Lezgilerin tanrıları (G’utsar) esas olarak mitolojik anlatılarda, efsanelerde, dua şarkılarında ve sözlük materyallerinde bulunur. Lezgileri çevreleyen dini-mitolojik alanın bölünmesine göre, üç dünya (göksel, karasal, yeraltı), ortak Lezgi tanrıları ve pagan panteonunun tanrıçaları üç gruba ayrılabilir:
- Gökcisimlerini kişileştiren astral tanrılar, atmosferik olaylar: Rag (Güneş), pagan panteonunun yüce tanrısı; Alpan, ateş tanrısı (şimşek ve gök gürültüsü); Varz (Ay), iki yüzlü tanrı.
- Tarım tanrıları: Yar, ölen ve dirilen bitki örtüsü tanrıçası; Gudul, hava tanrısı; Gen (Yaru Yats, Chchil), yeryüzü tanrısı; Eren [Er(an), Neren], deniz, nehir ve göl tanrısıdır.
- Kitonik tanrılar: Sed (Afat), kötülüğün tanrısıdır; Alpab, kadın kıskançlığının ve intikamının kişileşmesidir; Alapeh, karanlığın tanrısıdır; Ardavul, ölümün tanrısıdır (kişileştirme).
1. Astral Tanrılar
Gökcisimlerini kişileştiren astral tanrılar, atmosferik olaylar: Rag (Güneş), pagan panteonunun yüce tanrısı; Alpan, ateş tanrısı; Varz (Ay), iki yüzlü bir tanrıdır.
Antik kaynaklara göre, Kafkas Albanyası’nda ana tanrıların bir kültü vardı. Strabon bunları şöyle sıralar: Helios, Zeus, Selene. Bu Yunan teonimleri, Lezgi tanrıları Rag (Güneş), Alpan ve Varz’a (Ay) karşılık gelir.
Arkeolojik, dilbilimsel, folklor ve diğer materyallerin analizi, Lezgi tanrılarının tektanrılı öncesi panteonunda Rag’ın (Güneş) özel statüsü hakkındaki görüşü doğrulamaktadır. Güneşin ıraksak ışınlara sahip bir disk şeklindeki görüntüsü, mağara resimlerinin karakteristik motiflerinden biridir. Seramik ürünlerde, farklı ışınlara sahip güneş çizimleri sıklıkla tekrarlanır. Altı ışınlı güneşin işareti ve gamalı haç şeklindeki sembolik görüntüsü her yerde bulunur. Lezgi yerleşiminin topraklarındakiler de dahil olmak üzere Kafkas Albanyası’nın birçok Hristiyanlık öncesi mezarında, iskeletin bir kolu güneşe kaldırılır, diğeri göğsün üzerinde yatar. Her durumda gömülenlerin yüzleri güneşin en büyük parlaklığına doğru çevrilir.
Güneş’in doğuşu, insanları yaratması, Güneş’in kitonik güçlerle ve düşman-istilacılarla vb. yüzleşmesi hakkındaki mitolojik metinler mevcuttur. Folklor koleksiyoncuları, metinlere yaptıkları yorumlarda, tanrılar arasında Güneş’in görüntüsüne özel bir yer verirler: Rag (Güneş), onlara göre “büyük tanrı”, “yüce tanrı, diğer tüm tanrıların kralı”, “paganizmde baştanrı”, “iyi tanrıların ve ruhların başı” vb.
Ateş ve gök gürültüsü tanrısı Alpan’a tapınma, Lezgiler de dahil olmak üzere Kafkas Albanyası topraklarında çok eski köklere sahipti. Büyülü arındırıcı güçlere sahip olduğuna inanılıyordu. Alpan sadece bu işleve sahip değildi, aynı zamanda adaletin etik idealini de şekillendiriyordu, doğada veya toplumda adalet ihlal edilirse bunu düzeltmekle yükümlüydü. Ve ateş, şimşek ve gök gürültüsü onun silahlarıdır (Lezgi dilinde “şimşek”e “Alpandin tsiai-Alpan ateşi” denir). Yıldırım: Saylapan.
Lezgiler, gökyüzünde şimşeklerin bir sebepten dolayı yanıp söndüğüne inanıyorlardı ve her seferinde “kutsal adalet kılıcı” ‘Kötü güçleri ve toplumdaki yaşamın başlangıçta adil temellerini ihlal eden insanları cezalandırıyor’ şeklinde yorumluyorlardı.
