İngiliz seyahat yazarlarının Baron von Münchhausen’i Edmund Spencer ve Çerkesya seyahatleri

Özet

Makale, Çerkesya ve Kafkasya üzerine çok sayıda kitap ve yazının sahibi olan 19. yy İngiliz seyahat yazarı Edmund Spencer’ın eserlerinin eleştirel analizine yöneliktir. Spencer’ın eserleri tarihçiler tarafından yaygın şekilde kullanılmasına rağmen, şimdiye kadar yazarın biyografisi yayımlanmamıştı, bu da yazarın özgeçmişi, Çerkesya’ya yaptığı ziyaretin zamanlaması ve koşulları hakkında iddiaların çoğalmasına neden olmuştu. Bu makale, elyazması ve basılı birincil kaynaklara dayanarak Edmund Spencer hakkında yapılan en son biyografik araştırmanın sonuçlarını sunmakta ve bu eksikliğin giderilmesine katkıda bulunmaktadır. Bazı tarihçiler böyle bir kişinin varlığına dair şüphelerini dile getirse de bu makale, Edmund Spencer’ın gerçek bir tarihi kişilik olduğunu kesin olarak kanıtlamaktadır. Makale ayrıca Spencer’ın Çerkesya hakkındaki çalışmalarının güvenilirliğinin tarihi kaynaklar aracılığıyla değerlendirilmesi konusunda şu ana kadar herhangi bir girişimde bulunulmadığı için İngiliz, Fransız ve Rus diplomatik, askeri ve istihbarat yazışmaları ve raporların yanı sıra çağdaş elyazması kaynaklarda Spencer’a yapılan atıfları incelemektedir. Mevcut belgesel kanıtlar, yazarın Çerkesya’nın iç bölgelerini ziyaret ettiği iddiasını çürütmektedir. Dönemin Batılı biliminsanlarının ve Çerkesya’ya giden yabancı ziyaretçilerin yaklaşımları, Spencer’ın seyahat günlüklerinin gerçekliğine ilişkin ciddi şüpheleri daha da artırmaktadır. Makale, Spencer’ın Çerkesya’ya yaptığı seyahatlere ilişkin beyanlarını coğrafi, etnografik ve sosyolojik bilgi kaynağı olarak sorgulamakta ve bunun bir uydurmadan başka bir şey olmadığı sonucuna varmaktadır.

1. Giriş

1830’lu yıllarda Britanya’da Çerkes sorununa yönelik gazete makaleleri ve kitapların sayısında muazzam bir artış görüldü. Bir kısmı, Rusya’nın Kuzey Kafkasya’yı fethinin önemli stratejik sonuçlarını analiz eden veya Çerkeslerin Rus ordusuna karşı yürüttüğü mücadeleyi ilk elden anlatan ciddi yayınlardı. Diğerleri, Britanya’nın artan Rus düşmanlığına hitap etmek üzere, yazılı medya pazarının büyümesinden yararlanarak Kafkasya sakinlerinin yaygın ve çoğunlukla efsanevi klişelerini kullanan romantik kurgu türüne aitti.

O zamanlar Çerkesler hakkında yazılmış en popüler eser, Edmund Spencer tarafından kaleme alınan “Çerkesya’da Seyahatler, Kırım-Tartar ve Tuna Nehri, Viyana’dan Konstantinopolis’e ve Karadeniz Çevresinde Buharlı Gemi Yolculuğu” başlıklı bir kitaptı. 1837’de, İngiliz ticari gemisi Vixen’in Çerkesya kıyısında bir Rus tugayı tarafından ele geçirilmesinin ardından İngiliz basınında Rus karşıtı söylemlerin hararetli seviyelere ulaştığı dönemde yayımlanmıştı. Diğer Avrupa ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri’nde de büyük bir popülarite kazanmış ve yıllar içinde üç baskısı daha yapılmıştı.

Spencer’ın Çerkesya seyahatnameleri, son birkaç on yıldır Kafkasya tarihçilerinin temel kaynağı haline geldi ve şu anda güvenilir bir ana kaynak olarak geniş çapta kullanılıyor. Ancak bugünkü okur kitlesi sadece akademisyenlerle sınırlı değil, halkın hayal gücü üzerinde güçlü bir nüfuza sahip. Spencer’ın Çerkeslerin yaşam tarzı, müziği ve folkloru, fiziksel görüntüleri (örn. Hotko 2014, 112), kıyafetleri, gelenekleri, dilleri ve toponimilerine (örn. Hotko 2015, 24) dair çok sayıda eskizle resmedilen tanımlamaları, çağdaşlarınınkinden çok daha kapsamlı. Günümüz Çerkesleri tarafından halk geleneklerinin yeniden inşasında, ilham veren kültür uzmanları (örn. Khludova 2017, 104–9) ve akademisyenler (örn. Cherkasov ve diğerleri 2018, 88–96), giyim tasarımcıları ve koreograflar (örn. Atabiev 2019, 5) tarafından kullanılıyor. Yazarın Çerkes halk şarkıları transkripsiyonları, Şeyh Mansur’a ithaf edilen bu şarkılardan birini “yeniden yaratan” ve bilimsel bir konferansta coşkulu bir resepsiyona sunan meraklı grup gibi modern taklitçileri ateşledi, YouTube’da yayımlanan versiyonları da büyük beğeni topladı ve yüz binlerce kez görüntülendi (Ensar Circassia 2022, Zico Zico 2018). Spencer’ın Çerkes ulusal bayrağı versiyonu evrensel olarak tanındı, dünyanın her yerindeki Çerkes toplumlarında yaygın ve Adigey Cumhuriyeti’nin resmi bayrağı kabul edildi. Spencer, Çerkesya’daki siyasi duruma ilişkin kabileler arası rekabetin, değişken sadakatlerin ve karmaşık özkimliğin resmini çizen diğer çağdaşlarının açıklamalarının aksine, bir konfederasyon olarak kurulmuş modern anlamda bir ulusu tanımlar ve ulus oluşturma etkinlikleri gibi çok önemli olaylara tanıklık ettiğini iddia eder. Ulusal geçmişin bu şekilde idealize edilmiş bir tanımı, ulusal kimlikleri halen gelişme aşamasında olan birçok günümüz Çerkesi için çok cazip ve daha az sorunludur.

Spencer, kamuoyunda ilgi uyandırmaya ve akademisyenlerin alakasını çekmeye devam ederken, böylesine kalıcı ve güçlü bir miras bırakabilen yazarın kişiliği sır olarak kalıyor. Hakkında o kadar az şey biliniyor ki, bazı tarihçiler böyle bir kişinin asla var olmadığı ve “Edmund Spencer’ın başka bir yazar veya yazar grubunun takma adı olduğu” yönünde spekülasyonlar yaptı. Diğerleri ise Spencer’ın yazılarından ya da genel tarihsel bağlamdan elde edilen ipuçlarına dayanarak geçmişine ilişkin hipotezler öne sürdü. Ayrıca Spencer’ın eserleri Kafkasya’nın çağdaş tarihçileri tarafından yaygın olarak kullanılmış olmasına rağmen, seyahat günlüklerinin güvenilirliğini değerlendirmeye yönelik herhangi bir girişimde bulunulmamıştır.

 

2. Batı tarihyazımında Spencer

Spencer’ın Çerkesya seyahat günlükleri, 19. yy Batılı biliminsanları tarafından çok soğuk karşılandı. Günlüklerden ilk bahseden Karl Friedrich Neumann oldu ve bunların “birçok boş konuşmadan oluştuğunu ve diğer kaynaklarca bilinmeyen yeni gerçekler içermediğini” yazdı (Neumann 1840, 64). Bir diğer çağdaş Alman biliminsanı Karl Koch ise eleştirisini daha açık bir şekilde dile getiriyordu: “Spencer, Çerkesya’da ikamet ettiğine dair daha fazla kanıt sunmazsa en azından yolculuğunun bile gerçekliğinden şüphe etmeliyim. Bell’in anlattıklarının yanında Spencer yeni hiçbir şey söylemiyor ve isimlerin çoğu gerçeklik alanına ait değil. Kitabının tamamı çelişkilerle dolu ve iki, hatta üç baskı yapmasının nedeni, hemşerilerine tütsü pazarlar gibi güzel tasvirler yapan dilidir (Koch 1842, 263-4).”

Koch başka bir kitapta Spencer’ın Çerkesya’daki askeri duruma ilişkin açıklamalarında hata buldu ve yerel yer isimlerini kullanımındaki yanlışları fark etti (Koch 1855, 8, 13, 15). Fransız biliminsanı Louis Vivien de Saint-Martin, Spencer’ın açıklamasının güvenilirliği konusunda belirgin bir şüphesini dile getirdi: “En azından kendi açıklamasına her bakımdan inanacak olursak, Bay Spencer, Kafkasya’nın kesinlikle en keşfedilmemiş kısımlarını gördü… Gözlemleri aceleye getirilmiş ve yüzeysel. Gezilerinin öykülerine adadığı dört cilt, çok az sayıdaki sayfa dışında, Kafkasya’daki keşiflerin bilimsel tarihinde pek bir iz bırakmayacaktır (Bell 1841, 1, lxviij).”

Vivien de Saint-Martin, Spencer’a yönelik eleştirilerine rağmen, yazarın Çerkesya’ya yaptığı ziyaretin gerçekliği hakkında hiçbir şüphe duymuyordu (Vivien de Saint-Martin 1842, 374). Amiral Saumarez Brock’un eskizleri ve notlarına yapılan yorumlarda Spencer’ın seyahatlerine ilişkin anlatımına bir miktar güven sağlanmış ve bu da onu “topografik ayrıntılar açısından eksik olsa da merak uyandıran konularla dolu ciltler” yazan yazarlar kategorisine yerleştirmiştir (“Çerkesya Üzerine Görüşler” 1892, 173).

Spencer’ın biyografisini araştırmak için 1915’te Notes and Queries’ adlı bilimsel derginin “Kaptan Spencer” ile ilgili biyografik ayrıntıların sağlanması konusunda bir talep yayımlaması başarısız bir girişim oldu, “Edmund Spencer, 1837 ve 1867 yılları arasında Yakındoğu’da yayımlanan birçok seyahat kitabının yazarıdır” (Notes and Queries 1915, 100). Haidar Bammate (Haydar Bamat) tarafından Avrupalı politika yapıcılar için yazılan 1919 tarihli bir muhtıra, Spencer’ı “Avrupa’nın uzak bir köşesinde oynanan dehşet verici oyunu gizleyen perdeyi bir nebze aralayabilen” Avrupalılar arasında sayıyordu (Bammate 1919, 4). Polonyalı tarihçi Ludwik Widerszal, onu “Çerkes yanlısı bir yazar” olarak tanımlarken, diğer kaynaklardan derlemeler yapma tutkusuna da dikkat çekti (Widerszal 1934, 58, 135-6). Ramazan Trakho, Çerkes tarihi ve etnografyası üzerine yazdığı bir kitapta Spencer’ı “İngiliz gezgin” olarak tanımlamıştır (Trakho 1956, 11). John Howes Gleason, Britanya’daki Rus düşmanlığının tarihi üzerine hazırladığı çalışmasında Spencer’ın “Odessa Başkonsolosu James Yeames ve Kont Vorontsov eşliğinde 1836’da Çerkesya’yı ziyaret ettiğini” belirtmiştir (Gleason 1972, 202-4). Fransız biliminsanı Michel Lesure, Spencer’ı herhangi bir şerh koymadan alıntı yapılabilecek kadar güvenilir bir kaynak olarak değerlendirdi (Lesure 1978, 33). Amerikalı biliminsanı Paul Henze, Spencer’dan kapsamlı alıntılar yaptı (Henze 1992, 82-7). Moshe Gammer, Spencer’ı, Çerkesleri Rusya’ya direnmeye kışkırtan, İngiliz müdahalesi vaat eden, onlara silah ve mühimmat sağlayan David Urquhart’ın “ajanları” listesine dahil etti (Gammer 1994, 116–17).

Yakın geçmişte, Türk biliminsanı Musa Şaşmaz (Şaşmaz 1999, 222), Yeni Zelandalı biliminsanı Thomas McLean (McLean 2003, 295-318) ve Eric Hoesli, onu siyasi ve istihbarat misyonlarıyla görevlendirilmiş Urquhart takipçilerinden biri olarak tanımladı, James Bell ve John Longworth’ten önce Çerkesya’da zaman geçirmişti (Hoesli 2006, 157, 173, 179).

Amerikalı tarihçi Charles King, Spencer’ı, Rus kalelerine yönelik Çerkes saldırılarına tanık olan “önemli bir Kafkasya seyahat yazarı” (King 2008, 134) olarak tanımladı (King 2007, 243). Walter Richmond, Kuzeybatı Kafkasya’nın tarihini değerlendirirken Anapa’nın tarihine ilişkin onun açıklamalarını kullandı (Richmond 2008, 53). Michael Khodarkovsky, “Çerkesya’da Seyahatler”i “ustaca aydınlatıcı” bularak coşkuyla övdü (Khodarkovsky 2015, 387). Anthony Cross, Rusya İmparatorluğu’nun seyahat kayıtlarına ilişkin etkileyici bibliyografyasında, “Çerkesya’da Seyahatler”in güvenilirliğinden şüphe etmedi. Ancak Spencer’ın Türkiye, Rusya, Karadeniz ve Çerkesya’ya daha sonra yaptığı seyahatlere ilişkin iddialarını herhangi bir kanıt tarafından desteklenmediği için reddetti, ikinci kitabını “daha önceki seyahatlerinden alınan materyallerin çağdaş siyasi yorumlarla güncellenmesi” olarak tanımladı (Cross 2014, 161, 180). Gia Gelashvili, metnin tarihsel analizini yapmadan, Spencer’ın Abhazya hakkındaki anlatımının Gürcüce çevirisini kendi yorumuyla birlikte yayımladı (Gelashvili 2013, 322-41). Fransız biliminsanı Matei Cazacu, Spencer’ı “19. yüzyılın ilk yarısının en önemli gezginlerinden olmasa da en aktiflerinden biri” olarak tanımlarken, Kafkasya’daki bilimsel bilgi birikimine çok az katkısı olduğunu kaydetti (Cazacu 1998, 48–50). Türk biliminsanı Ayşegül Kuş, “bölgedeki kapsamlı seyahati” sırasında istihbarat toplamak üzere İngiliz yetkililer tarafından oraya gönderildiğini ima etti (Kuş 2019, 418, 434). İngiliz tarihçi Pat Walsh, Spencer’ın “Rusya’da çok uzun yıllar geçirdiğini” iddia etti (Walsh 2020, 113).

