1877-78) sırasında Balkanlar’dan gelen Çerkeslerdir. Gelen nüfusun tamamı Batı Adıgey Çerkeslerinden oluşmaktadır. Grupların içinde Abzeh, Şapsığ, Hatkoy, Ubıh, Bjeduğ ve Çemguy bölgeleri Çerkesleri bulunmaktadır. Genel nüfus ise Abzehtir.

Hatay Çerkesleri de diğer birçok Çerkes grup gibi önceden planlanmadan bölgeye gelmiştir. İlk kitlesel Çerkes grubu, 1864 yılında Kafkasya’nın Karadeniz kıyı boyunda yoğunlaşan savaşın (1864 Kızılçayır -Krasnaya Polyanna- savaşı) sonunda önce Samsun’a, bilahare Tokat-Sivas hattı üzerinden karayolu ile bölgeye gelmiştir (BOA: HR.MKT.644-96/ H:11-11-1285 Miladi 1867-68). Bu grup Çerkesler, bir süre Samsun, Çarşamba, Ünye arasındaki bölgede, bir süre de Tokat bölgesinde kalmıştır. Daha sonra, dönemin idari yapısı içinde bugünkü adı Reyhanlı olan İrtah adlı yerleşim yerine iskân edilmişlerdir. Osmanlı kayıtlarında idari yapı olarak (Divan) Harim’e bağlı olan İrtah, daha sonra Reyhaniye ismini almıştır. İlk grubun ardından ikinci ve takip eden gruplar literatürde 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı–Rus Savaşı sonrası daha önce Balkanlar’a iskân edilen Batı Adıgey Çerkeslerinden oluşmaktadır.

2., 3. ve 4. grup iskânlar Osmanlı devleti tarafından hiçbir şekilde planlanmadan, yerel inisiyatiflerin yönlendirmesiyle gerçekleştirilmişti. Zira 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Balkanlar Ruslar tarafından işgal edilmiş, Osmanlı kontrolü kaybetmiş, Balkanlar’dan Trakya bölgesine kaçışlar başlamış, kısa sürede Edirne, Çorlu, Çerkesköy, Bandırma gibi yerler toplama merkezleri haline gelmişti. Bu savaş sırasında 380.000 Çerkes Balkanlar’ı terk edip toplama merkezlerine gelmişlerdi. Toplama merkezlerinde beslenme ve benzeri olanakların olmaması nedeniyle rastgele ve bazı ülkelerin tahsis ettikleri gemilerle Ege ve Akdeniz’e taşınmışlardı. Bu nakillerden bir bölümü İzmir Limanı’na, diğer bir gemi ile Kıbrıs’a (Bknz: Yanan gemi), başka iki gemi Hayfa, Lazkiye, Mersin ve İskenderun limanlarına sevk edilmişti. Bu gemilerden inen Çerkes muhacirler önceden belirlenmiş iskân bölgeleri olmadığı için birkaç yıl şehirlerin hanlarında, Hilal-i Ahmer (Kızılay) çadırlarında ve sokaklarda kalmışlardı. Bazıları ise yerel yöneticilerin inisiyatifleriyle köylere yerleştirilmişlerdi. Fakat özellikle Çukurova gibi bataklıkların bol olduğu yerlere yerleştirilen Çerkesler bölgedeki sıtma hastalığı nedeniyle çok sayıda kayıp vermiş, bu nedenle savaşın etkisini yitirmesiyle mağdur Çerkeslerin iskânları daha iç kesimlere yapılmıştı. Hatay ve Reyhanlı bölgesine Balkanlar’dan sevk edilen Çerkesler 1879-1880 yıllarında nakledilmişlerse de Reyhanlı ve Hatay’ın bazı ilçelerine 1881-1882-1883-1887 yıllarında iskân edilebilmişlerdi (BOA. DH. MKT. 1338-86 Hicri. 07.05.1299 –Miladi ;1882). Belgede Harim İrtah bölgesine yerleştirilen Çerkeslerle ilgili yoğun çaba sarf eden bürokrat Bereketzade Hüseyin Efendi’nin taltif edildiğinden bahsedilmektedir. Yine Cumhurbaşkanlığı Osmanlı arşivlerinde yer alan Hicri 14.9.1323, 14.10.1323 tarihli İ. HUS 135-24, 136-23 No’lu belgelerde bölgeye yerleştirilmek üzere 1.400 kişilik Çerkes grubun İskenderun Limanı’na sevk edildiği belirtilmektedir. Bu belgeler bölgeye yüzyılın başında da Çerkes iskân edildiğini göstermektedir. Osmanlı arşivlerinde yer alan başka bir belgede ise “Çerkeslerin Antakya tarafına nakledilip iskân edilmesine” denilmektedir (BOA. İ. DH. 900- 71553 H:12.01.1301 Miladi: 1884).