Varz’ın (Ay) hürmeti sadece folklor ve sözlük materyaline değil, aynı zamanda Alban döneminin maddi kültürüne de (özellikle seramiklerde) yansır. Varz, Lezgilerin inançlarına göre “iki yüzlü bir tanrı”dır. Yüzlerinden biri gülümseyerek yüce tanrıya olan sadakatini gösterirken, diğeri karanlık taraf, chthonic varlıklara yönelir. Lezgilerin ay tanrısına karşı iki yönlü bir tutumu vardır: İkisi de ona saygı duyar ve ona güvensizlikle davranır veya ondan korkar.
2. Tarım Tanrıları
Tarım tanrıları: Yar, ölen ve dirilen bitki örtüsü tanrıçası; Gudul, hava tanrısı; Gen (Yaru Yats, Chchil), yeryüzü tanrısı; Eren [Er(an), Neren] deniz, nehirler, akarsular tanrısıdır.
Yar (Yar), ölmekte olan ve dirilen bitki örtüsü tanrıçasıdır. Antikçağ halklarının mitolojisinde, doğal (üretim) döngüleri sembolik olarak yeniden üreten çeşitli takvim mitleri ve efsaneleri vardır. Eski Doğu’da tanrıların ölümü ve dirilişi ile ilgili hikâyeler yaygındı. Tarihsel ve etnografik literatürde, Osiris (Eski Mısır), Adonis (Fenike), Attis (Küçük Asya), Dionysos (Trakya, Yunanistan) ve diğerlerinin mitleri oldukça popülerdir.
Ölmekte olan ve dirilen bitki tanrıçası Yar hakkındaki Lezgi efsanesi, eski halkların iyi bilinen hikâyelerini yansıtır.
Tanrıça Yar’ın ebeveynleri – Chil (Dünya) ve Tsav (Gökyüzü) – Dünya’nın Gökyüzü’nden ayrılmadığı zamanlarda birbirlerine âşık oldular. Tanrıçaların en güzeli ve en keyiflisi olan güzel Yar, saf sevginin mükemmel meyvesi oldu. Yere ilk adımlarıyla birlikte tüm Dünya, yemyeşil ve hoş kokulu bitki örtüsüyle ve çok renkli sumag (bir tür Lezgi halısı) ile kaplandı. Yedinci gökteki tanrılar bu güzelliği izlediler ve sevindiler.
Yıllar geçti, güzellik büyüdü, gittikçe güzelleşti. Ve sonra bir gün güzelliği adalet tanrısı Alpan’ı büyüledi. Güzel Yar’a âşık oldu ve bu aşktan Yaran acele (Yargyi acele – Gökkuşağı) doğdu. Alpan’ın karısı Alpab (Alpanan pub) kocasının gizli aşkını bilmiyordu.
Yaran Rush, annesi kadar güzeldi. Bir gün, yağmurdan sonra, göz kamaştırıcı güneşin ışınlarında, herkes -hem tanrılar hem de insanlar- inanılmaz derecede güzel bir yaratık gördü; tüm renklerle parıldayan bir mucize. Çok şaşırtıcı bir güzellikti, herkes onun içinde tanrı Alpan ve tanrıça Yar’ın çocuğunu hemen tanıdı. Dünya ve Cennet sakinleri, tüm işlerini terk ederek, yüklerini ve endişelerini unutarak, ona hayranlıkla baktılar ve Yaran Rush’ın güzelliğine hayran kaldılar.
Alpan’ın karısı Alpab, bir şeylerin yanlış olduğu önsezisine kapıldı ve şaşkınlıkla sordu: “Kim o?” Ve Dünya’nın bazı uzak derinliklerinden, karanlığın tanrısı Alapekh’in sesiyle cevaplandı: “Alpan ve Yar’ın kızı.” Alpab öfkeliydi, aklını kaybetti ve duygularını nasıl kontrol edeceğini bilmiyordu. Öfkesi sınırsızdı, taşıyordu. Etrafındaki tanrı ve tanrıçaların yüzlerinden, hepsinin bunu uzun zamandır bildiğini, ama en sinsi olanı, kocasının hareketini gizlice onayladıklarını söyleyebilirdi.