3. Sovyet ve Rus tarihyazımında Spencer

Spencer’ın “Çerkesya’da Seyahatler”i onlarca yıl boyunca Rus-Kafkasya tarihyazımının önemli bir parçasıydı ve birincil kaynak olarak değerli kabul ediliyordu, Sovyet döneminde bile pek çok önde gelen tarihçi ona atıfta bulunuyordu (Bushuev 1940, 233; Fadeev 1951, 76–96; Gardanov 1967, 66; Pokrovskii 1989, 317). Kısaltılmış Rusça basımının 1994 yılında yayımlanmasıyla birlikte, Rusça bilen akademisyenler ve halk için kolayca erişilebilir hale geldi. Ancak Spencer’ın kişiliği bir muamma olarak kaldı, geçmişine ilişkin yaygın spekülasyonlar vardı. Rusçaya çeviren Naima Neflyaşeva, kitabı güvenilir bir kaynak olarak nitelendirdi ve Spencer’ın “o dönemde Kafkasya’yı istila eden çok sayıdaki İngiliz casuslarından biri” olabileceği hipotezini öne sürdü (Spencer 1994, Giriş). Onun kesin olmayan görüşü pek çok yazar tarafından gerçek olarak kabul edildi; bunlar arasında Mark Bliev (2011, 9–10), Zalina Basieva (2014, 21), Elina Kasabova (2010, 67), Vitalii Vinogradov ve Yuri Klychnikov (2000, 70), Kasbolat Dzamikhov (Lesure 2015, 11), Svetlana Kudaeva (2007, 43), Vladimir Naumenko (2015, 57) ve Askerbi Panesh (2013, 9–14) yer alıyor.

Ali Bizhev (1994, 79), Oleg Matveev (1995, 139), Aleksandr Cherkasov, Vladimir Ivantsov, Michal Smigel ve Violetta Molchanova (Cherkasov ve diğerleri 2015, 73–88) gibi biliminsanları, Spencer’ı seyahat yazarı ve yayıncı olarak tanımladı. Vladimir Degoev, Avrupa’da Çerkes sorununa ilişkin tezlerinde Spencer’ın eserlerinden kapsamlı alıntılar yaptı (Degoev 2001, 55–7, 67, 69, 87, 96, 97, 100–3, 105–11, 114, 116, 182, 219, 221–3). Khadji Murad Donogo, Spencer’ın eserlerini Dağıstan ve Kafkasya hakkında İngiliz edebiyatının romantikleştirilmiş örnekleri olarak gösterdi ve onu “İngiliz Kaptan” olarak tanımladı (Donogo 2017, 99). Spencer’ın belki de en tuhaf tanımı, Çerkesya ile ilgili bilgilerin kapsamlı bir özeti olan “Çerkes Ansiklopedisi”nin girişinde yer almaktadır: “Edmund Spencer: Nüfuzlu İngiliz memur” (Kumakhov 2006, 1041).

Rus akademisyenler, “Çerkesya’da Seyahatler”in gerçekliğinden sadece şüphe etmemekle kalmadı, çoğu son derece değerli ve doğru bir birincil kaynak olarak değerlendirdi. Örneğin, Vladimir Naumenko “yazarın görüş alanına giren detayların tasvirlerindeki olağanüstü titizliğe” dikkat çekerken (Naumenko 2015, 48-9), Mark Bliev’e göre ise “Spencer, mesleki faaliyeti için kapsamlı bir şekilde hazırlanmıştı, diğer birçok İngiliz ajanın aksine Spencer, Kafkasya ve Çerkesya hakkında ‘her şeyi’ biliyordu” (Bliev 2011, 9–10). Spencer’ın “Çerkesya’da Seyahatler”inin devamı olan eseri 2008’de Rusça olarak yayımlandığında, çevirmeni Karal’bi Mal’bakhov, bu eserdeki ayrıntılı coğrafi ve etnolojik tanımlamaların Kafkasya’nın daha az keşfedilen bölgelerine ışık tutulmasına olanak sağladığını ima etti (Spencer 2008, 5).

 

4. Balkan tarihyazımında Spencer

Spencer, modern Balkan tarihi konusunda uzmanlaşmış tarihçiler tarafından onlarca yıldır biliniyordu (örn. Jelavich 1955, 396-413), ancak çalışmalarına genel olarak eleştirel yaklaşıldı. Radovan Subić’e göre Spencer, Bosna-Hersek seyahatini anlatırken diğer yazarlardan alıntıladığı bilgilere dayanıyordu ve yazıları “doğru, yarı doğru, yanlış bilgi ve düşüncelerinin bir karışımıydı” (Subić 2020, 86). Subić, “Kaptan Edmund Spencer”ın yayıncı Henry Colburn için çalışmalar yapan birkaç kişi tarafından kullanılan takma bir ad olabileceğini öne sürdü (Subić 2018, 123–4). Neval Berber, Spencer’ın Balkanlar hakkındaki anlatımlarının hayali bilgiler ve kaynak gösterilmeden farklı yazarlardan alıntılar içerdiğini belirtti, “Edmund Spencer”ın Viktorya dönemindeki bir kurgu yazarının takma adı olabileceği yönünde değerlendirmede bulundu (Berber 2010, 4). Spencer’ın arsızca intihallerinin yanı sıra yazılarında olgusal hatalar, tutarsızlıklar ve kronolojik yanlışlıkların sayısız örneğini bulan Veselin Kostić, onu “İngiliz seyahat yazarlarının Baron Münchausen’i**” olarak tanımladı (Kostić 2014, 152). Bu nedenle, Spencer’ın birincil kaynak olarak eleştirel bir şekilde incelenmesindeki eksiklik ve yazar hakkında herhangi bir biyografik bilginin bulunmaması, Balkanlar’ın önde gelen birçok tarihçisinin onu güvenilirlik ve gerçeklik bağlamında şüpheli bir kaynak olarak görmelerine yol açmıştır.

5. Spencer’ın biyografisi

William Edmund Spencer gerçek bir tarihi şahsiyetti. 25 Aralık 1799’da Carlisle’de doğdu. Liverpoollu bir avukat olan James Spencer’ın ikinci oğluydu. Spencer’ın ayrıca kendisinden küçük bir kız kardeşi vardı ve ikisi de çocukluklarından başlayarak Fransızca eğitimi aldı. Gençlik yıllarının bir bölümünü babalarının 1815’ten itibaren ikamet ettiği Fransa’da okula giderek geçirdiler (Spencer 1866, 1, 3-5). Spencer, hayatının erken dönemlerinde Fransızcanın yanı sıra Almancada da ustalaştı, 30’lu yaşlarına geldiğinde profesyonel çeviriler yapıyordu. 1 Ağustos 1827’de Warwickshire’da yer alan Long Itchington Köyü’nün papazı John Rennie’nin en büyük kızı Mary Rennie ile Londra’daki St. Pancras Kilisesi’nde evlendi. Çiftin oğulları Almaric Edmund Spencer, 23 Haziran 1828’de Avusturya İmparatorluğu’ndaki Fiume’de (bugünkü Rijeka) doğdu. Görünen o ki, Edmund Spencer 30’lu yaşlarından önce İngiliz ordusunda görev yapmış olabilir; ama kanıt olmadığı için bu iddia yetersizdir. Kitaplarının yayıncıları tarafından sıklıkla “Kaptan Spencer” olarak adlandırıldı. Ayrıca Odessa’daki Fransız Konsolosu André Adolphe Challaye, Spencer’ı “eski bir subay” olarak tanımladı. Daha önceki çalışmalarında yazarın ismine adli görevliler veya yüksek rütbeli memurlar için kullanılan bir lakap olan “Esq.” eklenmiş olsa da, kaptan rütbesine sahip olduğu düşünülebilir, ancak hem “Esq.” hem de “Kaptan”ın nezaket unvanlarından başka bir şey olmaması da mümkündür. Bununla birlikte, rütbenin kendisi, satın alma yoluyla rütbe kazanma uygulaması yaygın olduğundan, kişinin aktif askerlik hizmetinde herhangi bir süre harcadığı anlamına gelmemektedir. Üstelik Spencer hiçbir eserinde askeri deneyimden bahsetmez.

1834’te Spencer’ın Prens Hermann Ludwig Heinrich von Pückler-Muskau tarafından yazılan yazıların derlemelerinden oluşan “Tutti Frutti”nin Almancadan yaptığı çevirisi yayımlandı. Spencer’ın orijinal metni özgürce ele almasıyla kitap ticari bir başarı elde etti ve iki yıl sonra yeniden basıldı. 1836’da Spencer, ilk büyük eserini, “Almanya ve Almanların Eskizleri” başlıklı anonim bir seyahat günlüğünü yayımladı. Kitap, hatalarla dolu olduğu için bazı eleştirilere maruz kaldı, ancak öyle bir satış başarısı yakaladı ki, birkaç ay içinde ikinci baskısı yayımlandı. 1836’da Çerkesya kıyıları boyunca bir yolculuk da dahil olmak üzere Kırım’a ve görünüşe göre Çerkesya’nın iç kısımlarına bir gezi yaptı ve Temmuz 1837’de “Çerkesya’da Seyahatler” adlı eserini yayımlamak için İngiltere’ye döndü. Kitabın popülaritesi, 1838’de bir parça revize edilmiş ikinci baskısının yayımlanmasıyla daha da arttı ve bu baskısı da çok iyi sattı. Aynı yıl Spencer, “Batı Kafkasya’da Seyahatler” adlı bir devam kitabı yayımladı. Bir sonraki yıl, yalnızca Spencer’ın ilk kızı Emily Wilhelmina’nın doğumu değil, aynı zamanda Çerkesya’da Seyahatleri’nin kısaltılmış (izinsiz) Hollandaca çevirisinin ve üçüncü İngilizce baskısının yayımlanması da kutlandı. 1840 yılında Spencer, Şeyh Mansur hakkında tarihi bir fantezi olan “Kafkasya Peygamberi”ni yayımladı. Bu kitap, yeniden gözden geçirilmiş olay örgüsüyle “Prens Potemkin ve Kafkasya Peygamberi” adıyla 1843’te tekrar yayımlandı.

Bu yazma coşkusu Spencer’a önemli bir gelir sağlamış olmalı, ancak görünen o ki bazı şanssız yatırımlar nedeniyle kazancının büyük bir kısmını kaybetmiş. Nedenlerden biri kendisinin ve eşinin paralarını yatırdığı Hammersley Bankası’nın başarısızlığıydı. Spencer’ın daha sonra borsacı Louis Isot’un hileli eylemleri nedeniyle olduğunu iddia ettiği olayların sonucunda Fransız finansal araçlarına yaptığı yatırımlar battı. Spencer’a göre Isot, imzasını taklit etmiş ve varlıklarını satarak geliri zimmetine geçirmişti. Spencer ayrıca Isot’un çok sayıda müşteriyi dolandırdığını ve Paris Borsası hakkında feci spekülasyonlar yaptıktan sonra intihar ettiğini öne sürdü.

Spencer, hayatı boyunca gelirini Almancadan yazılı çevirilerle destekledi ve çeşitli süreli yayınlarda muhabir olarak çalıştı. Örneğin Kırım ziyareti sırasında muhafazakâr The Morning Herald gazetesinin muhabiriydi (Aziz Sauveur 1837, 33).

1844’te Spencer çiftinin üçüncü çocukları doğdu, kızlarına Mary Jane adını verdiler. O dönemde Spencer ve ailesi iki ülke arasında (İngiltere ve Fransa) yaşıyorlardı, Paris ve Boulogne’de ikamet ediyorlardı. 1844 yılında Boulogne’de aynı evde yaşayan İskoç yazar ve şair Robert Pearce Gillies, Spencer’ı fanatik bir sigara içicisi, her sabah nargilesini yakmaya eğilimli ama yine de egzersiz yapmaktan, uzun yürüyüşlere çıkmaktan ve stone put denen taş atma oyunuyla ilgilenmekten hoşlanan biri olarak tanımlar. Spencer, hoş atmosferi ve çevredeki kırsalın tablo gibi güzelliği nedeniyle Boulogne’i ayrıcalıklı şekilde beğeniyordu (Spencer 1853, 1, 9). Gillies ve Spencer aileleri ile Fransız ev sahiplerinin ailesi, bölgeyi etkileyen bir salgın sırasında gribe yakalandılar ve Gillies’in belirttiğine göre bir “yaşam savaşı” ile karşı karşıya kaldılar (Gillies 1851, 3, 285-7). Bu bilgi, Spencer’ın aile geçmişiyle örtüşmektedir; çünkü eşinin kız kardeşi Ann Rennie, 21 Temmuz 1844’te Boulogne’de veremden öldü (1849’da Spencer’ın eşinin başka bir kız kardeşi Elizabeth Rennie Walker, Spencer’a, eşine ve çocuklarına karşı Yüksek Mahkeme’de dava açtı. Görünüşe göre Spencer, mahkemenin celp vermesini önlemek için İngiltere’deki ikametini terk etti ve yurtdışına gitti. İddianamede Spencer, Ann Rennie’nin mirasındaki tüm payına el koymakla ve merhumun varlık ve yükümlülüklerine ilişkin bilgileri saklamakla suçlanıyordu). Birkaç yıl sonra Spencer, Boulogne’de yaşamanın birkaç dezavantajından birinin, denizin çekilmesi sırasında limandaki çamurdan kaynaklanan rahatsız edici hava kirliliği olduğunu ve bunun hastalık salgınlarını artırdığını yazdı (Spencer 1853, 1, 10). Spencer ve Gillies yazışmalarını sürdürdüler ve Gillies’in 19 Ekim 1846 tarihli hibe başvurusunun onaylanması için Spencer tarafından Paris’ten gönderilen bir kefalet mektubu, Britanya Kütüphanesi arşivinde tutuluyor.