Hatay Çerkeslerinin yaşadıkları yerler ağırlıklı olarak, Reyhanlı ve İskenderun ilçe merkezleridir. Diğer yerleşim birimlerinde Çerkes kalmamış denebilecek kadar nüfus azdır. En önemli nüfus Reyhanlı ilçesindedir. Reyhanlı özellikle Suriye savaşından sonra adeta istilaya uğramıştır. Nüfusu 350-400 bine çıkmıştır. %85’i Arap nüfusudur. İlçe savaş sırasında birçok defa hedef alınmıştır. Bu nedenlere bağlı olarak Çerkes nüfusunda da önemli bir azalma olmuştur. Zira birçok Çerkes Anadolu’nun farklı büyük şehirlerine göç etmişlerdir.

Reyhanlı Çerkes nüfusunun yoğun olduğu ilçelerden biriyken bugünlerde nüfus yarı yarıya azalmıştır. 1.300-1.400 kişilik Çerkes nüfusa sahip olduğunu düşündüğümüz Reyhanlı’da nüfus bugünlerde 600-650 civarındadır. Deprem öncesi 400-450’ye düşen nüfus, deprem sonrası Hatay il merkezinden gelen Çerkeslerle birlikte 650’ye çıkmıştır. Reyhanlı’dan anavatana da oldukça fazla dönen olmuştur. Şu anda anavatanda 30 civarında Reyhanlılı yaşamaktadır.

Hatay bölgesi Çerkesleri Fransız işgali sırasında yapılan direnişlerde ön sıralarda olmuş, Çerkes bölüğü de kurulmuştur.

Hatay Çerkesleri, Hatay’ın Türkiye’ye katılmasında da önemli rol oynamışlardır. Ağırlıklı olarak yükseköğrenim görerek büyük şehirlerde bürokrat olmuşlardır. Özellikle Reyhanlı Çerkeslerinden çok sayıda doktor, avukat, siyasetçi, akademisyen çıkmıştır. Bu nedenle Reyhanlı Çerkesleri, Çerkes ulusal sorunu konusunda sahada olmuşlardır.

Reyhanlı ilçesi
Kavalcık Köyü (Harran)

Harran Köyü yoğun bir Çerkes nüfusuna sahip iken 1980’li yıllarda başlayan hızlı kentleşme ile boşalmıştır. Köy nüfusu çoğunlukla Reyhanlı ilçe merkezine göç etmiştir. Toprakları genel olarak Reyhanlı’nın yerli Arapları satın almıştır. Köyde sadece iki hane Çerkes -Apiş ve Şaguj aileleri- kalmıştır. Onlar da genelde yazın tarlalarını ekip biçmeye gider, kış aylarında Reyhanlı’da otururlar.

Dil ve kültür

Köyde yaşayan iki aile Çerkesçe bilir. Asimile olmamışlardır.

Köyde yaşayan sülaleler

Guğeju, Ğonejıko, Gış, Śey, Çöku, Şaguj, Apiş.

Reyhanlı ilçesi
Bayır Mahallesi

Reyhanlı, Hatay il merkezine 41 km mesafede doğu yönündedir. Halep iline ise 64 km mesafededir. Bayır, ilçe merkezinde kalan mahallelerdendir. Çerkeslerin yoğun olarak yaşadığı bir yerdir. 1867’de Kuban Bölgesi’nden ve 93 Harbi sonrası Balkanlar’dan gelip yerleşen Çerkesler yaşamaktadır.

Dil ve kültür

30-35 yaş üstündeki bireyler anadilini konuşabilir. Düğünler Çerkes enstrümanlarıyla yapılır. Genel olarak Çerkes gelenekleri uygulanır. Ritüeller ise kısmen uygulanır. Yabancı evlilik oranı önceleri %10 iken son yıllarda %20’ye çıkmıştır. Cenaze törenleri genel olarak İslami usullere göre yapılır, Çerkes ritüellerine pek uyulmaz.

Mahallede yaşayan sülaleler

Beçimko, Apiş, Tığuj, Bıj, Kośı, Baj, Pako, Yekuaş, Koblı, Cımuk, Hapepxı, Pıhawe, Hatko, Hatuk, Bağatur, Şaguj, Kanbolat, Alhas, Ĺepserıko, Meşfeşşü, Meretıko, Bage, Ǵış, Pöç, Ğonejıko, Huaj, Kuwaş, Çetaw, Śey, Hakwan, Daur, Abıde, Ĺışe, Naç, Psıblen, Yenemıko, Yediç, Ğotuk, Çurmit, Hajıko, Jane, Hapae, Hızal, Hajemıko, Şewcen, Kazenç, Nıberiko, Blanegabše, Meşfeşşü, Berzeç, Hokon, Yewıtık.

