Ortadoğu’da bir Çerkes devleti Çerkes Memlûk Sultanlığı

İslam tarihinde belirli dönemlerde bazı devletler ön plana çıkmış, dini ve politik liderliği üstlenmiştir. Mısır’da var olmuş Memlûk Devleti de hiç şüphesiz üstlendiği misyon, vizyon ve güç açısından bunlardan biridir. Ancak Memlûkler yapısı itibariyle diğer İslam ülkelerinden bazı önemli noktalarda ayrılmaktadır. Bu yazıda ana hatlarıyla Memlûk devlet yapısını ve Çerkesler-Memlûk Devleti arasındaki bağı, devletin Çerkes kimliğine nasıl büründüğünü irdeleyeceğiz.

Mısır ve Suriye’deki Memlûk saltanatı (1250-1517), günümüze ulaşan zengin kaynak materyallerin bulunduğu nadir İslam yönetimlerindendir. Çok sayıda ve yaygın Memlûk mimari kalıntılarının yanı sıra maddi kültür eserleri, bol miktarda güzel harfler külliyatı, zengin bir nümismatik kayıt, çeşitli hukuki yazılar ve özellikle dikkat çekici olan zengin bir tarihyazımı geleneği vardır. El-Makrizi, İbn Taghribirdi, el-Ayni ve İbn İyas gibi Memlûk dönemi tarihçileri bu zengin tarihyazımı geleneğinin önemli temsilcileridir. Daha sonra da tarihçiler bu dönemi çalışmışlardır.

Abbasiler devrinin ikinci yarısından itibaren devlet içerisinde çeşitli sebeplerden Arap olmayan Türk ve Çerkesler ön plana çıkmaya başladı. Eyyubiler döneminde de bu iki halk gücünü korumaya devam etti, nitekim bütün bu süreç Memlûk Devleti’nin kurulmasıyla başka bir boyuta geçti. Memlûk kelimesinin etimolojisine kısaca bakacak olursak; sözlükte “malik olmak” anlamındaki mülk kökünden türetilen memluk, “malik olunan şey” demektir. Çeşitli İslam ülkelerinde memlûk yerine “gulâm” ve Kuzey Afrika’da “abîd” kelimeleri kullanılmıştır.

Memlûklerin devlet yapısı temelde ikiye ayrılmaktaydı. Bunlar çoğunluğunu Kıpçakların oluşturduğu “Bahri Memlûkler” ve yine çoğunluğunu Çerkeslerin oluşturduğu “Burci Memlûkler” idi. Tarihte genelde görülen hanedanlık sisteminin aksine gücü eline alan emir iktidara geçmekteydi. 1382 yılına kadar da Memlûk Devleti’ni Bahri Memlûklere bağlı Kıpçak emirleri yönettiler. Ancak Sultan Kalavun döneminde Burci Memlûkler devlet içerisinde nüfuzunu artırdı. Nihayetinde 14. asrın sonuna doğru, 1382 yılında Çerkes bir Memlûk beyi olan Berkuk iktidarı devraldı ve yaklaşık 135 sene sürecek olan Çerkes Memlûk Devleti resmen ilan edilmiş oldu.

Sultan Berkuk, Mısır’da asayişi sağladıktan sonra dışarıdan gelen Timurlular tehdidini durdurmayı başardı. Çerkes Memlûkler 1.5 asra yakın bir zaman içerisinde Ortadoğu, Anadolu ve Akdeniz’de söz sahibi oldular. Mekke-Medine gibi sosyopolitik ve dini merkezleri elinde bulunduran Memlûkler, 1426’da Sultan Barsbay döneminde Kıbrıs’ı fethettiler ve Akdeniz’de güçlerini pekiştirdiler. Aynı şekilde Sayf-ad-din Inal devrinde Rodos kontrol altına alındı. Baharat Yolu ticaret rotasını uzun yıllar yönettiler. Anadolu’da Dulkadiroğulları, Ramazanoğulları Beyliği gibi bazı II. Dönem Anadolu Beyliklerini vassal haline getirdiler ve bu sayede Anadolu’da da varlıklarını idame ettirdiler. Doğu Anadolu’da Akkoyunlulara karşı başarılı seferler gerçekleştirildi. Ancak bu başarılı seferlerin yanında sürekli gerçekleşen darbeler ve değişen iktidarlar sebebiyle özellikle ülkenin ekonomisi oldukça zarar gördü. Ayrıca Osmanlı ve Haçlılarla girilen muharebeler de devletin hazinesini oldukça zorladı, bu da devletin istikrarsızlığa sürüklenmesini hızlandırdı. Sultan Kansu Gavri (Kanşav el-Ghuri) döneminde Memlûk donanması Chaul Muharebesi’nde Avrupa’da ismi oldukça tanınan Portekiz Amirali Lourenço de Almeida komutasındaki filoyu yendi ve bu savaşta Portekiz generali öldü. Yine Sultan Kansu Gavri yönetiminde istikrar bir miktar sağlanmış gibi gözüküp buna paralel olarak birtakım sosyal, askeri, ekonomik reformlar gerçekleştirilse de çok başarılı sonuçlar elde edilemedi. Nitekim son Çerkes Memlûk Sultanı Tomanbay devrinde Osmanlı devleti ile gerçekleştirilen 1517 Ridaniye Savaşı sonrası mağlup olundu ve Çerkes Memlûklere son verildi. Ancak bu tarihten itibaren Çerkesler Mısır bürokrasisinde varlıklarını sürdürmeye devam ettiler. Kasımiyye gibi güçlü fırkaların içerisinde önemli gruplar olarak yer aldılar. Kasımilerin liderlerinden Rıdvan Bey şeceresini oluştururken Mısır’da politik meşruiyet sağlamak amacıyla kendisinin Kafkasya’ya yayılan ilk Müslüman ordularından orada kalan Kureyş kabilesine bağlı “Kisa” adlı bir aileye mensup olduğunu belirtiyor. Bu aile, şecereye göre daha sonra Çerkesya’ya bağlı Besne bölgesine yerleşiyor. Arapçada Çerkes kelimesinin karşılığı da Jarakisa (Jara-Kisa). Burada da yine görüldüğü üzere etnik mensubiyetini peygamber soyuna dayandırarak bir politik güç elde etme durumu söz konusudur. Bu tarz girişimler Ortadoğu ve Anadolu’da oldukça yaygındır.