1850’ler Spencer’ın nitelik açısından olmasa da nicelik açısından en üretken on yılıydı. 1851’de “Avrupa Türkiyesi’nde Seyahatler”i ve ardından “Fransa ve İtalya’da Bir Araştırma Turu” adlı başka bir seyahat kitabını yayımladı. Kırım Savaşı, Spencer’ın Çerkesya serisine yeni bir soluk getirdi ve 1854’te, İmam Şamil ve Kafkasya ile ilgili bazı ek derlemelerle birlikte daha önceki çalışmalarının yeniden ele alındığı kitabını “Türkiye, Rusya, Karadeniz ve Çerkesya” başlığıyla çıkardı. Aynı yıl Kırım ve Çerkesya hakkında bir başka roman olan “Kırım’ın Düşüşü”nü yayımladı. Savaş alanıyla ilgili doymak bilmez bir bilgi talebi vardı ve Spencer’ın itibarı, yalnızca yayınlarıyla değil, aynı zamanda prens Sefer Zanoko ve İmam Şamil’le şahsen tanıştığına dair sahte iddialarıyla da güçlendi. 1854’te Çerkesya’ya gizli görevle gönderilen ve Spencer’ın arkadaşı olan Yüzbaşı Frederick Hughes, Şamil’le görüşme fırsatı sağlamak umuduyla Dışişleri Bakanlığı’na yazarı da yanında götürmeyi önerdi. Ancak Spencer’ın Hughes’la birlikte Konstantinopolis’e gelmesine rağmen muhtemelen Stratford Canning’in muhalefeti nedeniyle bu öneriden hiçbir sonuç çıkmadı. 1855 yılı “Türkiye, Rusya, Karadeniz ve Çerkesya”nın ikinci basımına ve Bizans’ın çöküşüyle ilgili yeni bir romanın yayımlanmasına tanık oldu; bu roman, önceki edebi başarılarının geleneğinde yazdığı tarihsel romanlardan çok Spencer’ın hayal gücüne dayanıyordu. “Kırım’ın Düşüşü”nün elden geçirilmiş bir baskısı 1856’da yayınlanmış olabilir. Bunu 1857’de “Kafkasya Peygamberi”nin ikinci baskısı takip etti. Bu kadar çok yayından elde edilen gelir oldukça büyük olmalı, ancak Spencer yine bazı talihsiz yatırımlar yaptı. 1850-1874 yılları arasındaki İspanyol yatırım patlaması furyası sırasında yaptığı yatırımlar ve herhangi bir gelir üretemedi.

Spencer, 1850’lerde kitapların yanı sıra, Henry Colburn’ün halefleri olan Hurst ve Blackett tarafından yayımlanan United Service Magazine ve Naval & Military Journal’a düzenli olarak denizcilik, askeri ve jeopolitik konularda makaleler yazıyordu. Bazıları Çerkes sorununa değinen makalelerinin broşürler halinde genişletilmiş versiyonlarını birkaç kez yayımladı. Kendisine göre broşürlerin en önemlisi “Türkiye’ye Ne Yapmalı? Veya “Türkiye’nin Bugünü ve Geleceği” başlıklı broşürdü. 1860’ların başında Spencer, Volunteer Service Gazette’nin sahipleri Stephens ve Shipley’e verdiği kredinin batması üzerine yaklaşık 1.000 £ kaybetti. Bu da iflas eden yayınla daha derin bir şekilde ilgilenmesine yol açtı. Yayının editörü ve ana yatırımcısı olarak Spencer, Ulusal Tüfek Derneği ve Gönüllü Kuvvetler’in kurulmasına aracı oldu. Ayrıca muhtemelen oğlu Almaric’in de yardımıyla gönüllülerin eğitiminde de aktif olarak yer aldı. 1866’da Spencer, yaklaşık 100 gönüllünün katıldığı yeni yıl yemeğine başkanlık etti ve tutanaklarda, gönüllü hareketine verdiği desteğin takdiri olarak kadehler kaldırıldığı kaydedildi.

On yıl süren durgun bir dönemin ardından Spencer, biri 1866’da Fransa, Almanya ve Balkanlar hakkında ve diğeri 1867’de Almanya hakkında olmak üzere iki seyahat günlüğü daha yayımladı, ancak bunlar hem içerik hem de üslup açısından önceki çalışmalarından gözle görülür şekilde daha başarısızdı. 1870’lere gelindiğinde Boulogne’de ikamet etmeye devam eden ve dul kalan Spencer, kazançlarını sistematik olarak yüksek riskli yatırımlara ve gösterişli projelere akıtması ve yaşlılık dönemi için herhangi bir tasarrufta bulunamaması nedeniyle zor günler geçiriyordu. Maddi zorluk yaşayan İngiliz yazarlara parasal yardım sağlamak için kurulmuş hayırsever bir kuruluş olan Royal Literary Fund’a yaptığı 27 Şubat 1874 tarihli hibe başvurusuna göre, o zamanki kazancının tamamı yıllık yaklaşık 70 £ tutarında bir yatırım geliriydi (2023’te 6.540 £’a eşdeğer; Bank of England 2023). Bu gelir, kızlarından biri için Spencer’ın eşinin tahvillere yatırdığı 2.500 £’dan geliyordu. Kızları mürebbiye olarak bağımsız bir yaşam sürdürmek zorunda kalmıştı, çünkü onlara bir ev bile sağlayamıyordu. Spencer, sağlık sorunları ve yaşlılık nedeniyle kalemine bir gelir aracı olarak güvenemeyeceğini öne sürdü. Hibe başvurusu için destek sağlamalarını talep etmek amacıyla çeşitli kişilere mektuplar yazması, hem durumunun ne kadar çaresiz olduğunu hem de arkadaşlarının ne kadar az olduğunu gösteriyor. Başvuru, kızlarından birinin işvereni olan J. Russell Davies gibi birkaç kişiden gelen mektuplarla tamamlandı; Spencer’ın uzun süredir arkadaşı olan London and County Bank’ten Frederick Harrison, Madras Ordusu Piyade Memurları’ndan emekli yarbay ve Spencer’ın kızının arkadaşı F.H. Sansom. Spencer’ın yardım başvurusu onaylandı ve kendisine 100 £ verildi. Ayrıca, İngiliz yazar ve Kraliyet Edebiyat Fonu sekreteri Octavian Blewitt, Spencer’ın Londra’da Barbican ile Smithfield Pazarı arasında bulunan Charterhouse İmarethanesi’nin “fakir kardeş”i olmasına öncülük etti. Kızı Mary Jane’e göre bu kurum ona “yaşlılığı için çok rahat bir yuva” sağlamıştı.

Spencer, 17 Nisan 1877’de Charterhouse’da öldü ve geriye değeri 1.500 £’dan az olan serveti kaldı. Mezarının yeri bilinmiyor ama Charterhouse’daki “kardeşler”in çoğu Tower Hamlets Mezarlığı’na defnedilirdi. Mezarlık, İkinci Dünya Savaşı sırasında bombalarla vuruldu ve ardından birçok mezar söküldü. Şu anda bir doğa koruma alanı ve park. Tower Hamlets Mezarlığı’nda geriye kalan Charterhouse mezarlarının hiçbiri Edmund Spencer’a ait görünmüyor.

Kitaplarındaki birçok illüstrasyon arasında Spencer’ın portrelerinin de yer alması kuvvetle muhtemel. Örneğin, “Çerkesya’da Seyahatler”in ikinci baskısında, yazarın “Çerkes kostümü” içindeki renkli bir tasviri yer alıyor; bu tasvirde ince bıyıklı bir adam, kontrapost (ağırlığının büyük bir kısmı tek ayak üzerinde duran insan figürü) halinde duruyor ve uzaktan bir Çerkes kostümü gibi görünen, Kazak üniformasını andıran eklektik bir kıyafet giyiyor. Yine çok benzer görünüşlü bir adam, bu ve daha sonraki çalışmaların illüstrasyonlarında birkaç çizimde daha yer alıyor; bazen bir kamp sırasında not alırken, nargile içerken, bazen yoldayken veya diğer insanlarla iletişim içindeyken tasvir ediliyor.

 

5.1- “Çerkesya’da Seyahatler”

Spencer’ın kitabı esas olarak iki bölümden oluşuyor; biri Doğu Avrupa, Konstantinopolis ve Rusya’nın güneyindeki kalışını, diğeri ise Çerkesya’nın içlerine yaptığı sözde yolculuğu anlatıyor. Spencer’ın Konstantinopolis’te David Urquhart’ın en yakın “iş arkadaşları”ndan en az ikisi olan Julius Millingen ve Hassuna D’Ghies ile etkileşime girdiğini belirtmek, anlatımının kaynağını anlamak açısından önemlidir (Spencer 1837, 1, 189). Osmanlı başkentinde Spencer, kendisine pek çok avantaj sağlayan ve büyük olasılıkla onu Rus Büyükelçisi Apollinarii Butenev ile tanıştıran Mustafa Reşid Paşa’nın (St. James Sarayı’nda kısa bir süre Osmanlı Büyükelçisi olarak görev yaptı) yardımlarından yararlandı. Reşid Paşa, ona Kontes Olga Naryshkina ve diğer Rus ileri gelenlerinin de dahil olduğu bir Rus tur grubuna ana camileri gezmek üzere katılmasını teklif etmişti (Spencer 1837, 1, 148, 154). Yazar bu fırsatı değerlendirdi ve ticari bir vapurla Odessa’ya yaptığı iki günlük bir gezi ve iki haftalık zorunlu karantina sırasında Naryshkina ve maiyetiyle samimiyetini daha da ileri götürmeyi başardı, ardından Naryshkina’nın aracılığıyla Vali Mikhail Vorontsov ile tanıştı (Spencer 1837, 1, 211, 216, 218–19). Ve Spencer’a göre Vorontsov, karantinanın bitmesinden çok kısa bir süre sonra onu Çerkesya kıyılarında bir yolculuğa katılmaya davet etmişti (Spencer 1837, 1, 221). Spencer’ın Vorontsov’un çevresine yakınlığı ve yolculuğa katılımı konusunda hiç şüphe yok, çünkü bunlar birçok kaynak tarafından doğrulanıyor.

Spencer’ın bu yeni ilişkiden elde ettiği faydalardan biri de Vorontsov’un binlerce ciltten oluşan ve bölge hakkında önemli kitapları içeren etkileyici kütüphanesine erişim sağlamaktı. Yazara göre, kıyı boyunca yaptığı yolculuktan başlayarak vali ona Kafkasya hakkında çeşitli okuma materyalleri sağladı ve bunların en azından bir kısmı halkın genel erişimine açık değildi (Spencer 1838b, 1, 6-7). Spencer’ın “Çerkesya’da Seyahatler” ve “Batı Kafkasya’da Seyahatler”ini dikkatli okuduğunuzda, onun Klaproth, Pallas, Reineggs ve Guldenstedt gibi yazarların kitaplarına çok aşina olduğu konusunda hiçbir şüpheniz kalmayacaktır. Bir yandan bu yazarları küçümsemesi ve yazdıkları eserlerin “kişisel gözlemlerden değil, cahil Rus mahkûmların, Ermeni seyyar satıcıların veya Karaim Yahudilerinin bilgilerinden elde edildiğini” yazması dikkate değerdir (Spencer 1838b, 1, 5). Öte yandan da çoğunlukla atıfta bulunmadan, bazen de kaynağı belirterek orijinal metinlerin sayfalarını özgürce kopyalamaktan çekinmemiştir (Spencer 1838b, 1, 90-2).

Rusya’nın güneyinde bir süre kaldıktan sonra Spencer, Konstantinopolis’e geri döndüğünü ve daha sonra Eylül 1836’da bir Türk kaçakçı teknesiyle Çerkesya’ya doğru yola çıktığını, Rus deniz ablukasının üstesinden geldiğini ve bir kruvazörün takibinden kıl payı kurtulduğunu iddia etti (Spencer 1838a, 1,xv). Görünüşte yerel liderlerin ev sahipliğinde en azından ekim ayı sonuna kadar orada kaldı (Daha Fazla Makale 1838, 11). Ancak Spencer’ın Kırım ve Odessa’daki ikametinin aksine, Çerkesya’nın iç kesimlerinde kaldığı iddiasını destekleyecek Rus, İngiliz, Fransız veya Osmanlı arşivlerinde bilinen tek bir kanıt bulunmamaktadır. Dönemin Rus yetkilileri Çerkesya, Paris, Londra, Konstantinopolis ve diğer birçok Osmanlı nüfuz bölgesinde geniş ve etkin bir casusluk ağı işletiyor, Kuzey Kafkasya’yı ziyaret etmek isteyen yabancılar hakkında bilgilenmek için olağanüstü çabalar gösteriyordu. Spencer’ın iddia ettiği ziyaretiyle ilgili herhangi bir Rus arşiv malzemesinin bulunmaması bu nedenle oldukça çarpıcıdır.