Ve hain bir adım atmaya karar verdi. Yeraltı dünyasına, kasvetli ve sert Sed’e (Lezgi mitolojisinde kötülük ve kanunsuzluk tanrısı) indi. Sed bu beklenmedik ziyarete hiç şaşırmadı: Alpab kendisine ciddi bir şey getirmişti. “Birbirimizi seveceğiz” dedi Alpab, “Ama önce bana küçük bir iyilik yapmalısın, intikam almama yardım et”…
Grim Gray kuru ve sessizce güldü: “Aşk içimde yaşayabilir mi? Ama sana seve seve yardım edeceğim, çünkü kötülük yapmak ve intikam almak benim işim ve bunu benden daha iyi kimse yapamaz.”
Sed, Alpab’ta kaynayan her şeyi dinledi ve karanlık işine devam etti. Kontrolü altındaki tüm kötü iblisleri ve kölelerini ona çağırdı. Kara bulutlara dönüşerek göklerde süzüldüler, yeryüzünde süründüler, güzel tanrıça Yar’ı buldular ve onu kara bulutlarla sardılar. Hain Sed en önemli şeyi kendi üzerine aldı; tanrıçayı ıslak, soğuk ve karanlık kucağında boğdu. Alapekh keskin pençelerini yumuşak ve sıcak vücuda soktu, onu kaldırdı ve anında Alpab’a taşıdı. Ölü tanrıça Yar’ı görünce öfkeli histerikler içinde koşuşturan Alpab kendini kontrol edemedi. Öfkeyle, cansız bedenini tüm bağırsaklarından sıyırdı.
Ama ölü bedenin rahminde Alpan’ın oğlu vardı. Alpab karnını açtığında, embriyo Basar’ın tepesine uçtu. Peşinden koşan kötü iblisler onu yakalayamadı: Alpan’ın oğlu cennete yükseldi. Bu haber Alpan’a ulaştığında, oğlunu basit bir ölümlü Lezginka’nın rahmine yerleştirmeye karar verdi. Uzun bir süre ve boşuna, öfkeli Alpab, kötü iblis uşaklarına kocasının oğlunu nereye sakladığını, hangi kadının yükten kurtulması gerektiğini sordu. O zamandan beri, sinsi Alpab kirli ağlarını doğum yapan kadınlara karşı örüyor. İntikamında yılmadan, doğum yapan kadınların bağırsaklarını çıkarır, onları Iris Latun Kiam’ın (Yedi Pınar Vadisi) kaynaklarında yıkar, kızartır ve yer. Kötü ve insanlık dışı eylemlerinden aklını kaybeden Alpab, Alpan için bir oğlunun uzun zaman önce Şirvan’da veya Kurakh’ta sıradan bir dünyevi Lezginka’dan doğduğunu bile bilmiyordu. Ve bu oğul -efsanevi ve cesur Sharvili- dünyadaki tüm akrabalarının desteği ve umudu oldu.
Doyumsuz Alpab’ta, Yar’a karşı bir öfke, yenilenmiş bir güçle yükseldi: Rag’ın onu canlandırabileceğini biliyordu. Bu nedenle, Rag’ın önüne geçmeye karar verdi; kötü iblislerine Yar’ın vücudunu parçalamalarını, kollarını, bacaklarını ve kafasını kesmelerini emretti.
Alpab, Alapeh’e (kelimenin tam anlamıyla karga Alpab) vücudun parçalarını alıp yeraltı dünyasının farklı taraflarına dağıtmasını emretti. Acımasız ceza infaz edildi.
Bu olay çok sıkıntıya neden oldu. Yeryüzü ve gökyüzü griye döndü, tüm çimenler ve bitki örtüsü öldü, soğuk başladı ve siyah bulutlar gökyüzünü kapladı. Evil Sed ve yandaşları zaferi kutladı.
İnsanlar ağır bir umutsuzluğa kapıldılar, doğanın canlanması için tanrılara dua ettiler. Tüm tanrıların gözleri Yüce Tanrı’ya döndü. Ve sonra Yüce Tanrı Rag karar verdi: “Tanrıça Yar’ı dirilteceğim ve cennete geri döneceğim.” Rag’ın bu kararından sonra, şimşek çakan Alpan yeraltı dünyasına indi. Yar’ın vücudunun dağılmış kısımlarının izini sürdü ve onları yeniden bir araya getirdi. Ve sonra yine Yüce Tanrı Rag “Bir düğün olacak” diye emretti. Düğün 22 Mart’ta planlandı ve kutlamalar tam olarak 15 gün ve gece sürecekti. Yüce Tanrı’nın bu kararı tüm insanlara bildirildi.
