Bu yazımda yine Hatt-Hitit toplumlarında terminolojiyi oluşturan ve bu dillerde geçen bazı kelimeleri etimolojik yönden, yeri geldiğinde sentaks, morfoloji gibi dilbilimin değişik alanlarında da ele alarak irdelemeye devam edeceğim. Geçen ayki köşe yazımda birçok Hititçe kelimeyi ve en son olarak da Hitit kral isimlerden biri olan Hattuşili kelimesini irdelemiştim. Bu defa Tuthalia ismiyle devam etmek istiyorum. Kelimeyi incelerken Hitit Kralı IV. Tuthalia döneminden kalma Kayseri, Pınarbaşı, Karakuyu mahallesinde bulunan taşa işlenmiş kitabeyi sizlerle paylaşacağım.
Hititçede geçen Tuthalia / Т|ут|алия kelimesinin etimolojisi
Adigecede / Çerkesçede yakın zamana kadar kullanılan erkek isimlerden birisi de Tutha / Т|ут|а kelimesidir. Bu söyleyiş biçimi Adigecenin Kabardey diyalektinde daha işlek şekilde kullanılmaktadır. Batı Adigecede ise T’ıt’e / Т|ыт|э şeklinde kullanılmaktadır. Kelimede geçen -T- sesi Arapçadaki “dat / ط “ sesine denk düşer. Tutha kelimesini anlam olarak koç gibi güçlü, vurucu, üreten şeklinde değerlendirmek doğru olacaktır. Tutha kelimesi, günümüz Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ses sanatçısı, müzik profesörü Tut Zaur’un ismi Tutha kelimesiyle kökteştir. Kelimenin Tut şeklindeki söylemi cezimli okumadır, kelimenin anlamında bir değişiklik oluşturmaz.
Tuthalia kelimesinin sonundaki lia/лия kelimesini önceki yazılarımda da işlemiştim, burada bir kez daha açıklamış olayım. Lia / liye kelimesinin anlamı, yara-bere açan, zarar veren demektir. Ayrıca bir şeyden arta kalan, savaştan ölmeden sağ kalan gibi anlamlara gelmektedir. Haliyle lia/liye kelimesi günümüzde kullandığımız, gazi kelimesiyle eş anlamlıdır. Tuthalia/ Т|ут|элия, Gazi Tutha anlamına gelir. Önemli bir bilgi daha eklemeliyim. Adigecede / Çerkesçede sıfatlar isimlerden sonra gelir ve isme bitişik bir şekilde söylenir ve yazılır.
Burada, IV. Tuthalia (MÖ 1250) dönemine ait, Kayseri’nin Pınarbaşı ilçesi Karakuyu mahallesinde bulunan taş blok yazıtını paylaşmak istiyorum (Resim 1-2). Yazıtta kullanılan kabartmaların birinin, Büyük Çerkes sürgünüyle Anadolu’ya gelerek Kayseri Uzunyayla bölgesine yerleşen Bram ailesinden Biram oğlu Hatram1 adına 1897 yılında (tahmini yıl) yapılan evin bir odasındaki ağaç direğe kazılarak işlenen motifle neredeyse birebir örtüştüğünü göreceğiz. Hatıkhoy boyu, Adigelerin en eski boylardan biridir. Hatt ve Hatıkhoy kelimeleri kökteştir. Hititler, önceleri derslerde Atikhe “Atti“ Eti olarak okutuluyorken sonraki zamanlarda Hatti şeklinde işlenmeye başlamıştır. Aslında Hattiler Atikhe yani Adige/Адыгэ kelimesiyle birebir aynıdır. Atikhe kelimede geçen kh sesinin Adige dilindeki G/Г sesiyle eşdeğer olduğu kanısındayım. Atikhe kelimesi, Adige/АДЫГЭ kelimesinin Latin harflerle yazımından başka bir şey değildir. Burada ana toplumun Adige olduğunu ve diğerlerin Adigelerden ayrılarak Anadolu’ya gelen insan toplulukları olduğunu atlamamak gerekir. Artık bilim Hattilerin, Hurrilerin, Truvalıların ve başkaca birçok toplulukların Kafkasya’dan geldiklerini ve sadece Anadolu’da değil dünyanın birçok yerine dağıldıklarını bilmektedir. Bütün bunların detaylı açıklamaları için gazete köşesinden öte akademik çalışmalar gerektiğinin farkındayım. Burada konuya dikkat çekmiş olmak şimdilik yeterli olacaktır. Aynı zamanda konumuz kelimelerin etimolojik tahlilleridir. Ne var ki görüşlerimin desteklenmesi açısından buradaki verileri önemli gördüğümü belirtmek isterim.