Dahası, bazı biliminsanlarının Spencer’ı bir İngiliz ajanı olarak nitelendirmesine karşın, buna dair hiçbir kanıt yoktur. Özellikle, Konstantinopolis’teki İngiliz büyükelçisi John Ponsonby ve Odessa’daki İngiliz konsolosu James Yeames’in (her ikisi de gizli serviste görevliydi) gönderilerinde, yazarın gezgin dışında bir şey olduğuna dair hiçbir iz yok. Yeames’in 2 Eylül 1836’da Britanya’nın Rusya büyükelçisi Lord Durham’a gönderdiği iletide Spencer’dan bahsediliyordu; bu, Lord Durham’ın Lord Palmerston’a ilettiği bir alıntıydı. Yazar, oldukça sinirlendirmiş olmalı ki, konsolos şunları bildiriyordu:

“Çerkesya’ya giden, çok sayıdan oluşan ve oldukça karışık grupta (yani Vorontsov’un kıyı boyunca yaptığı yolculuk), profesyonel bir yazar ve gazete muhabiri olduğu anlaşılan Bay Spencer da vardı. Yayımlayabilecekleri hakkında endişeliyim. Bazı genel konular hakkında garip bir şekilde bilgisiz görünüyordu; bir kez bile bir haritaya bakmıyor; sohbet sırasında aklına gelen her şeyi devamlı not defterine kaydediyordu. Kont Vorontsov’a da benzer bir şikâyette bulunmayı gerekli görüyorum.”

Yeames belli ki Spencer’ın resmi bir işi olduğunu düşünmemiş ve Spencer’ı hem üstlerine hem de Vorontsov’a şikâyet edecek kadar ileri gitmişti. Yeames, Spencer’ın ülkenin iç kesimlerine yaptığı seyahate ilişkin açıklamasını küçümsemiş ve daha sonra, kendi gözlemlerine ve elde ettiği güvenilir belgesel istihbarata dayanarak, Spencer’ın Sudzhuk (Soğucak) Koyu’ndaki Doba’da bir Rus kalesinin bulunmadığı yönündeki iddialarının yanlış olduğunu rapor etmişti. 1838’in ortalarında Yeames, Spencer konusuna bir kez daha döndü ve Palmerston’a Rus muhbirlerinin “son dönem seyahatlerin yazarı ve çalışmaları genel olarak tanınan Bay Spencer’ın ülkeyi dolaştığından sadece şüphe duymadıklarını, dolaşmadığından kesinlikle emin olduklarını” bildirdi.

Yeames’in Spencer hakkındaki olumsuz izlenimi, 10 yıl sonra, Belgrad’daki İngiliz maslahatgüzarı Thomas de Grenier de Fonblanque’ın Konstantinopolis’teki İngiliz Büyükelçiliği’ndeki Kont Alexandre Pisani’ye hitaben yazdığı bir mektupta da yankı buldu:

“Güney Rusya’daki bazı seyahatlerini yayımlayan Bay W.E. Spencer, Atina’dan buraya geldi. Birçok gezgin gibi tekil örnekler üzerinden genelleme yapmak gibi bir yanlışın içinde, sırf Arnavutluk sınırlarında kendisine ateş edildiği için “tüm Türklerin üçkâğıtçı olduğu” konusunda beni ikna etmeye çalıştı. Bay Spencer’a, Yunanlıların suiistimalinin yarattığı bir etkiden dolayı Türk Hükümeti’nin suçlanamayacağını açıkladım. Kendisi kolay etkilenebilir bir adamdır ve umarım düzeltilmiş şekilde yazacaktır, çünkü diğer şekli yanlış anlaşılmalara neden olacaktır. Bu amaç doğrultusunda gezgini olumlu anlamda etkileyen Mehmet Paşa’ya götürdüm.”

Spencer’ın İngiliz görevlilerle olan karmaşık ilişkilerini anlamak için şartları dikkate almak yararlı olacaktır. Spencer, geçimini profesyonel bir seyahat yazarı, çevirmen ve gazeteci olarak sağlıyordu (Spencer 1851, 2, 156). Bu meslekler diplomatlarla, memurlarla, tüccarlarla ve askerlerle etkileşime girmesine izin vermesine rağmen, geçimini sağlamak anlamında yalnızca mütevazı bir kaynaktı ve kendisi gibi “bir kuruşa satır yazan beyefendi”yi İngiliz düzeninin bir üyesi yapmıyordu. Bu onu, sadece yaptıkları işin maddi getirileriyle değil, aynı zamanda ulusal meselelerle ilgili tartışmalarda seslerini duyurma fırsatıyla da motive olan, giderek büyüyen ve potansiyel olarak sorunlu seyahat yazarları kategorisine soktu (Turner 2018, 3). Spencer, kalıplara uymayan sosyal statüsünün oldukça farkındaydı ve bu, algılanan kötü muameleye karşı aşırı duyarlılığını açıklayabilir; kendisine ilgi göstermeyen tüm İngiliz konsoloslarını sistematik olarak kınarken, ona iyi davranan yabancı yetkililer ve İngilizleri övmek konusunda kabına sığmıyordu. Dış politika kurumları onu dikkatle izliyordu, çünkü İngiliz diplomatların imparatorluk çıkarlarını korumak için gösterdiği çabada eksiklik gördüğünde sözlerini esirgemiyordu. İlgilendiği diğer konular arasında çıkar çatışmaları ve İngiliz hizmetindeki yabancı konsolosluk görevlileri tarafından suiistimal edilmesi, konsolosluk görevlilerinin düşük eğitim düzeyi, profesyonelliği ve ücretlendirme sistemleri vardı (Spencer 1851, 2, 154, 297-300).

Yeames’in önsezisi gerçekleşti, çünkü Spencer Rusya’dan İngiltere’ye döndükten sonra yazılı ifadeyle İngiliz hükümetinin Vixen olayına ilişkin tutumuna açıkça itiraz etti, bu ifadeler gemiye el konmasıyla ilgili materyallerin bir parçası olarak daha sonra Parlamento’da dağıtıldı (Diğer Makaleler 1838, 11–12). Dahası, “Çerkesya’da Seyahatler” kitabının ikinci basımının önsözünde Spencer, tam 14 sayfa boyunca sadece Rusya’nın Çerkesya’ya yönelik iddialarının doğruluğunu tartışmakla kalmadı, Lord Durham’ı yazışmalarda yanlış beyanlarda bulunmak ve yalnızca Rusya tarafından sağlanan bilgilere dayanarak, gerçeklere ilişkin kanıt elde etmeye bile çalışmamakla suçladı. Spencer şöyle yazdı: “Onu bu kadar berbat şekilde kandırılmış bulduktan ve bağlı olduğu ülkenin (yani Britanya Hükümeti’nin) dava açmadığını gördükten sonra, en yararlı yeti olan sağduyuyu kullanarak onun ne yazık ki yetersiz olduğunu söylememiz gerekmez mi?” (Spencer 1837, 1, Önsöz). Lord Durham, Rusya’daki kısa hizmet süreleri boyunca, Rus imparatoru tarafından St. Alexander Nevsky, St. Andrew, St. Anne ve Beyaz Kartal Tarikatları Şövalyesi olarak görevlendirilmişti. Spencer’a göre bu, İngiliz büyükelçisinin “Rus dalaveresi” kurbanı olduğunun bir işaretiydi ve şunu soruyordu Spencer: “Üstünlüğü tüm Rusya’nın imparatoru ve kendi hükümdarı tarafından onurlarla ödüllendirilmiştir ve kendisinin minnettarlığı hak ettiğini hayal etmektedir. Ülkesi İngiltere Aslanı ise Rusya Kartalı tarafından çiğnenmeye terk ediliyor. Bu nedenle, hükümdarımızın temsilcisinin bu kadar yüzeysel bir entrikayla aldatıldığını üzüntüyle görmemiz gerekmez mi?” (Spencer 1838a, 1, xi – xvi). Yazara göre, Çerkesya hakkındaki gözlemlerini kendisine bildirmek için büyükelçi ile görüşmüştür. Bununla birlikte, geçimini sağlamak için yazan, eleştirel bakış açısına sahip profesyonel bir gezgin ile bir tarihçinin “gururlu, asi, son derece zengin, romantik, yakışıklı ve asabi bir mizaca sahip” olarak tanımladığı Lord Durham arasında bir toplantının iyi geçebileceğini hayal etmek zor (Woodcock 1959, 1). Aslında Spencer, büyükelçinin “Çerkeslerin davasına karşı durduğunu ve tüm soruna Rusya’nın bakış açısıyla yaklaşmaya kararlı” olduğunu düşünüyordu (Spencer 1838a, 1, xvi).

Bu nedenlerle, birçok biliminsanının görüşüne rağmen, Spencer’ın 1830’larda bir İngiliz istihbarat ajanı veya yetkilisi olduğuna ve gizli servisle Çerkesya’ya gönderildiğine dair hiçbir kanıt olmadığı sonucuna varılabilir. Tam tersine, resmi yazışmalardaki yorumlar ve Spencer’ın kendi yazıları, onun dış politika kurumlarıyla ilişkilerinin karmaşık ve çoğunlukla düşmanlıkla sınırlı olduğunu göstermekle kalmıyor, aynı zamanda Çerkesya’nın içlerine seyahat iddialarını da çürütüyor.

 

6. Bir kaynak olarak Spencer’ın çağdaş eleştirisi

“Çerkesya’da Seyahatler”in halk tarafından coşkuyla karşılanmasının aksine, Çerkesler arasında yaşamış olan İngilizler küçümseyerek tepki gösterdiler. John Longworth, Spencer’dan dolaylı olarak “Son zamanlarda Çerkesya hakkında bir eser uyduran … (ama) Çerkes örf ve âdetlerini yanlış tanımlayarak cehaletini ele veren bir yazar” olarak bahsetmiştir (Longworth 1840, 1, 284). Longworth, kitabının önsözünde, Spencer’ı hariç tutarak Klaproth ve Pallas, Marigny, Urquhart, Stewart, Bell ve Knight dahil olmak üzere Çerkesya’ya seyahat edenlerin son eserlerini listeledi. Bakış açısını vurgulamak için de şunu yazdı: “Saydıklarım dışında işgalcilerin ordusu dışında hiçbir Avrupalının, Çerkesya’yı ziyaret etmediğini söylerken bilinçli konuşuyorum. Bir Avrupalının oraya ayak basması, tüm nüfusun hafızasına derinden kazınacak kadar olağanüstü bir olaydır ve oradaki insanların hafızasında ortak bir konuşma konusu oluşturmadıysa böyle bir olay yaşanmamış demektir” (Longworth 1840, 1, vi –vii).

James Bell, Spencer’ın eserinden bahsetmez ancak arkadaşı Longworth’un çalışmasına atıfta bulunur ve ayrıca şöyle der: “Bu konu hakkında (Çerkesya) halk artık iki görgü tanığının ifadesine sahip olacak” (yani kendisi ve Longworth) (Bell 1840, 1, xiv–xv). Haziran 1837’de, “Çerkesya’da Seyahatler”in yayımlanmasının öncesinde, Spencer’ın George Bell’le (James’in kardeşi) ilgili soruşturmaya yanıt olarak bir destek mektubu yazması gerçeğinin ışığında bu durum daha da anlamlıdır. James’in bunun farkında olması gerekirdi (Daha Fazla Makale 1838, 11).

Spencer’ın kitabında çeşitli göndermeler ve Urquhart hakkında parlak bir tanımlama yapmasına rağmen, Çerkesya ile ilgili materyallere düzenli olarak yer verilen “The Portfolio”nun herhangi bir baskısında Spencer’dan bahsedilmemesi daha da şaşırtıcıdır. İlk iki baskıda bunları yayımlayan Spencer (Spencer 1837/1838a, 1, 207–8) bu kısmı üçüncü baskıda iptal etmiştir.

Kafkasya’ya gelen diğer ziyaretçiler de Spencer’ın Çerkesya maceralarının hikâyesini güvenilmez buldu. 10 yıl sonra Rus yetkililerin himayesinde Kuzey Kafkasya’yı ziyaret eden George Ditson şunları söyledi: “Bana kanıtlı şekilde bildirildiğine göre, Çerkesya hakkında iki cilt yazan Bay Spencer ülkeyi hiç ziyaret etmemişti” (Ditson 1850, xii). Çerkesya’daki savaşın aktif bir katılımcısı olan Theophil Lapinsky, kendi maceralarıyla ilgili bir kitapta hem Bell’den hem de Longworth’tan bahsetti ama Spencer’dan bahsetmedi (Lapinsky 1863, 1, 318). Çatışmalara da katılan Carl Stücker’in ise kendisinden önce Çerkesya hakkında yazan Avrupalılara karşı genel olarak şüpheci bir bakış açısına sahip olduğu görülüyor (Stücker 2016, 9–10, 123). Spencer’a gelince; Stücker görünüşe göre Karl Koch’tan uzun uzun alıntıladığı gibi Spencer’ın Çerkesya’ya hiç gitmediği ve eserinin yalnızca gösterişli ifadesi ile ayırt edildiği yönündeki görüşünü paylaşıyordu (Stücker 1862, 284).