Çerkesler, Napolyon’un Mısır’ı işgali sürecinde Osmanlı devleti saflarında mücadele ettiler. Cezzar Ahmet Paşa’nın Akka’daki zaferinde büyük rol oynadılar. Çerkeslerin Mısır’daki siyasi gücünün azalmasında ikinci büyük gelişme Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Memlûk beylerini 1811’deki Kahire Kalesi katliamında tasfiye etmesiyle oldu. Çerkes, Türk ve Gürcü Memlûk beyleri öldürüldüler. Kurtulanlar ise Libya’ya daha önce yerleşmiş olan Çerkeslerin yanına yerleştiler. Çok az bir bölümü de Kuzey Sudan’da Dongola bölgesine yerleşmişlerdir.

Çerkesler bu tarihten modern Arap Mısır Cumhuriyeti’ndeki Cemal Abdülnasır’ın darbesine kadarki süreçte Mısır siyasetinde zaman zaman etkili olsa da kalıcı olamadı ve kitle etkisi bireysel etkilere dönüştü. Abdülnasır’ın iktidarı ele almasından sonra ise Mısır’da Arap milliyetçiliği yükseldi ve Çerkes, Arnavut, Türk, Gürcü gibi diğer uluslar devlet yönetiminden neredeyse tamamen tasfiye edildi. Bugün Mısır’da resmi sayılar belirtilmese de 50 bin civarında bir Çerkes nüfusunun olduğu varsayılıyor.

Mısır Çerkes  Memlûk Sultanları (Burci Hanedanı)

1-Sultan Berkuk: 1382-1389, 1389-1398

2-Farac: 1399-1405, 1405-1412

3-Mansur Abdülaziz: 1405

4-Mustain: 1412-1421

5-Muavyed Şeyh: 1421

6-Muzaffer Ahmed: 1421

7-Seyfeddin Tatar: 1421

8-Salih Muhammed: 1421

9-Barsbay: 1422-1438

10-Aziz Yusuf: 1438

11-Zahir Çakmak: 1453

12-Fahreddin Osman: 1453

13-Inal: 1453-1461

14-Muavyed Ahmed: 1461

15-Hoşkadem: 1461-1467

16-Zahir Bilbay: 1467-1468

17-Zahir Timur Boğa: 1468

18-Kayıtbay: 1468-1496

19-Nasır Muhammed: 1496-1498

20-Zahir Kansu: 1498-1500

21-Eşref Canbulat: 1500

22-Adil Tumanbay: 1501

23-Kansu Gavri: 1501-1516

24-Tomanbay: 1516-1517

Kaynakça:

1- Selda Güner, Abdurrahman El-Caberti ve Giovanni Reggio’nun Anlatılarında “Kahire Kale Katliamı” (Mart 1811) ve Memlüklerin Mısır’dan Tasfiyesi
2- Henry Bohn, The Road to Knowledge of the Return of Kings, Chronicles of the Crusades
3- Süleyman Kızıltoprak, “Memlük”, TDV İslâm Ansiklopedisi
4- İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi
5- Seyyid Muhammed es-Seyid, “Kasımiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi
6- Jane Hathaway, Circassian Mamluks in Ottoman Egypt and Istanbul, ca. 1500-1730: The Eastern Alternative
7- Amalia Levanoni, The Mamluk Conception of The Sultanate, Cambridge University Press, International Journal of Middle East Studies, Aug., 1994, Vol. 26, No. 3 (Aug., 1994)
8- David Ayalon, The Circassians in the Mamluk Kingdom, Journal of the American Oriental Society, Jul.-Sep., 1949, Vol. 69, No. 3 (Jul.-Sep., 1949), pp. 135-147
9- Kazım Yaşar Koparman, “Burciyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi
10- Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları