Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Tarihçe
Çorum ili Karadeniz Bölgesi’nde, İç Anadolu Bölgesi’yle sınır, Samsun-Ankara karayolu üzerinde, Samsun il merkezine 170 km, Ankara il merkezine ise 231 km mesafededir. Ulaşım karayolu ile olup havayolu ulaşımı il merkezine 62 km mesafedeki Merzifon Havaalanı’ndan gerçekleştirilmektedir.
Çerkeslerin yerleştirildikleri dönemde Çorum ili Rum Eyaleti’ne bağlı bir sancaktı. Bu nedenle Osmanlı arşivlerinde Çorum Çerkeslerinin iskân yerleri Çorum Sancağı ve Rum Eyaleti olarak aranabilmektedir.
Çorum, oldukça fazla Çerkes nüfusu iskân eden illerdendir. Bunun nedeni dönemin en güçlü ulaşım aracı olan denizyoluna Çorum’un 170 km, dönemin dağ yollarından ise 150 km mesafede olmasından kaynaklanmaktadır. Çerkes nakillerinin büyük bölümünün Trabzon, Samsun ve Sinop limanlarına yapılması da Çorum’a iskânı yoğunlaştırmıştır.
Çorum’daki ilk gruplar Besleney ve Abzeh bölgelerinden gelen Çerkeslerdir. 1859’da Muhammed Emin’in teslim olmasından sonra, bugünkü Karaçay-Çerkes’te yaşayan Besleneyler ve batısındaki Abzeh bölgesinden ayrılarak Osmanlı topraklarına gelen Çerkeslerdir [BOA-A)MKT-MHM.222-3/H-30.11.1277/BOA-MKT.NZD.353-44/11.11.1277 Miladi 23.03.1861]. Anavatanlarından ayrılma zamanı 1859 ila 1860 yıllarının ilk aylarıdır. Çorum’a iskânları ise 1861 yılının başlarıdır. Bunun nedeni bu gruplar bir süre sahilde, bir süre Amasya’da kaldıktan sonra bölgeye getirilerek iskân edilmişlerdir.
İkinci grup Çerkesler ise sayıları az olan, ilk gelen grubun akrabalarından olup, anavatanda kalıp daha sonra Osmanlı’ya gelmeye karar verenlerdir. [BOA-AMKT.UM.556/96 H-29.09.1278-BOA.MKT.UM.558/76 H-27-10-1278- Miladi 1862].
Çorum’a gelen üçüncü büyük Çerkes grubu ise Hicri 1282 (Miladi 1865) yılında iskân edilmiştir. Bu grup da 1864’teki büyük savaşın ardından Karadeniz sahillerine gelmiş, belli bir süre sahil ve iç kesimlerde yaşadıktan sonra Muhacirin Komisyonu marifetiyle bölgeye yerleştirilmişlerdir (BOA-MVL. 528-57 H-14.11.1283-BOA-İ..MVL.543-24400.H-07-07-1282).
Dördüncü büyük grup da genel sürgünden uzun süre sonra gelen Çerkeslerdir. Çoğunluğu Kıyı Boyu Şapsığ’da yaşarken Kuban Bölgesi’ne nakledilen, ağırlığını Şapsığ Çerkeslerinin oluşturduğu grup, 1890 yılında yoğunlaşan Rus baskıları nedeniyle bölgeden ayrılarak Karadeniz sahiline, ardından Çorum’a nakledilerek iskân edilmiştir. Büyük bölümü Ertuğrul, Osmaniye ve Mecidiyekavak köylerine yerleştirilmiştir. Bu köylerin isimleri de Hicri 1309 (Miladi 1891) yılında verilmiştir (BOA.İ.ŞD.113-6761/H-18- 05.1309). Bu grup Çerkesler Kuban Bölgesi’nden Antalya Yeleme, Bozova, Konya, Ilgın ve Akşehir Çerkeslerinin de içinde olduğu gruplarla aynı dönemde Osmanlı topraklarına gelmiştir. Aynı dönemde Kuban Bölgesi’ni terk etmek isteyen 96 bin Çerkes, Osmanlı topraklarına gelmek için Osmanlı devletine mektup göndermiş ancak başvuranların yarısından fazlası gelmekten vazgeçmiştir. Vazgeçen Çerkesler bugün Adigey Cumhuriyeti’nin kuzeyindeki Mamkığhable, Cırakiye, Hakurinehable, Şinciy, Kabahable, Haćemizey gibi köylerde yaşamaktadırlar.
Çorum Sancağı’na 93 Harbi mağduru bir grup Çerkes de iskân edilmiştir. Bu grup, Balkanlar’dan gemi ile Samsun ve Sinop illerine getirilen Çerkesler içinden alınarak Çorum Sancağı’nda daha önce iskân edilen Çerkes köylerine ayrı ayrı yerleştirilenlerdir.
Bölgedeki Abazalar ise 1861 ve 1867 yıllarında bölgeye iskân edilen Aşkaruwa ve Apsuwa gruplarıdır.
Merkez
Elköy Köyü (Adige)
Merkez Çorum’a 32 km mesafede, güney yönündedir. Doğu Adige Bölgesi’nden gelen Kabardey Çerkesleri tarafından kurulmuştur. Çorum Sancağı’na yapılan nakilden sonra şimdiki yerleşim alanı ile Çorum il merkezi arasında bulunan Şeyh Mustafa Köyü’ne geçici iskân edilip daha sonra Cemilbey Köyü’nün hemen üst tarafındaki Kozluca Köyü’ne yerleştirilmişlerdir. Bir süre geçici iskânla burada kalıp daha sonra Çorum il merkezinin Kale Mahallesi’nde iskân edilmişlerdir. Bu üç yerleşim bölgesinde yaklaşık 20 yıl kalan Çerkesler, bu defa kesin iskânla şimdiki Elköy’e yerleştirilmişlerdir.
Köye, Çerkesler dışında iki hane de Tatar yerleştirilmiştir. Tatar nüfus bugünlerde 10 haneye çıkmıştır. Kurulduğunda 35 hane civarında olan köy nüfusu 10 haneye düşmüştür. Şu anda 10 hane Çerkes ve 10 hane Tatar yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Nüfusu çok fazla göç ettiğinden asimilasyondan en çok etkilenen köylerden olmuştur. 70 yaşın altında Çerkes dilini konuşabilecek kimse kalmamıştır. Düğünler yerel geleneklerle yapılmaktadır. Yabancı evlilik nüfusun yarısını geçmiştir.
Köyde yaşayan sülaleler
Tok, Gof, Hapse, Kuşha (Oset) Gedeane, Şewgen, Haş, Hatxı (Şapsığ) Kille, Haş, Tıko, Harıs.
Merkez
Osmaniye Köyü Enbiyepınarı (Adige)
Bağlı olduğu Çorum’a 15 km mesafededir. Köyün adı 1920’lerin sonuna kadar Enbiyepınarı iken daha sonra Osmaniye olarak değiştirilmiştir. Nüfusu genel olarak Abzehlerden oluşmakla birlikte, Kabardey, Oset, Şapsığlar da iskân edilmiştir. Bunun nedeni, köye iskân edilen Çerkeslerin Abzeh ve Kıyı Boyu Şapsığ’da yaşarken Kuban Bölgesi’ne aktarılıp orada 25-26 yıl yaşadıktan sonra Koşhable ve civarında çıkan olaylar, artan Rus baskıları nedeniyle bölgeden ayrılıp Osmanlı’ya gelen gruptan olmalarıdır. Zira nakledilen grubun içinde Koşhable’de yaşayan Hajret Kabardeyleri de bulunmaktadır. Köyün Kuban Bölgesi’nden ayrılma tarihi Miladi Kasım 1891 yılıdır. Geliş güzergâhı Novorosky üzerinden Samsun Limanı’dır.
Dil ve kültür
Bölgeye geç iskân edilen köylerden olduğundan anadili ve kültürün korunma durumu diğer köylere nispeten daha iyidir. 40 yaş üstü dil bilir, 30’lu yaşlardakiler ise anlarlar. Yabancı evlilik %15 civarındadır. Düğünler, ağırlığı Çerkes geleneklerine uygun olmakla birlikte karma yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Çetaw, Kuaş, Ğuće, Jakıku, Kuyeko, Mestafko, Tan, Tsey (Śey), Şılepıku.
Merkez
Mecidiyekavak Köyü (Adige)
Çorum’a bağlı olup il merkezine 32 km mesafededir. 70’li yıllarda 250 civarında olan köy nüfusu bugünlerde 67’ye düşmüştür. Ertuğrul ve Osmaniye köyleriyle birlikte 1891’de Dundıkovski (Kuban) Bölgesi’nden gelmişlerdir. 1864’te bir bölümü Osmanlı’ya, bir bölümü Kuban’a aktarılan köy halkı 25 yıl civarında orada yaşadıktan sonra bölgedeki baskıların artması üzerine önce Karadeniz sahillerine, ardından Çorum Sancağı’na iskân edilmiştir.