“Çerkesya’da Seyahatler” hakkında dönemin gazete ve dergilerinde yayımlanan eleştiri yazıları çoğunlukla pohpohlayıcıydı. The Gentleman’s Magazine, kitabın “çok iyi yazılmış” olduğunu ve “yazarın girişimci olduğu kadar bilgili bir kişi gibi göründüğünü” belirtti. “Tait’in Edinburgh Magazine”, üçüncü baskısının yayımlanmasından memnuniyetle söz etti, “keyif ve yenilik” içerdiğine dikkat çekti. Fransa’da Nouvelles Annales des Voyages, 1837’de eserin 34 sayfalık bir eleştirel incelemesini yayımladı; bu inceleme hiçbir gerçek eleştiri içermiyordu ve kitaptan kapsamlı alıntılar yapıyordu (Nouvelles Annales des Voyages 1837, 350-84). Edmond de Cazalès, kapsanan materyalin yeniliği için (ara sıra süsleme olarak gördüğü şeyleri not etmesine rağmen) övgü dolu bir eleştiri yazdı, ancak Spencer’ın siyasi görüşlerini sert bir şekilde eleştirdi (Cazalès 1838, 770-829). Philarète Chasles, etkili Journal des Débats dergisindeki yazısında Spencer’ın çalışmalarını övdü. Genel olarak olumlu olan bu yazılar The Morning Chronicle, Blackwood’s Edinburgh Magazin, The Monthly Review, The Wilts and Gloucestershire Standard, The Athenaeum, New Monthly Belle Assemblée Review, The Literary Gazette ve The Dublin Review tarafından da desteklendi ama çok önemli bir istisna vardı.

Quarterly Review’da daha önce Spencer’ın Almanya seyahat günlüğü hakkında olumsuz yorumlar yazan bir eleştirmen tarafından sert bir eleştiri yayımlandı. Bu eleştirmen, sadece Çerkesya hakkındaki önceki yayınları değil, Vixen olayının ayrıntılarını da çok iyi biliyordu:

“Bay Spencer şimdi kendisinin, geçen yıl kamuoyuna ‘Almanya ve Almanların Eskizleri’ni yayımlayan aynı beyefendi olduğunu ilan ediyor… O zamanlar Almanya’daki ikametinin çok kısa süreli olduğundan şüphelenmek için bir nedenimiz vardı, bu bile bir dönem Çerkesya’da kaldığından şüphelenmek için çok daha güçlü bir neden… ‘Çalma’ işini şu anda çok daha büyük bir boyuta taşımış gibi görünüyor. Yaşlı Amiral Burney, British Museum’un okuma odasında derleyici genç bir kardeşle tanıştığında bu çalma işini, eski çizme derilerinden yeni ayakkabı yapma sanatı olarak adlandırdığı bir ticarete benzetmişti. Bay Spencer, görünüşe göre, Chevalier Taitbout de Marigny’nin taytından bir çift terlik çıkarmış.”

Eleştirmen olumsuz eleştirilerini sürdürüyor, Rusya’ya karşı antipati ve dağlılara karşı sempati belki de yazarla aynı fikirde olduğu ender noktalardı, ancak alaycı bir şekilde de olsa şunları söylüyor: “O (Spencer) akıcı konuşuyor, yoksa daha mı doğru söylemeliyiz? Çerkesleri öven beyanatları köpüklü ve Ruslara yönelik sövgülerinde yeterince şiddetli. Genel tonu aşağıdaki alıntıyla örneklendirilebilir: ‘Adı verilmeyen bu kaptanla birlikte, tarihsiz bir günde, nerede olduğunu bilmediği bir limana doğru isimsiz bir gemiyle denize açılıyor…’

İç kısımlara nasıl girmiş, 5 bin metrelik kaç tane dağ aşmış, ne kadar süredir ortalıkta yokmuş, tamamen karanlıkta kalıyoruz; Bay Spencer’ın Çerkesya’dan gelen 4 uzun mektubu, deniz yolculuğunda olduğu gibi herhangi bir tarih içermiyor ve seyahatinin de yönü belirsiz.

Bay Spencer’ı bu dağlar arasında takip etmek beyhude bir çaba olacaktır. Kendisi hiçbir rota belirtmiyor ve dolayısıyla da okuyucularına hiçbir yararlı bilgi vermiyor.”

Eleştirmene göre, kitap çok dikkatli şekilde incelendiğinde bile yazarın Çerkesya’ya gittiğine dair hiçbir kanıt bulunamıyor ve Marigny’nin kitabı referans alınarak Londra’da yazılmış olabilir. Spencer’ın, uygun bir atıf yapmadan neredeyse kelimesi kelimesine alıntıladığı durumlara dair çeşitli örnekler veriliyor. Belki de bu analizdeki en lanetli kanıt, Marigny ve Spencer’ın kitaplarında verilen Çerkesçe kelimelerin karşılaştırmasıydı. Spencer, karmaşık Çerkesçe kelimelerin harf harf transkripsiyonlarını aynı fonetikle kopyalarken, bir yandan da dilin fonetik karmaşıklığını açıklamak için Marigny ile aynı anekdotu kullanarak bir çantadaki çakıl taşlarının sesine benzeterek anlatıyor (Marigny 1837, 192). Spencer’ın verdiği harita da eleştiriliyor; birçok yeni bilgi içerdiği iddiasına rağmen, incelemeyi yapan kişi haritanın son derece hatalı olduğunu ve halihazırda bilinenlere “tek bir satır veya isim” eklemediğini belirtiyor. Eleştirmen özetle, Spencer’ın açıklamalarını uydurma bularak reddediyor, ancak hükümetin Rusya’yı yatıştırdığı için ciddi şekilde kınandığı dönemde muhalefet yanlısı bir yayın için şaşırtıcı olmayan bir şekilde, Çerkesya’nın jeopolitik önemine ilişkin değerlendirmesini tamamen onaylıyor.

Bu eleştiri okları derinden yaralamış olmalı. Kitabının ikinci baskısının giriş bölümünün tam 6 sayfasını kendisine yöneltilen suçlamaları çürütmeye ayıran Spencer, ilerleyen sayfalarda, küçümseyici bir şekilde “üç aylık kehanet” olarak adlandırdığı eleştiriye geri dönmekten kendini alamadı (Spencer 1838a, 1, ii). Spencer’ın kendisini eleştirenlere karşı geliştirdiği savunma biçimi oldukça anlamlıdır. Tartışmak yerine eleştirmene saldırarak başlıyor: İlk olarak, Fransız kâşif ve Timbuktu gezgini Auguste Rene Caillie’nin de aynı dergide benzer şekilde ele alındığı ancak daha sonra haklı olduğunun kanıtlandığı eski bir olaya atıfta bulunarak eleştirmenin yeterliliğini sorguluyor. Tarihlerin olmayışı veya isimlerin azlığı gibi bazı iddiaları fazla açıklama yapmadan veya güvenlik gerekçesiyle reddediyor. Spencer, Çerkesçe sözlüğünü Marigny’nin eserinden aldığı yönündeki suçlamayı reddederken tuhaf yanıtlar veriyor: 1) Bunu yapmış olsa bile, “Böylesine önemsiz bir durum, yayınımın değerini hiçbir şekilde etkileyemez”; 2) Quarterly Review’un iddia ettiği gibi Fransız olmayan Marigny ile “Odessa’da pek çok hoş saat” geçirmiş, ancak “ataları kim olursa olsun… Yunan adalarından birinin yerlisi”; ve 3) Marigny, sözlüğü daha önceki bir Rus askeri yayınından ödünç almış. Yukarıda belirtilen açıklamaların hiçbirinin eleştirmenin açıkladığı şüphelere cevap vermediği açıktır. Çerkesler hakkındaki diğer bilgileri Marigny’nin kitabından edindiği iddiasına Spencer bir kez daha doğrudan olumsuz yanıtlamayla değil mantıksal bir yanılgıyla cevap veriyor: “Yaklaşık 20 yıl önce Rus hükümetinin emriyle Karadeniz çevresinde gerçekleştirilen bir yolculuğun ve ‘ülkenin içlerine seyahat ettiğini bile iddia etmeyen’ ve bu nedenle Çerkeslerin görgü ve geleneklerinin bir tanımını vermesi mümkün olmayan Marigny’nin bilgisinin karşılaştırılması” (Spencer 1838a, 1, vi–vii). Savunması boyunca Spencer, isimsiz eleştirmeni aşağılayıcı bir şekilde “sansürcü saldırgan”, “gazete hayranı”, “kendi kanununu uygulayan yargıç”, “kötü niyetli soruşturmacı” ve hatta alaycı bir şekilde “Katolik” olarak nitelendiriyor. Eleştirileri “pek centilmence’ bulmuyor ve aynı zamanda “saçma, yersiz düşünceler ve kınamalar” teşkil ettiğini belirtiyor (Spencer 1838a, 1, ii-viii).

Eleştiriler, seyahatlerin üçüncü baskısında önemli bir eksikliğe yol açtı. Birinci ve ikinci baskı, Spencer’ın Marigny ile tanışmasını anlatan ve Marigny’nin kitabından bahseden bir paragraf içeriyordu (Spencer 1837/1838a, 1, 273). Üçüncü baskıda, Marigny’nin kitabından bahsedilen iki satır çıkarılmıştı (Spencer 1839, 1, 282). Açıkçası bu, eleştiri konusunu halının altına süpürmek için oldukça tuhaf bir girişim…

 

7. Sonuç

Tarihçilerin Spencer’ın eserlerini yaygın olarak kullanmasına rağmen, yazarın yayımlanmış bir biyografisinin bulunmaması, yazarın geçmişi ve Çerkesya’ya yaptığı ziyaretin zamanlaması ve koşulları hakkında çeşitli iddiaların çoğalmasına yol açmıştır. Bu makale, bazı biliminsanlarının dile getirdiği şüphelere rağmen, Edmund Spencer’ın gerçek bir tarihsel kişilik olduğunu kesin olarak kanıtlayarak ve Spencer hakkında biyografik araştırmanın sonuçlarını sunarak ihmali düzeltmektedir. Bu aynı zamanda Spencer’ın İngiliz yetkililerle ilişkisi ve gizli serviste çalıştığına dair asılsız iddiaları da çürütmektedir. Yazarın Dışişleri Bakanlığı ile ilişkilerinin düşmanlık sınırında olduğunu göstermektedir, serbest çalışan profesyonel bir yazardır ve “serseri mayın” olarak ünlendiği için İngiliz yetkililer temkinli davranmıştır.

Spencer’ın çalışmaları, güvenilirliklerini eleştirel boyutta inceleme girişiminde bulunmayan birçok Kafkasya tarihçisi tarafından birincil kaynak olarak kullanılmıştır. Bu makale, çağdaş İngiliz, Fransız ve Rus kaynaklarının incelenmesi yoluyla bu gözden kaçırmayı kısmen gidermeyi amaçlamaktadır. Belgesel kanıtların Spencer’ın Çerkes kıyıları boyunca yaptığı deniz yolculuğuna ilişkin açıklamasını doğruladığı, ancak Çerkesya’nın içlerine gizli bir ziyaret yaptığı iddiasını çürüttüğü ortaya çıkmıştır. Dahası, dönemin Batılı biliminsanlarının, aynı dönemde Çerkesya’ya gelen yabancı ziyaretçilerin ve Spencer’ı açıkça görmezden gelen ya da eserinin gerçekliğini sorgulayan diğerlerinin tutumları, yazarın dürüstlüğü hakkında çok ciddi şüpheler doğurmaktadır; bunlar Spencer’ın hırçınlığı ve eleştirilere karşı etkisiz savunmalarıyla da giderilememiştir.

Yukarıdakilerin tümü, Spencer’ın “Çerkesya’da Seyahatler”inin tarihsel bir kaynak olarak güvenilirliğini yeniden gözden geçirmeyi gerekli kılmaktadır; ancak bu çalışma, Avrupa’da Çerkes sorununun tanıtılmasında ve Avrupa’nın Çerkes sorununa ilişkin algılarını şekillendirmede çok önemli rol oynayan bir yayın olarak ilgi çekmeye, günümüz Çerkeslerinin kendilerine ve tarihlerine dair anlayışlarını etkilemeye devam etmektedir. Bu makalede sunulan Edmund Spencer vakası, ortak bir etnik, dilsel ve kültürel mirası paylaşan ancak siyasi ve coğrafi sınırlarla bölünmüş ve kendisini modern anlamda bir ulus olarak tanımlamaya çalışan bir halk grubu, girişimci ama tehlikeli bir İngiliz yazarın koltuğunun rahatlığında yazdığı hayali bir yolculuğun metnine kısmen dayanarak icat edilmiş bir gelenek ve temel düzeyinde bir hikâye inşa etmesinin etkileyici bir örneğidir. Bu aynı zamanda, güvenilmez bir kaynak nedeniyle akademik ilginin birikmesine yol açan ve birkaç nesil akademisyeni yanıltan, bilimsel grup düşüncesinin eğitici bir hikâyesidir. (brill.com)

 

*Nalçik’te doğan araştırmacı Azamat Kumykov, Teksas’taki Wilhelm Scholê International’dan mezun olduktan sonra Hawaii Üniversitesi’nde yüksek lisansını tamamladı. Yale Üniversitesi’nde uluslararası ilişkiler, Cambridge Üniversitesi’nde tarih konusunda dereceler elde etti.

** Bodenwerder’de doğan Münchhausen, 1735-1739 Osmanlı-Rus-Avusturya Savaşı’nda Rus İmparatorluğu’nun tarafında savaştı. 1760’ta emekliye ayrıldıktan sonra, Alman aristokrat çevrelerinde askeri kariyerine dayanan, yalan ve uzun öyküler anlatarak küçük bir şöhrete kavuştu. Münchhausen’in öykülerinden bazılarını dinledikten sonra, Alman yazar Rudolf Erich Raspe onları anonim olarak Almanca dergilerde yayımladı.