Miras paylaşımında Hatram’ın büyük oğlu Can Mırza adına tescilli edilmiş olan evin oda direğine kazınmış arma ile Hitit blok taşındaki kabartmanın benzerliğini de görün istedim. Burada ilgili bölüm ayrı olarak gösterilmiş ve üzerinde gerekli açıklamalar da yapılmıştır. (Resim 1-2) İnsan duruşunu ifade eden bu figürler aynı zamanda Adigelerin tarih boyu geliştirdikleri Adıgağe’yi oluşturan önemli ögelerden biri olan Xabze’de yerini bulmuş olan Adige /Çerkes duruşunu ifade eder. Bu duruş salt bedensel olmaktan öte sosyolojik bir hadisedir. Göğüs kısmındaki üçgen görünüm Adige milli kıyafetlerin tamamında kendisini gösterir. Haćeş (misafir odası) direğine kazınan bu duruşun dene kazındığı konusunda bilgi sahibi değiliz. Ayrıca aynı direğin bir tarafında kara sapan bir tarafında da mezar taşındaki aynı arma kazınarak işlenmiştir. Videosunu YouTube adresinden izleyebilirsiniz.
Resim 3 ve 4’teki figürlerde geçen, göğüs kısmını ifade eden üçgen görüntünün Hatıkhoy pşılarından (kral) Wıćığuay / Ук|ыгъуай sülalesi Kekenıkho Aslan Biy oğlu Hayır Biy’e ait olması tesadüflerle açıklanamaz. Son Hatıkhoy Pşı Hayır Biy (Хъэипбий) günümüzden en az 3300 yıl ötesine kadar gidebilen bir iz. Tarihin ilk marka olma unvanını insanlığa armağan eden Adige yüksek medeniyet kültürü bugün bile tüm canlılığıyla yaşamaktadır. Geçmişte ve günümüzde birçok toplumu etkilemiş olan bu yüksek medeniyet kültürünün sanayi çağında önü kesilmiş olsa bile modern çağda kendisini ifade etmeyi bilecektir.
Resim 5’te verilen mezar taşı Beserek köyünde 8 Temmuz 2017 tarihiinde tarafımdan çekilmiştir. Beserek Kabristanı’nda baba Aslan Biy ile oğul Hayır Biy mezarları aynı yerde yan yana bulunmaktadır. Pedisiye’de meskûn akrabaları Aslan Biy’in asıl adının Batur olduğu ifade edilmişti. Burada bu kadarlık ek bilgiyle yetinelim. Adreste verilen habere de bakabilirsiniz.
https://jinepsgazetesi.com/2016/08/Adigey-devlet-televizyon-ekibi-uzunyayladaydi/
Bu yazımı Tuthalia kelimesine ayırmış oldum. Allah nasip ederse bir sonraki yazımda yine Hatti / Hitit toplumu ile ilgili kelime tahlillerine devam ederiz. (Devam edecek)
1 1849 Kafkasya doğumlu. Çerkes – Rus savaşlarının yerel kahramanlarından Biramışxo’nın (Büyük Biram) oğlu. Büyük Çerkes sürgününde, 13 -14 yaşlarındayken Anadolu’ya geldi.