Reyhanlı ilçesi
Yenişehir Mahallesi

Yenişehir eskiden köy iken, bugünlerde Reyhanlı’nın mahallesi olarak anılmaktadır. Zira köy ilçeyle birleşmiştir.

Dil ve kültür

Anadili bilme yaşı 30-35’tir. 30-35 yaş altı bireyler kısmen anlasa da dili bilmezler. Düğünler Çerkes enstrümanlarıyla yapılır, farklı enstrümanlar kullanılmaz. Çerkes düğünlerine ilişkin ritüeller kısmi olarak uygulanır. Yabancı evlilik oranı %10 iken son yıllarda %20’ye çıkmıştır. Cenaze törenleri İslami geleneklere göre yapılır, Çerkes ritüelleri uygulanmaz.

Mahallede yaşayan sülaleler

Ançok, Baj, Bidenıko, Bleğoj, Brant, Brüç, Bıj, Bejuy, Beçiy, Ğonejıko, Ǵış, Cançat, Dzıbe, Yekuĺh, Jane, Kezanç, Kuaş Ĺepş, Meretıko, Meşfeşü, Naje, Paku, Psıblan, Pxawo, Tığuj, Hoxon, Huaj, Hapaçü, Hapaće, Hapepxı, Hatko, Tsey, Çüeku, Çurmit, Çetaw, Şewcen, Şaguj, Abıde, Apiş, Şırug.

Serinyol ilçesi
Bedirge Köyü

Köye aşağıdaki sülaleler yerleştirilmişse de bugünlerde köyde Çerkes nüfus kalmamıştır.

Köye yerleştirilen sülaleler

Boren, Cıdıkuay, Hatko.

Serinyol ilçesi
Paşaköy

Antakya merkeze 20 km mesafede, Antakya-İskenderun yolu üzerindedir. Köyde 7-8 hane Çerkes yaşamaktadır.

İskenderun ilçesi

İskenderun ilçesi, 93 Harbi sırasında Çerkeslerin yerleştirildiği bir bölge olmakla birlikte, zaman içinde o dönemde yerleştirilen Çerkeslerden kayda değer nüfus kalmamıştır. Sanayileşmiş bir liman kenti olması nedeniyle göç almıştır. Buna Çerkesler de dahildir. Özellikle demir-çelik fabrikalarında çok sayıda Çerkes çalışmıştır. İskenderun’a en çok Reyhanlı Çerkeslerinden göç olmuş, Reyhanlılı hane sayısı 70-80’i bulmuştur. Buna ek olarak ilçede Kahramanmaraş Göksun’dan 50 hane, Adana, Kayseri gibi yakın illerden 30 civarında Çerkes hane yaşamaktadır. Bu nüfusa asker, polis, sağlıkçı, öğretmen gibi başka illerden gelen memur nüfusunu da eklersek 200 hane civarında bir Çerkes nüfusunun ilçede yaşadığı anlaşılmaktadır.

Dil ve kültür     

İlçede bir dernek bulunmaktadır. Orta yaş üzeri Çerkesler genel olarak anadillerini bilirler. İlişkileri genel olarak geldikleri illerledir. Düğün ve cenaze törenleri genel olarak doğum yerlerinin bulunduğu Maraş, Reyhanlı, Adana illerinde yaşayan    Çerkeslerin geleneklerine uygun şekilde düzenlenir. Yabancı evlilik oranları da genel olarak doğum yerlerindeki oranlardadır. Geneli %30 civarındadır.

İlçede yaşayan sülaleler

Pıhawe, Tığuj, Apış, Hatko, Yekuaş, Yewıtıx, Koblı, Şaguj, Ǵış, Pöç, Kuaj.

İlçede yaşayan Çerkesler dağınık yaşadıkları için yeterli sülale bilgisi alınamamıştır.

Antakya ilçesi
Maraşboğazı Köyü

Köy, il merkezine 25 km mesafede, kuzey yönündedir.

Maraşboğaz Köyü de boşalmış Çerkes köylerinden biridir. Sadece nar bahçeleri olan, tarım yapan bir Çerkes aile kalmıştır.

Dil ve kültür

Köyde kalan aile anadili bilir.

Köyde yaşayan sülaleler

Koblı, Xaşıku, Çurmit.

Antakya ilçesi
Büyükdalyan Köyü

Köy il merkezine 15 km mesafede, kuzey yönünde, Kırıkhan yolu üzerindedir. Köyde yaşayan Çerkes kalmamıştır.

Belen ilçesi

İlçe merkezine aşağıda isimleri olan sülaleler yerleştirilmişse de zaman içinde dışarıya göçlerle ilçe merkezinde Çerkes kalmamıştır.

İlçeye yerleştirilen sülaleler

Bage, Baj, Blanegapše, Guser, Daur, Yekuaşe, Koblı, Ĺepş, Meşfeşü, Pxawo, Xokon, Kuáj, Śey, Çurmit, Şewcen, Apiş.