---

Elyazması kaynaklar

• Archives diplomatiques du Ministère de l’Europe et des Affaires étrangères (AMEAE)
• Correspondance politique des consuls (1826–1896). AMEAE, Russie, dossier 2 (Odessa 1833–1840), Fol. 199–200, 231–232.
• British Library (BL)
• Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF1/1938.
• National Archives of the United Kingdom (NAUK)
• Canning, Stratford to Henry Pelham, 5th Duke of Newcastle. NAUK, WO1/368–364, 27–28 July 1854.
• Durham to Palmerston. No. 146. NAUK, FO65/225, 12 September 1836.
• Grenier to Pisani. Belgrade. NAUK, FO78/694, Ottoman Empire: Correspondence with Consul General Thomas de Grenier de Fonblanque, Serbia, 141–143, 18 October 1847.
• Hughes, Frederick to George Villiers, 4th Earl of Clarendon. NAUK, FO78/1052, 4 May 1854.
• Raglan, Lord to Henry Pelham, 5th Duke of Newcastle. Varna. NAUK, WO1/368–364, 9 July 1854.
• Rennie Spencer. NAUK, C 14/1046/R49, 1849.
• Villiers, George, 4th Earl of Clarendon to Stratford Canning. Foreign Office. NAUK, FO78/1052, 21 August 1854.
• Yeames to Palmerston. No. 1. Odessa. NAUK, FO65/246–241, 30 January 1838.
• Yeames to Palmerston. No. 7. Odessa. NAUK, FO65/246–247, 9v, 16 July 1838.
• National Army Museum (NAM)
• Hughes, Frederick to Edmund Lyons. Vardan. NAM, 6807–6303, 1855/05/29, Enclosure 1, ff.1r–2v, 29 May 1855.
• Hughes, Frederick to Lord Raglan. Vardan. NAM, 6807–6303, 1855/05/29, ff.1r–2v, 29 May 1855.
• Memoir respecting a visit to the Naïb of Shamyl by Frederick Hughes. NAM, 6807–6303, 1855/05/29, ff.1r–8v, 27–29 May 1855.