Yar, 22 Mart gecesi yeraltı dünyasından canlanmış, sağlıklı ve görkemli bir şekilde döndü. Yeryüzündeki insanlar, genç ve yaşlı, yaşları ne olursa olsun, onu onurlu bir şekilde karşıladılar ve yolunu meşalelerle (şem) aydınlattılar. Sabah, Güneş doğudan yavaşça gökyüzüne yükseldiğinde, dirilen tanrıça Yar, yanında altın bir arabanın üzerinde ciddiyetle ve ışıltılı bir şekilde oturdu: Hayat veren gücünü ve ruh enerjisini Dünya’ya gönderdi ve etrafındaki tüm bitki örtüsü ve yeşillik şaşkın insanların gözleri önünde canlandı.
Rag, sadece Alpan ve Yar için büyük bir düğün düzenlemeye karar vermedi. Hain Alpab’ı göklerin tüm kürelerinden kovdu. Alpan’ın şimşekleri ve ateşli okları onu bu dünyadan uzaklaştırdı: Ya kendini attı ya da Dünya’nın kenarından Büyük Su’ya düştü. Sadece Alpab’ın kendisi kadar kızgın ve kasvetli olan Sed onu içeri aldı.
O günden itibaren Alpab, yeraltı dünyasının yırtıcı bir sakini haline geldi ve siyah ve kötü güçlerle sessiz bir sığınak buldu. Ve yine de bazen, Rag ve Alpan’dan gizlice Dünya’nın yüzeyine çıkar ve kirli ve kara işlerine düşkündür, doğum yapan kadınların rahimlerindeki masum bebekleri ve doğum yapan kadınları öldürür, böylece Alpan için bir oğul doğuramazlar.
Gudul (Hava tanrısı), özellikle yağmur ve güneş törenleri sırasında Lezgilerin tapındığı bir nesnedir. Yağmuru kışkırtmak için üç tür eylem gerçekleştirildi: (a) Hayvanların büyülü kullanımını içeren ayinler; b) “Türbelere” tapınma ile ilgili törenler; c) Dini bir figür veya bebeğin katılımını içeren törenler. Hepsi, son tahlilde, Hava tanrısında insanlara merhamet ve acıma duygusu uyandırmak için yapıldı. Özellikle ilginç olan, insanlarla tanrı arasında bir aracı olan Peshapai’nin katılımıyla yağmur yağdırma ayinidir. Çıplak adam bir ağacın dallarına sarıldı ve bir erkek ve çocuk kalabalığı eşliğinde köyün içinden geçirildi.
Yukarıda bahsedilen ritüelin aksine, güneşi çağırma ayini başka bir karakteri içerir – güzel bir kadını tasvir eden bir oyuncak bebek (nini, guni, godi, gudu, vb.). Kaynaklara göre, daha önce -XX. yüzyılın 40’lı yıllarına kadar- en güzel kadın köyün etrafına götürülürdü. Alay kadın ve çocuklardan oluşuyordu. Yağmur ve güneşi çağırma ayinleri birbirini tekrar eder. Aslında her iki durumda da aynı ayin yapılır, kurban aynı Hava tanrısı Gudul’a yapılır. Alayların cinsiyet kompozisyonunda (erkek veya kadın), mumyaların görüntülerinde ve dileklerin tasarımında farklılıklar gözlenir.
Gen ve Yaru Yats imgeleri, Lezgilerin folklor materyallerinde ve inançlarında bulunur ve farklı teonimler altında olsa da Dünya tanrısının rolünü iddia eder:
- a) Gen, kaprislilik ve kaprislerle karakterize edilen, Dünya’yı o kadar sarsabilen soyut bir tanrı görüntüsüdür ki, üzerinde tek bir canlı kalmaz. Dualar ve fedakârlıklarla yatıştırılabilir.
- b) Yaru Yats (Kızıl Boğa), Dünya’yı boynuzlarında tutar ve Büyük Su’da durur. Daha sonra bir tanrıya dönüşen orijinal totemin Lezgilerin dini inançlarında gücü ve doğurganlığı karakterize ediyor olması mümkündür.
Eren (Eran, Neren), denizin, nehirlerin ve akarsuların tanrısıdır. Bu teonim, Güney Dağıstan’ın ve Azerbaycan’ın kuzeydoğu kesiminin toponimisinde yaygın olarak temsil edilmektedir: Erenar (Erenlar) kutsal alanları, Neren Nehri, Neren-Kalesi , Nerezhan Köyü vb.