Dil ve kültür
Çerkezistan’dan en son gelen gruplardan olması nedeniyle anadili halen konuşabilmektedirler. Dil bilme yaşı en düşük 35 civarındadır. 35 yaş altında dili anlayanlar da vardır. Düğünler çoğunlukla kent merkezinde yapılmakla birlikte köy düğünleri genel olarak Çerkes enstrümanlarıyla gerçekleştirilmektedir. Düğüne gelen yabancı misafirler ise yerel enstrümanlarla karşılanmaktadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Siyux, Tığu’, Nace, Yedic, Aulh, Bıdenıko, Bğuaşe, Bezırıko, Ğuće, Yefendi, Neşenko, Huaj, Ĺışe (Tlışe).
Merkez
Kırkdilim Köyü Anjıkuey (Doğu Adige)
Anjıkuey Köyü bağlı olduğu Çorum ilinin 20 km. kuzeyindedir. 1860 yılı başında Karaçay-Çerkes’ten gelen Besleney Çerkeslerinin kurduğu bir köydür. Köy, iskânsız olarak Hamamözü’ne yakın Narlı-Çamlıca civarında bir yere yerleşmiş, daha sonra şimdiki yerine kurulmuştur.
Sürekli yaşayan 7 hane kalmıştır. Yaz aylarında ise nüfus 20 haneyi bulmaktadır. Nüfusun tamamı Çerkestir. Kölelik sisteminin en son tasfiye edilebildiği köylerdendir.
Dil ve kültür
40 yaşın üstündekiler gayet güzel Besleney lehçesi ile Adıgabze konuşurken, gençler ve yeni yetişenler dili konuşamamaktadırlar. 7-8 yıl önce köy şenliği başlatılmış, ancak iki yıl sonra bırakılmıştır. Düğünler şehirde salon düğünü şeklinde yerel enstrümanlarla yapılmakta, ‘geug-cequ’ ile tamamlanmaktadır. Gelin ve damadın Çerkes olduğu, köyde nadiren yapılan düğünler tamamen Çerkes gelenekleriyle yapılır. Ayrıca kaybolmaya yüz tutmuş bir oyun olan ‘Haće kaduğ’ -bir gencin iki yanında duran genç kızları, diğer bir gencin muzipçe kandırmaya çalışması- fırsat oluştukça oynanmaktadır. Yabancı evlilik oranı %15’tir.
Köyde yaşayan sülaleler
Anjokue, Adın, Şoğur, Hamkut, Muse, Ağarcanokue, Dışek, Geterıwe, Thawruoğ.
Merkez
Ertuğrul Köyü (Batı Adige)
Çorum’a bağlı bir köydür. İl merkezine 38 km uzaklıktadır. Kıyı Boyu Şapsığ’daki Tuapse’de bulunan Bolşoy Psıuşxo Köyü’nde yaşarken Abzeh-Besleney-Aşıva sürgünlerinin yoğun olduğu dönemde çatışmaların kıyı boyuna da sıçraması sonucunda, Çar II. Alexandr’ın planları çerçevesinde Kuban Bölgesi’ne nakledilip, Hacemıkohable adıyla bir köy kurup, daha sonra Çarlığın yeni iskân planlarına itiraz edip, bölgedeki diğer köylerle birlikte 1891 yılının kasım-aralık aylarında Osmanlı’ya göç edip Samsun üzerinden şimdiki yerlerine gelen grup tarafından kurulmuştur. Gruba, Bolşoy Köyü’nden Kuban’a nakledilen Çerkeslerin dışında Kuban’a yerleştirilen diğer gruplardan da katılımlar olmuştur.
Dil ve kültür
Genel olarak 30 yaşın üstündekiler anadilini bilir. İstisnai olarak evlerinde sürekli Çerkesçe konuşulan ailelerin çocuklarından 20’li yaşlarda dil bilenler de vardır. Düğünler genel olarak salonlarda yapılır. Düğün sırasında bir ara Çerkes enstrümanlarıyla oyunlar oynanır. Köyde Çerkes düğünü olduğunda büyük bölümü geleneklere uygun olarak yapılır. Yabancı evlilik oranı %20 civarındadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Açümıj, Koblı, Deçenko, Huşt, Txığo, Hatko, Pezatıko, Dzıbe, Zeteçıkon (Yediç), Kuay, Çetaw, Pşıćelh, Tığu, Kuaş, Şınaxo, Meşötsıko, Tsey, Hateğuşıko-Tlışe, Batemko, Yenemıko, Karmago, Tığuşko, Datkuj, Baje.