Basılı kaynaklar

• Age, The. 18 April 1841.
• Astley’s Royal Amphitheatre herald. 19 April 1841.
• Athenaeum, The. 8 July 1837.
• > Athenaeum, The. 15 July 1837.
• Banbury Guardian, The. 1 August 1844.
• Bell, James Stanislaus. 1840. Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839, 2 vols. London: Edward Moxon.
• Bell, James Stanislaus. 1841. Journal d’une résidence en Circassie pendant les années 1837, 1838 et 1839 (Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839), 2 vols. Paris: Arthus Bertrand.
• Bell’s New Weekly Messenger, The. 18 April 1841.
• Blackwood’s Edinburgh Magazine, No. CCLXV. November 1837. XLII: 636–647.
• Blackwood’s Edinburgh Magazine, No. CCLXVI. December 1837. XLII: 747–759.
• Cazalès, Edmond de. 15 June 1838. “Des Établissemens Russes dans l’Asie Occidentale” (Russian establishments in Western Asia). Revue des Deux Mondes, Quatrième Série, 14, 6: 770–829.
• Court Gazette and Fashionable Guide. 17 April 1841.
• Court Gazette and Fashionable Guide. 15 May 1841.
• Ditson, George Leighton. 1850. Circassia; or, a tour of the Caucasus. London and New York: T.C. Newby and Stringer and Townsend.
• Drummond, Henry. 1834. “Abstract of a Notice of the Circassians, drawn up by a German, named Charles Tausch, who resided for eight years in an official capacity at Psihiad, near the Port of Ghelendik.” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1: 98–116.
• Dublin Review, The. July 1837.
• Economist, The, Weekly Commercial Times, Banker’s Gazette, and Railway Monitor, a political, literary, and general newspaper. 1845. III, II.
• English Chronicle and Whitehall Evening Post. 13 April 1841.
• Era, The. 18 April 1841.
• Evening Mail. 14 April 1841.
• Further papers relating to the seizure and confiscation of The Vixen by the Russian Government. Presented to both Houses of Parliament by command of Her Majesty, 1838. 1838. London: J. Harrison and Son.
• Gentleman’s Magazine, The. September 1841.
• Gillies, Robert Pearce. 1851. Memoirs of a Literary Veteran. London: Richard Bentley.
• Illustrated London News, The. 1845. 7.
• Journal des Chemins de fer. 1846. 5.
• Journal des Débats politiques et littéraires, 11 October 1840.
• Journal des Débats politiques et littéraires, 20 October 1840.
• Koch, Karl. 1842. Reise durch Rußland nach dem kaukasischen Isthmus in den Jahren 1836, 1837 und 1838 von Karl Koch (Travel through Russia to the Caucasian isthmus in the years 1836, 1837 and 1838 by Karl Koch). Stuttgart and Tübingen: Verlag der J.G. Cottaschen Buchhandlung.
• Koch, Karl. 1855. Die Kaukasischen Länder und Armenien in Reiseschilderungen von Curzon, K. Koch, Macintosh, Spencer und Wilbraham (The Caucasian countries and Armenia in the travel accounts of Curzon, K. Koch, Macintosh, Spencer and Wilbraham). Leipzig: Verlagsbuchhandlung von Carl Lorck.
• Lapinsky, Theophil (Tefik Bey). 1863. Die Bergvölker des Kaukasus und ihr Freiheitskampf gegen die Russen (The mountaineers of the Caucasus and their struggle for freedom against the Russians). Hamburg: Hoffmann und Campe.
• Leeds Intelligencer, 9 August 1827.
• k”> Literary Gazette, The. 8 July 1837. 1068.
• London Gazette, The. 1849. II: 2275.
• Longworth, John Augustus. 1840. A Year among the Circassians, 2 vols. London: Henry Colburn.
• Marigny, Taibout de. 1837. Three Voyages in the Black Sea to the Coast of Circassia. London: John Murray.
• Monthly Review, The. August 1837.
• Morning Chronicle, The. 27 June 1837.
• Morning Herald, The (London). 13 April 1841.
• Morning Post, The. 13 April 1841.
• Naval & Military Gazette and Weekly Chronicle of the United Service. 17 April 1841.
• Neumann, Karl Friedrich. 1840. Russland und die Tscherkessen (Russia and the Circassians). Stuttgart: Cotta Verlag.
• New Monthly Belle Assemblée Review. 1839. 11: 47.
• Notes and Queries: a medium of intercommunication for literary men, general readers, etc. July–December 1915. Eleventh Series, XII. London: J. Edward Francis.
• Nouvelles Annales des Voyages. October–December 1837. 19, 76 (16 of the third series): 350–384. Paris: M.M. Eyriès, A. De Humboldt, Larenaudière, Aug. De Saint-Hilaire, Walckenaer and Dureau De la Malle.
• Quarterly Review, The. October 1837. 18: 362–395. London: John Murray.
• Sauveur, Félix-Jacques-François Despréaux de. 1837. Excursion en Crimée et sur les côtes du Caucase, au mois de Juillet 1836 (Excursion in the Crimea and to the coasts of the Caucasus, in the month of July 1836). Paris: Typographie de Firmin Didot frères etc.
• Shtiuker, K. 2016. “Nravy i obychai v Turtsii i Cherkesii” (Mores and customs in Turkey and Circassia), in Narody Severnogo Kavkaza v evropeiskoi kul’ture Iobshestvennom soznanii (istoriograficheskie i istochnikovedcheskie aspekty) (Peoples of the North Caucasus in European culture and popular consciousness (historiographic and source study aspects), edited by K.F. Dzamikhov, translated by A.M. Abaeva. Nalchik: Kabardino-Balkarian Institute for Humanities Research.
• Sketches of Germany and the Germans, with a glance at Poland, Hungary, and Switzerland, in 1834, 1835, and 1836 by an Englishman resident in Germany, 2 vols. 1836. London: Whittaker & Co.
• Sketches of Germany and the Germans, with a glance at Poland, Hungary, and Switzerland, in 1834, 1835, and 1836 by an Englishman resident in Germany, 2 vols, 2nd edn. 1836. London: Whittaker & Co.
• Spencer, Captain. January 1853. “The Turkish Question, and Its Connexion with European Politics.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 290: 556–570.
• Spencer, Captain. November 1853. “The Present Crisis in Turkey.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 300: 317–323.
• Spencer, Captain. December 1853. “The Seat of War.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 301: 475–490.
• Spencer, Captain. 1854. The Fall of the Crimea. London: G. Routledge & Co.
• Spencer, Captain. January 1854. “The Black Sea.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 302: 1–14.
• Spencer, Captain. August 1854. “What Is to Be Done with the Crimea? Part I.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 309: 483–493.
• Spencer, Captain. September 1854. “What Is to Be Done with the Crimea? Part II.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 310: 43–55.
• Spencer, Captain. 1855. Constantine; or, the last days of an empire. London: Sampson Low and Son.
• Spencer, Captain. March 1858. “The French in Algeria, and the war in Kabylia in 1857. Part I.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 352: 363–373.
• Spencer, Captain. April 1858. “The French in Algeria, and the war in Kabylia in 1857. Part II.” United Service Magazine and Naval and Military Journal, 353: 518–524.
• Spencer, Captain. 1867. Germany, from the Baltic to the Adriatic; or, Prussia, Austria, and Venetia, with reference to the late war. London: George Routledge & Sons.
• Spencer, Edmund. 1837. Travels in Circassia, Krim Tartary, & c. including a steam voyage down the Danube, from Vienna to Constantinople and round the Black Sea, in 1836, 2 vols. London: Henry Colburn.
• Spencer, Edmund. 1838a. Travels in Circassia, Krim Tartary, & c. including a steam voyage down the Danube, from Vienna to Constantinople and round the Black Sea, in 1836, 2nd edn, 2 vols. London: Henry Colburn.
• Spencer, Edmund. 1838b. Travels in the Western Caucasus, including a tour through Imeritia, Mingrelia, Turkey, Moldavia, Galicia, Silesia, and Moravia, in 1836, 2 vols. London: Henry Colburn.
• Spencer, Edmund. 1839. Travels in Circassia, Krim Tartary, & c. including a steam voyage down the Danube, from Vienna to Constantinople and round the Black Sea, in 1836, 3rd edn, 2 vols. London: Henry Colburn.
• Spencer, Edmund. 1839. Reizen in Circassia en Eenige Naburige Landen, in 1836 gedaan (Travels in Circassia and some neighboring countries, undertaken in 1836), translated into Dutch by J. Olivier. Amsterdam: Gebroeders Diederichs.
• Spencer, Edmund. 1840. The Prophet of the Caucasus; an historical romance, or Krim-Tatary, 3 vols. London: Whittaker & Co.
• Spencer, Edmund. 1843. Prince Potemkin and the Prophet of the Caucasus, 3 vols. London: Whittaker & Co.
• Spencer, Edmund. 1851. Travels in European Turkey, in 1850, through Bosnia, Servia, Bulgaria, Macedonia, Thrace, Albania, and Epirus; with a visit to Greece and the Ionian isles. And a homeward journey through Hungary and the Slavonian provinces of Austria on the lower Danube, 2 vols. London: Colburn and Co.
• Spencer, Edmund. 1853. A tour of inquiry through France and Italy, illustrating their present social, political, and religious condition, 2 vols. London: Hurst and Blackett.
• Spencer, Edmund. 1854. Turkey, Russia, the Black Sea, and Circassia. London: G. Routledge & Co.
• Spencer, Edmund. 1855. Turkey, Russia, the Black Sea, and Circassia, 2nd edn. London: G. Routledge & Co.
• Spencer, Edmund. 1857. The Prophet of the Caucasus. London: G. Routledge & Co.
• Spencer, Edmund. 1866. Travels in France and Germany in 1865 and 1866: including a steam voyage down the Danube, and a ride across the mountains of European Turkey from Belgrade to Montenegro, 2 vols. London: Hurst and Blackett.
• Spencer, Edmund. 1994. Puteshestviia v Cherkesiiu (Travels to Circassia), translated by N.A. Nefliasheva. Maikop: RIPO “Adygeia.”
• Spencer, Edmund. 2008. Opisanie poezdok po Zapadnomu Kavkazu, vkliuchaia puteshestvie cherez Imeretiiu, Mingreliiu, Turtsiiu, Moldaviiu, Galitsiiu, Sileziiu i Moraviiu, v 1836 godu. (Description of travels through the Western Caucasus, including a journey through Imeretia, Mingrelia, Turkey, Moldavia, Galicia, Silesia and Moravia in 1836), translated by K.A. Mal’bakhov. Nalchik: GP KBR “Respublikanskii poligrafkombinat im. Revolutsii 1905 g.”
• Stücker, Carl Friedrich. 1862. Sitten- und Charakterbilder aus der Türkei und Tscher-kessien (Notes on customs and character in Turkey and Circassia). Berlin: Verlag von Reinhold Schlingmann.
• Sun, The. 16 July 1828.
• Sun, The (London). 13 April 1841.
• Sun, The (London). 8 August 1842
• Tait’s Edinburgh Magazine. July 1839.
• Tutti Frutti, translated by Edmund Spencer. 1834. New York: Harper & Brothers.
• Tutti Frutti, or The Sketch-Book of the author of “The tour of a German prince,” 2nd edn, translated by Edmund Spencer. 1836. London: Simpkin and Marshall.
• “Views in Circassia, with Notes by the Late Admiral Saumarez Brock.” March 1892. Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthly Record of Geography, 14, 3: 173–177.
• Vivien de Saint-Martin, Louis. 1842. “Die geografischen Kenntnisse der Europäer von Cirkassien. Bis zum Jam. Stan. Bell’s Reise dahin (1837–1839)” (The geographic knowledge of Europeans about Circassia, as seen in J.S. Bell’s journey there (1837– 1839)). Zeitschrift für vergleichende Erdkunde (Journal of Comparative Geography), 1. Magdeburg: Johann Gottfried Lüdde Ed.
• Volunteer Services Gazette and Military Dispatch. 12 January 1867.
• Warwick and Warwickshire Advertiser. 11 August 1827.
• Weekly Chronicle, The (London). 18 April 1841.
• Wilts and Gloucestershire Standard, The. 1837. 27.
• Ansar Circassia. 2022. Черкесская песня про Шейха Мансура | ГЕРОИ ЧЕРКЕСИИ | Чечня | Шейх Мансур | Кавказ (Circassian song about sheikh Mansur), available at: https://www.youtube.com/watch?v=wWjYmCRx5Es(accessed 3 February 2023).
• Atabiev, I.K. 2019. “Istoriia, poetika i tipologiia cherkesskikh (adygskikh) tantsev” (History, poetics and typology of Circassian (Adyghe) dances). Summary of dissertation for the degree of Candidate of Sciences in Art Studies. Moscow: Russian Institute of Theatrical Art (GITIS).
• Bammate, H. 1919. The Caucasus Problem: Questions Concerning Circassia and Daghestan. Berne: Staempli & Cie.
• Bank of England. 2023. Inflation calculator, available at: https://www.bankofengland.co.uk/monetary-policy/inflation/inflation-calculator(accessed 27 November 2023).
• Basieva, Z.M. 2011. “Rol’ Daud-beia Urkarta v obostrenii cherkesskogo voprosa v 1833–1837 gg.” (The role of Daoud-Bey Urquhart in the escalation of the Circassian question in 1833–1837). Izvestiia Altaiskogo gosudarstvennogo universiteta (Newsletter of Altai State University), 4/2 (72): 19–22. Barnaul.
• Basieva, Z.M. 2014. “K istorii poiavleniia cherkesovedcheskoi literatury v Anglii (konets 30-kh – nachalo 40-kh gg. XIXveka)” (Regarding the history of the emergence of literature on Circassia in England (end of the 1830s–beginning of the 1840s). Istoricheskie, filosofskie, politicheskie i iuridicheskie nauki, kul’turologiia i iskusstvovedenie. Voprosy teorii i praktiki (Historical, philosophical, political and juridical sciences, cultural and art studies. Questions of theory and practice), 1 (39), 2: 21–23. Tambov.
• Berber, N. 2010. Unveiling Bosnia-Herzegovina in British Travel Literature (1844–1912). Pisa: Pisa University Press.
• Bizhev, A.Kh. 1994. Adygi Severo-Zapadnogo Kavkaza i krizis Vostochnogo voprosa v kontse 20-kh, nachale 30-kh gg. XIXveka (The Adyghe of North-Western Caucasus and the crisis of the Eastern question in the end of the 1820s, beginning of the 1830s). Maikop: Institute for Research in Humanities of the Republic of Adygea.
• Bliev, M.M. 2011. Cherkesiia i cherkesy XIX Kratkii ocherk istorii (Circassia and the Circassians of the nineteenth century. A short overview of history). Moscow: International Institute of New States.
• Bourne, K. 1982. Palmerston: The Early Years, 1784–1841. London: Allen Lane.
• Bushuev, S.K. 1940. “Anglo-russkii intsident so shkhunoi ‘Viksen’” (Anglo-Russian incident with the schooner ‘Vixen’). Istoricheskii zhurnal “Krasnyi arkhiv” Glavnogo Arkhivnogo Upravleniia NKVD SSSR(Historical Journal “Red archive” of the Chief Archival Directorate of the People’s Commissariat of Internal Affairs of USSR), 5 (102): 189–238. Moscow: Gosudarstvennoe sotsial’no-ekonomicheskoe izdatel’stvo.
• Cazacu, M. 1998. Au Caucase: Russes et Tchétchènes, récits d’une guerre sans fin (In the Caucasus: Russians and Chechens, stories of an endless war). Geneva: Georg Editeur.
• Cherkasov, A.A., Ivantsov, V.G., Smigel, M. and Molchanova, V.S. 2015. “The Daily Life and Morals of Circassian Society: A Historical-Comparative Investigation Based on Sources from the Period between the mid-16th and the First Half of the 19th Centuries.”  Acta Musei, 10, 1: 73–88. Sibiu: Brukenthal National Museum.
• Cherkasov, A., Shmigel’, M., Bratanovskii, S. and Vallou, A. 2018. “Cherkesskaia aristokratiia v kontse XVIII– pervoi polovine XIX: sotsial’naia struktura obshestva” (Circassian aristocracy in the end of the eighteenth – first half of the nineteenth century: the social structure of society). Bylye gody, 47, 1: 88–96.
• Cross, A. 2014. In the Lands of the Romanovs: An Annotated Bibliography of First-Hand English-Language Accounts of the Russian Empire (1613–1917). Cambridge: Open Book Publishers.
• Cross, N. 1985. The Common Writer: Life in the Nineteenth-Century Grub Street. Cambridge: Cambridge University Press.
• Degoev, V.V. 2001. Bol’shaia igra na Kavkaze: istoriia i sovremennost’. Stat’i, ocherki, esse (The Great Game in the Caucasus: history and modernity. Articles, overviews, essays). Moscow: Russkaia Panorama.
• Degoev, V.V. 2009. Kavkaz i velikie derzhavy 1829–1864 gg. Politika, voina, diplomatiia. (The Caucasus and the Great Powers 1829–1864. Politics, war and diplomacy). Moscow: Rubezhi XXI.
• Dictionary of Canadian Biography. 1988. Vol. 7. Article “Lambton, John George, 1st Earl of Durham.” Toronto: University of Toronto/Université Laval.
• Donogo, Kh. 2017. Imam Shamil’ v Evrope (Imam Shamil in Europe). Makhachkala: Epokha.
• Fadeev, A.V. 1951. “Miuridizm kak orudie agressivnoi politiki Turtsii i Anglii na Severo- Zapadnom Kavkaze v XIXstoletii” (Muridism as the weapon of the aggressive policy of Turkey and England in the North-Western Caucasus in the nineteenth century). Voprosy Istorii (Questions of History), 9 (September): 76–79. Moscow: Pravda.
• Gammer, M. 1994. Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia and Dagestan. London: Frank Cass.
• Gardanov, V.K. 1967. Obshestvennyi stroi adygskikh narodov (XVIII– pervaia polovina XIX) (Social structure of the Adyghe peoples (eighteenth – first half of the nineteenth century)). Moscow: Nauka.
• Gelashvili, G. 2013. “ingliseli mogzauri edmund spenseri ap’xazetis šesaxeb” (English traveller Edmund Spencer about Abkhazia). Studies in Modern and Contemporary History, 2, 13: 322–341.
• Gleason, J.H. 1972. The Genesis of Russophobia in Great Britain. New York: Octagon Books.
• Henze, P.B. 1992. “Circassian Resistance to Russia,” in The North Caucasus Barrier: The Russian Advance towards the Muslim World, edited by M. Bennigsen Broxup. New York: St. Martin’s Press, 62–111.
• Hoesli, E. 2006. À la conquête du Caucase: Épopée géopolitique et guerres d’influence (Conquest of the Caucasus: geopolitical epic and wars of influence). Paris: Éditions des Syrtes.
• Jelavich, Barbara 1955. “British traveller in the Balkans: the abuses of Ottoman administration in the Slavonic provinces.” The Slavonic and East European Review, 33, 81: 396–413.
• Kasabova, E.E. 2010. “Osveshenie Kavkazskoi voiny v angliiskoi presse i memuarnykh istochnikakh 1830–1850kh godov” (Coverage of the Caucasian War in the English press and memoir sources of the 1830s–1850s). Vestnik Adygeiskogo gosudarstvennogo universiteta (Newsletter of Adygea State University). Series 2: Filologiia i iskusstvovedenie (Philology and art studies), 3: 66–69. Maikop: Adygea State University.
• Khludova, L.N. 2017. Severo-Zapadnyi Kavkaz: novaia okraina glazami rossiiskikh i zarubezhnykh khudozhnikov (konets XVIII– 60-e gg. XIX) (North-Western Caucasus: new borderland as seen by the Russian and foreign painters). Armavir: Armavir State Pedagogical University.
• Khodarkovsky, M. 2015. “The Great Game in the North Caucasus.” Canadian-American Slavic Studies, 49: 384–390.
• Khotko, S.Kh. 2014. “Zapadnaia oblast’ Cherkesii Natkhokuadzh: territoriia, demografiia, geostrategicheskoe znachenie, politicheskie lidery” (Western region of Circassia – Natkhokuadzh: territory, demographics, geostrategic relevance, political leaders). Materialy nauchnoi konferentsii “Kavkazskaia voina: uroki istorii i sovremennost’”(Materials of scientific conference “Caucasian war: lessons of history and modernity”), 112–135. Maikop: Republic of Adygea Institute for Humanities Research named after T.M. Kerashev.
• Khotko, S.Kh. 2015. Otkrytie Cherkesii. Kartograficheskie istochniki XIV– XIX (The discovery of Circassia. Cartographic sources of the fourteenth – nineteenth centuries). Maikop: OAO “Poligraf-IUG.”
• King, C. 2007. “Imagining Circassia: David Urquhart and the Making of North Caucasus Nationalism.” The Russian Review, 66, 2: 238–255.
• King, C. 2008. Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Oxford: Oxford University Press.
• Klychnikov, Iu.Iu. 2002. “Rossiiskaia politika na Severnom Kavkaze (1827–1840 gg.)” (Russian policy in the North Caucasus (1827–1840)). Dissertation for the degree of Doctor of Historical Sciences. Piatigorsk: Piatigorsk State Technological University.
• Kostić, V. 2014. Britanija i Srbija: kontakti, veze i odnosi 1700–1860 (Britain and Serbia: contacts, connections and relations 1700–1860). Belgrade: Arhipelag.
• Kudaeva, S.G. 2007. Adygi (cherkesy) Severo-Zapadnogo Kavkaza v XIX: protsessy transformatsii i differentsiatsii adygskogo obshestva. (The Adyghe (Circassians) of the North-Western Caucasus in the nineteenth century: processes of transformation and differentiation of the Adyghe society). Nalchik: El’-Fa.
• Kumakhov, M.A., ed. 2006. Adygskaia (cherkesskaia) entsiklopediia (Adyghe (Circassian) encyclopedia). Moscow: Institute for Humanities Research of KBNTS RAN.
• Kuş, A. 2019. “The Projections of the English Politics in the Caucasia, Central Asia and the Black Sea against the Russian Expansionism in the 19th Century in the Works of Edmund Spencer.” Karadeniz İncelemeleri Dergisi(Journal of Black Sea Studies), 26: 415–438.
• Lesure, M. 1978. “La France et le Caucase à l’époque de Chamil, à la lumière des dépêches des consuls français” (France and the Caucasus in the age of Shamil in the light of the dispatches of French consuls).Cahiers du Monde russe et soviétique, 19, 1/2: 5–65.
• Manyshev, S.B. 2022. Sheikh Mansur v materialakh kizliarskogo i mozdokskogo komendantskikh arkhivov. Sbornik dokumentov (Sheikh Mansur in the materials of the archives of the Kizliar and Mozdok Commandants. Collection of documents). Moscow: Kuchkovo pole.
• Matveev, O.V. 1995. “K probleme terminologii i periodizatsii Kavkazskoi voiny na Severo-Zapadnom Kavkaze” (Regarding the problem of terminology and periodization of the Caucasian War in the North-Western Caucasus), in Kavkazskaia voina: uroki istorii i sovremennost’ (Caucasian War: lessons of history and modernity). Proceedings of a scientific conference held in Krasnodar on 16–18 May 1994. Krasnodar: Kuban State University.
• Matveev, O.V. 2015. Kavkazskaya voina: ot fronta k frontiru. Istoriko-antropologicheskie ocherki (Caucasian War: from the front to the frontier. Historic-anthropological essays). Krasnodar: PO “Plekhanovets.”
• McLean, T. 2003. “Arms and the Circassian Woman: Frances Browne’s ‘The Star of Atteghei.’” Victorian Poetry, 41, 3: 295–318.
• Naumenko, V.E. 2015. “‘Puteshestviia v Cherkesiiu’ Edmonda Spensera kak istochnik izucheniia material’noi kul’tury adygov” (Edmond Spencer’s “Travels to Circassia” as a source for the study of the material culture of the Adyghe), in Britantsy i narody Iuga Rossii: problemy vzaimovliianiia (The British and the peoples of the South of Russia: problems of mutual influence), edited by A.N. Eremeeva, 48–62. Krasnodar: Russian Scientific Research Institute of Cultural and Natural Heritage named after D.S. Likhachev.
• Panesh, A.D. 2013. “Britanskie interesy na Severo-Zapadnom Kavkaze v kontekste rossiisko-adygskikh otnoshenii v 30-e gg. XIXveka” (British interests in the North-Western Caucasus in the context of Russo-Adyghe relations in the 1830s). Vestnik Maikopskogo gosudarstvennogo tekhnologicheskogo universiteta (Newsletter of Maikop State Technological University), 1: 9–14. Maikop: Maikop State Technological University.
• Pokrovskii, M.V. 1989. Iz istorii adygov v kontse XVIII– pervoi polovine XIX veka (From the history of the Adyghe in the end of the eighteenth – first half of the nineteenth century). Krasnodar: Krasnodarskoe knizhnoe izdatel’stvo.
• Richmond, Walter. 2008. The Northwestern Caucasus: Past, Present, Future. London and New York: Routledge.
• Richmond, Walter. 2013. The Circassian Genocide. New Brunswick, NJ and London: Rutgers University Press.
• Şaşmaz, M. 1999. “Longworth’s Mission to Circassia, 1855.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (Journal of Ankara University Ottoman history research and application center), 10: 219–241.
• Subić, R. 2018. “Edmund Spenser o osmanskoi Bosni i Khertsegovini 1850” (Edmund Spencer on Ottoman Bosnia and Herzegovina 1850). Glasnik udruzhenia arkhivskikh radnika Republike Srpske (Newsletter of the Association of archive workers of the Republic of Srpska)10: 121–129. Banja Luka: National and University Library of the Republic of Srpska.
• Subić, R. 2020. “Adventurers, Agents, and Soldiers: British Travel Writers in Bosnia and Herzegovina (1844–1856)”, in Voyages and Travel Accounts in Historiography and Literature: Connecting the Balkans and the Modern World, edited by B. Stojkovski, vol. 2, 73–97. Budapest: Trivent Publishing.
• Trakho, R., 1956. Cherkesy(The Circassians). Munich: Richard Stadelmeier.
• Turner, K. 2018. British Travel Writers in Europe: 1750–1800. Studies in European Cultural Transition, vol. 10. London and New York: Routledge.
• Vinogradov, V.B. and Klychnikov, Iu.Iu. 2000. “O vremeni prebyvaniia E. Spensera na Kavkaze i o probleme ‘Znameni nezavisimosti’” (Regarding the time of E. Spenser’s sojourn in the Caucasus and the problem of the “Banner of independence”). Voprosy Severokavkazskoi istorii. Sbornik nauchnykh statei (Questions of North Caucasian history. Collection of scientific articles), edited by V.B. Vinogradov, 5: 70–72. Armavir: Armavir State Pedagogical Institute.
• Vinogradov, B.V., Vinogradov, V.B. and Klychnikov, Iu.Iu. 2012. Rossiiskaya vlast’ i gorskii traditsionnyi uklad: ocherki vzaimodeistviia v kontse XVIII– nachale XXI veka (Russian authorities and the traditional lifestyle of mountaineers: essays on interaction in the end of the eighteenth – beginning of the twenty-first century). Slaviansk- na-Kubani: Izdatel’skii tsentr filiala KubGU v g. Slaviansk-na-Kubani.
• Walsh, P. 2020. Great Britain against Russia in the Caucasus. Offenbach am Main: Manzara Verlag.
• Widerszal, L. 1934. “Spravy Kaukaskie w polityce Europejskiej w latach 1831–1864” (Caucasian issues in European politics in the years 1831–1864). Rozprawy historyczne towarzystwa naukowego Warszawskiego (Historical publications of the Warsaw scientific society), 13. Warsaw: Nakładem towarzystwa naukowego Warszawskiego oraz Instytutu wschodniego w Warszawie.
• Woodcock, G. 1959. “Radical Jack: John George Lambton, First Earl of Durham.” History Today, 9: 1. Available
• Zico Zico. 2018. Адыгская песня о шейх Мансуре, (Circassian song about sheikh Mansur) available at  1