Baharın başlangıcının arifesinde, Şalbuz Dağı’na uçarlar, her köyü ziyaret ederler, tanrıça Yar’ın dirilişi hakkında rapor verirler, yeraltı dünyasında kötülüğün güçleri tarafından boğulur ve parçalanırlar, herkesi toplantısına hazırlanmaya çağırırlar ve ayrıca bir bayram düzenlemeye yardımcı olurlar.
3. Kitonik Tanrılar
Lezgilerin dini ve mitolojik fikirlerine göre (evrenin Işık Dünyası ve Karanlık Dünya’ya bölünmesi) dualizm, tanrıların panteonuna da yansır, tanrılar da iki gruba ayrılır: İyi (ışık tanrıları) ve kötü (karanlık tanrılar). Dünyanın en alt yedinci küresinde kötülüğün güçlerinin krallığı vardır ve Sed (Afat) onun yöneticisidir. Onun emri altında, Alpab -kıskançlık ve intikamın kişileştirilmesi, Alapeh -karanlığın tanrısı, Ardavul -ölümün tanrısı (kişileştirilmesi)- hareket eder.
Kötülük Güçleri Krallığı’nın hükümdarı, folklor metinlerinde ve sözlük materyallerinde iki teonimle kaydedilmiştir: a) Afat; b) Sed (ikincisi zoomorfik bir görünüme sahiptir). Belki de bu, antikçağın ilgili etnik topluluklarının iki dini-mitolojik imgesinin kaynaşmasının sonucudur.
Lezgi dil grubunun tüm halkları bu görüntüyü, genellikle normal boyda, gevşek, uzun, kızıl saçları yüzüne düşen ve onu örten, omuzlarının üzerinden attığı sarkık göğüsleri olan çıplak bir kadın şeklinde hayal etti. Lezgilere göre Alpab, kadınların kıskançlık ve intikamının somutlaşmış halidir. Alpab genellikle kötü bir iblis olarak sunulur, ancak folklor ve dilbilimsel materyalin analizi, onun aslen iyi bir tanrıça olduğunu, hatta gökyüzünde yaşayan gök gürültüsü Alpan’ın karısı olduğunu gösterir.
Karanlığın tanrısı Alapekh, Alpan’ın antipodu, zoomorfik bir görünüme sahiptir. Genellikle bir infazcı olan Sed’in (Afata) vahşetinde suç ortağıdır. Alapekh, siyah, kirli, adaletsiz olan her şeyin somutlaşmış halidir ve bu nedenle folklorda lanetlidir.
Ardavul (Giarsav, Giardavus) ölüm tanrısıdır. O, Ölüler Diyarı’nın hükümdarıdır. Bir versiyona göre, Ardavul ilk nesil insanlara aitti, ancak günah yüzünden cezalandırıldı ve ruhun zaten hayatlarını yaşamış olan insanların bedeninden ayrılmasını izleyen tanrı tarafından atandı. Folklorda korunan Lezgilerin inançlarına göre Ardav, kötülüğün güçlerine meyletmez ve göksel tanrılar tarafından kendisine verilen görevleri düzenli olarak yerine getirir.
Lezgi panteonunun bazı teonimlerinde yer alan – Alpan, Alpab, Alapekh, Albis (Varyant: Albes, Lezgiler arasında Hıristiyanların tanrısının adı) “al” bileşeni ayrıca devlet adında (Alban, Lezgice Alupan, Ermenice Aluank), halkın etnoniminde (Albanlar, Lezgi Alupanar’da), Kafkas Albanyası’nın ilk (efsanevi) kralının (Alu – Aran) adında (veya sıfatında) bulunur.
Bu bilgiyi özetlersek, “Al” bileşeninin teonimlere katılımının, ilk olarak, bu görüntülerin eskiliğini kanıtladığı; ikincisi, gökyüzü ile bağlantılarını gösterdiği (göksel dünya ile bağlantılı oldukları); üçüncüsü, Al-pan, Al-pab, Ala-peh, Al-bis teonimlerinin muhtemelen Eski Lezgicede Pan, Pab, Pekh, Bis olarak seslendirildiği ve “Al” bileşeninin başlangıçta göksel tanrıları belirtmek için belirleyici olarak kullanıldığı varsayılabilir. (alamjurnal.com)
*Tarih uzmanı gazeteci ve yazar
Çeviri: Abdullah Kubalı