This song of Spencer’s has also been mentioned in scholarly literature, such as the recent comprehensive collection of archival documents about sheikh Mansur (Manyshev 2022, 67–8).

2

In the Russian translation the name of Spencer’s book was mistranslated as Travels to Circassia rather than Travels in Circassia.

3

In another article Basieva used a quote from Spencer in support of her statement about shipments of arms to mountaineers by “foreigners” (Basieva 2011, 20).

4

Klychnikov and Vinogradov described Spencer as “an English traveler who with intelligence purposes visited the North-Western Caucasus among ‘unpacified Circassian tribes’” and “left interesting historical, ethnographic notes, very valuable for scholars of the Caucasus.” In their other works Spencer was designated an “English traveler … who visited the Caucasus for intelligence purposes in 1836” (Klychnikov 2002, 103) and an Englishman who “acted in the Caucasus with political intentions” (Vinogradov, Vinogradov and Klychnikov 2012, 75).

5

Matveev described Spencer as an English traveler who “visited Circassians in 1830.” In another work, Matveev implied that the writer was a British intelligence agent (Matveev 2015, 136–7).

6

Colburn paid writers more than his competitors and had a nose for sensational material that would sell well, but at the same time had a somewhat unsavory reputation (Cross 1985, 181–2).

7

Archive of the Royal Literary Fund. BL. Loan 96 RLF 1/1938/1.

8

Warwick and Warwickshire Advertiser. 11 August 1827.

9

Leeds Intelligencer. 9 August 1827.

10

The Sun. 16 July 1828. Some of the letters in the first two editions of Spencer’s Travels are addressed to his son Almaric. As an adult Spencer’s son became a tutor, engaged in the preparation of young men for army and civil service examinations. He also helped his father in his work; for example, the illustrations for some of Spencer’s books were done by Almaric (Spencer 1854, v; BL, Archive of the Royal Literary Fund, Loan 96 RLF 1/1938/1).

11

Correspondance politique des consuls (1826–1896). AMEAE, Russie, dossier 2 (Odessa 1833–1840), Fol. 231–232.

12

In 1841 an adaptation of this novel was turned into an equestrian circus show under the title Conqueror’s steed! or the Prophet of the Caucasus. This expensive and elaborate production about the exploits of sheikh Mansur and the Circassians, featuring grand decorations, special effects and complicated stunts by acrobats, trapeze actors, tightrope walkers, clowns and trained animals, received enthusiastic reviews (mixed with political commentary about the war in the Caucasus), became very popular and profitable and ran for two years on such stages as Astley’s Royal Amphitheatre and Theatre Royal, Sadler’s Wells. (Astley’s Royal Amphitheatre herald, 19 April 1841; The Age, 18 April 1841; The Bell’s New Weekly Messenger, 18 April 1841; Court Gazette and Fashionable Guide, 17 April 1841; Ibid, 15 May 1841; English Chronicle and Whitehall Evening Post, 13 April 1841; The Era, 18 April 1841; Evening Mail, 14 April 1841; The Morning Herald (London), 13 April 1841; The Morning Post, 13 April 1841; Naval & Military Gazette and Weekly Chronicle of the United Service, 17 April 1841; The Sun (London), 13 April 1841; Ibid., 8 August 1842; The Weekly Chronicle (London), 18 April 1841).

13

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/2.

14

Real events were somewhat different – it was not Louis Isot but rather his brother Gabriel Isot who committed suicide by shooting himself. Prior to the collapse Isot had a sterling reputation and was the oldest member of the “Parquet,” France’s most important stock exchange. It appears also that Isot’s business went into insolvency because of a market collapse rather than as a result of fraud, since a court dismissed the lawsuit of shareholders of Compagnie Aymard against Isot, clearing him of all charges and ordering the plaintiff to cover the legal expenses. It is noteworthy that until his last years, Spencer exhibited an inclination to take personal and financial risks, as well as a tendency to play fast and loose with the truth when it suited his purpose (The Illustrated London News 1845, 386; The Economist 1845, 1304; Journal des Chemins de fer 1846, 291).

15

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/1, 3.

16

Spencer included a tchibouque with its “aromatic fragrance” among the necessaries for a traveler (Spencer 1837, 1, xxviii) and even ascribed to smoking beneficial effects on a person’s moral character, such as the cooling of anger and the forgetting of misfortunes (Ibid., 151).

17

The Banbury Guardian. 1 August 1844.

18

The London Gazette 1849, 2275.

19

Rennie v. Spencer. NAUK, C 14/1046/R49, 1849. The materials in this legal case do not represent Spencer’s position but given his evasion of service, it is likely that he expected the court to rule against him.

20

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/708/11.

21

Frederick Hughes to George Villiers, 4th Earl of Clarendon. NAUK, FO 78/1052, 4 May 1854; Lord Raglan to Henry Pelham, 5th Duke of Newcastle. Varna. NAUK, WO1/368–4, 9 July 1854; Stratford Canning to Henry Pelham, 5th Duke of Newcastle. NAUK, WO1/368–4, 27–28 July 1854; George Villiers, 4th Earl of Clarendon to Stratford Canning. Foreign Office. NAUK, FO 78/1052, 21 August 1854; Frederick Hughes to Lord Raglan. Vardan. NAM, 6807–303, 1855/05/29, ff.1r–2v, 29 May 1855; Frederick Hughes to Edmund Lyons. Vardan. NAM, 6807–303, 1855/05/29, Enclosure 1, ff.1r–2v, 29 May 1855; Memoir respecting a visit to the Naïb of Shamyl by Frederick Hughes. NAM, 6807–303, 1855/05/29, ff.1r–8v, 27–29 May 1855.

22

Widerszal erroneously suggested that Hughes and Spencer reached the Caucasus together (Widerszal 1934, 135–6). More recently Richmond also mistakenly asserted that Spencer “returned to the region in 1851” (Richmond 2013, 60).

23

In his application to the Royal Literary Fund Spencer claimed that an “improved” edition of this book was released in 1856, but I was unable to find any record of it.

24

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/2, 3.

25

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/1.

26

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/2, 3.

27

Volunteer Services Gazette and Military Dispatch, 12 January 1867.

28

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/1.

29

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/4, 5, 6.

30

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/7.

31

Archive of the Royal Literary Fund. BL, Loan 96 RLF 1/1938/9.

32

Email from Gabriella Swaffield, Museum Manager of the Charterhouse, 19 January 2021.

33

Email from Claire Slack, Heritage Officer of Tower Hamlets Cemetery Park, 5 January 2023.

34

Urquhart, David (1805–1877): British diplomat, politician, entrepreneur and publicist. Visited Circassia in 1834 on a secret mission, which led to his lifelong involvement in the Circassian question. During his brief tenure as secretary of the British embassy in Constantinople (1836–1837) organized the voyage of the British schooner Vixen to the Circassian coast in November of 1836 in order to provoke a confrontation between Russia and Britain and provide a pretext for the entry of the British fleet into the Black Sea.

35

Naryshkina, Olga (Potocka), countess (1802–1861) – Polish noblewoman, wife of retired Russian general Lev Naryshkin.

36

De Vitt, Ivan Osipovich, count (1781–1840) – Russian general of the cavalry. At the time served as the inspector of reserve cavalry. De Vitt was the brother of Olga Naryshkina.

37

Vorontsov, Mikhail Semenovich, prince (1782–1856) – Russian statesman and military leader, general-field marshal. Governor-general of New Russia and Bessarabia (1823–1844). Viceroy of the Caucasus (1844–1854). Vorontsov was the cousin of General Lev Naryshkin and was widely believed to have been the lover of his cousin’s wife, Olga Naryshkina.

38

Correspondance politique des consuls (1826–1896). AMEAE, Russie, dossier 2 (Odessa 1833–1840), Fol. 199–200; Durham to Palmerston. No. 146. NAUK, FO 65/225, 12 Septem- ber 1836.

39

Durham to Palmerston, No. 146. NAUK, FO 65/225, 12 September 1836.

40

Yeames to Palmerston, No. 1. Odessa. NAUK, FO 65/246–1, 30 January 1838.

41

Yeames to Palmerston, No. 7. Odessa. NAUK, FO 65/246–7, 9v, 16 July 1838.

42

Grenier to Pisani. Belgrade. NAUK, FO 78/694, Ottoman Empire: Correspondence with Consul General Thomas de Grenier de Fonblanque, Serbia, 141–3, 18 October 1847.

43

A typical snobbish characterization given by Baron Peter Brougham to Henry Bulwer, correspondent of The Morning Chronicle and member of Parliament, on his appointment as Minister to Paris (Bourne 1982, 475).

44

Dictionary of Canadian Biography 1988. Volume 7. Article “Lambton, John George, 1st Earl of Durham.”

45

It is worth noting that a quarter of a century later, describing his travels through Serbia, Spencer would mention his meeting with Longworth, by then British consul in Belgrade, giving a flattering description of the man but completely avoiding the subject of Circassia (Spencer 1866, 2, 186–7).

46

The Gentleman’s Magazine, September 1841.

47

Tait’s Edinburgh Magazine, July 1839.

48

Journal des Débats politiques et littéraires, 11–20 October 1840.

49

The Morning Chronicle, Saturday, 27 June 1837.

50

Blackwood’s Edinburgh Magazine 1837, No. CCLXV 636–47; Blackwood’s Edinburgh Magazine 1837, No. CCLXVI, 747–59.

51

The Monthly Review, August 1837.

52

The Wilts and Gloucestershire Standard, No. 27, 1837.

53

The Athenaeum. 8 July 1837; The Athenaeum, 15 July 1837.

54

New Monthly Belle Assemblée Review 1839, 47.

55

The Literary Gazette, No. 1068, 8 July 1837.

56

The Dublin Review, July 1837.

57

The Quarterly Review was significantly influenced by David Urquhart (Gleason 1972, 181) and it is probable that the anonymous reviewer had consulted either Urquhart (who had by then returned to England from Constantinople) or someone from his circle. This would certainly help to explain the disappearance of the panegyric to Urquhart in the third edition of Travels in Circassia.

58

The Quarterly Review 1837, 362.

59

Ibid, 389–90.

60

Ibid, 387.

61

Ibid, 389.

62

Ibid, 389.

63

Marigny’s book was published in May 1837, three months prior to the publication of Spencer’s Travels in Circassia.

64

This was not the only case of Spencer being unable to resist borrowing a good story. For example, discussing Circassian customs he states that one of the worst things a young man can hear from a girl is “Oh, you coward! you have not yet been able to steal a Tchernemorsky cow” (Spencer 1838a, 2, 308), which is a paraphrase from Charles Tausch’s account of the Circassians published in 1834 (Drummond 1834, 1, 99).

65

The Quarterly Review 1837, 393.

66

The Quarterly Review 1837, 395.

67

This was found to be disingenuous by Cazalès, who caustically wrote that “Hireling scribe of Russia is a qualification, often applied for those who do not share your point of view” (Cazalès 1838, 829).

 

Çeviri: Serap Canbek