Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Köyde yaşayan sülaleler başlığı, tek başına halen yaşamakta olan sülaleleri içermemektedir. Köyün kuruluşundan bu yana, tespit edilebilmiş olan bütün sülalelerdir. Yasal düzenlemeler sonucu bir kısım köyler mahalle yapılmıştır. Biz köy olarak ifade etmeye devam ettik.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Düzce ili, Marmara Bölgesi’nde, başkent Ankara’nın batı yönünde, 236 km mesafededir. Hemen batısında, 80 km mesafede Sakarya ili bulunmaktadır. Yakın zamana kadar bağlı bulunduğu Bolu iline ise 50 km mesafededir. Düzce, İstanbul-Ankara otoyolu üzerinde tali bağlantı noktasındadır. İlin karayolu ulaşım sorunu yoktur. Havayolu ulaşımı ise 109 km mesafedeki Kocaeli ili Kartepe ilçesinde Cengiz Topel Havalimanı’ndan sağlanmaktadır. Kente denizyolu ulaşımı da vardır. İlin Karadeniz kıyısındaki ilçesi olan Akçakoca’ya uzaklığı 35 km’dir.
Düzce şehri 1871 yılında ilçe statüsü almıştır. Bolu iline bağlı kent 1999 yılında bağımsız il statüsü kazanmıştır. Osmanlı’da Konsapa olarak adlandırılan kent, jeopolitik ve coğrafi özelliği nedeniyle çok miktarda göç alan merkezlerdendir. Bölgeye Çerkeslerin dışında Bulgaristan, Kırım ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nden çok sayıda göç olmuştur. Bölgede yerli halk dikkate alınmadığında en fazla göç Adige ve Abazalardan olmuştur. Yüzyılın başında Düzce’deki Adige ve Abaza nüfusu %42’yi bulmuştur. Dolayısıyla Düzce, Türkiye’de en fazla Adige ve Abaza göçü alan illerden biridir.
Düzce ilk Çerkes göçünü Hicri 1276, Miladi 1859 yılında almıştır [A)MKT.MHM-K181 G88 H-09-10-1276- A)MKT.MHM-K182-G56/17-10-1276]. Şamil’in naibi Muhammed Emin’in tesliminden sonra Rusların Abzeh bölgesi ile Besleney bölgesine yaptıkları baskılar nedeniyle bölgeden ayrılmak zorunda kalan Abzehler, Aşuwa Abazaları ve Besleneyler Osmanlı’ya gelmişlerdir. Gelen grubun bir bölümü de Düzce bölgesine iskân edilmiştir [Besleney ve Abzeh köyleri-A)MKT.MHM K195 G64 H-02-03-1277]. Yine aynı dönemde Rusların terk etmeye zorladığı Besleneylerin hemen yakınında yer alan Kabardeylerin bir bölümü de bu baskılara maruz kalmıştır. Baskılara maruz kalan Kabardey ailelerden olan Tanbiyler de Osmanlı topraklarına gelmiştir. Bu Kabardey ailenin ilk kafilesi de Düzce iline iskân edilmiştir (BOA.MKT.MHM K195 G100/ H-07-03.1277 Kabardey ailelerin iskânına ilişkin-15 hane Sultan Efendi önderliğinde) (Gölyaka ilçesi Sarıdere Köyü). Düzce’ye iskân edilen bu 1. grup Çerkeslere devlet eliyle konutlar yapılmıştır. Konutların inşası yaklaşık bir yıl sürmüştür [A)MKT.MHM K231 G73/H-13-02-1278].
Düzce bölgesine 2. büyük Çerkes iskânı 1863 yılının son ayı ile 1864 yılıdır. Bu grup Çerkeslerin büyük çoğunluğunu Kıyıboyu Şapsığ Çerkesleri oluşturmaktadır. Aynı dönemde sayıları çok olmasa da Kıyıboyu’ndan Ubıh Çerkesleri de iskân edilmiştir [A)MKT.MHM K301 G17 /H-18-12-1280-A)MVL K528 G36 H-02-12-1283 (1866)]. Aynı dönemde yoğunlaşan nakiller nedeniyle Düzce bölgesine iskân edilen ya da iskân edilmek üzere misafir edilen Çerkeslerin akrabalarının bir bölümünün Çerkesya’da kaldıkları, bazılarının ise nakil sırasında farklı illere gönderildikleri anlaşıldığından gerekli araştırma ve birleştirmenin yapılmasına komisyon tarafından karar verilmiştir. Bununla ilgili defter kaydı yapılmıştır [BOA-A)MLV K711 G2 H-21-07-1282 (miladi 1865)]. Bu aileler arasında Balkanlar’a gönderilenler de bulunmaktadır [Bknz: BOA.MKT.T.UM K800 G14 H-29-03-1281 /Vidin Mutasarrıflığı Belgradçik ilçesinden talep].
1863-1864’te yoğunlaşan savaş sırasında Samsun (Canik Sancağı) Limanı’na çıkarılıp bilahare komisyon tarafından Düzce bölgesine iskânı planlandığı için bölgeye iskânı yapılan Çerkeslerin Canik Sancağı’nda kalan akrabalarının da Düzce bölgesine iskânına karar verilmiştir. Bu konu ile ilgili gerekli emir yazısı Canik Sancağı’na yazılarak sevk gerçekleştirilmiştir [Bknz. BOA-A)MKT.UM K800 G 42 /H-29-03-1281-(Çarşamba ilçesindeki Şapsığ Çerkeslerinin Düzce’ye nakli)].
Savaşın yoğun olduğu dönemde 2. grup Çerkeslerin nakli sırasında iskânları hızlı yapılan bazı Çerkes grupların iskân edildikleri yeri beğenmedikleri, bu nedenle yeni iskân yeri istedikleri ancak iskânların masraflı olması nedeniyle komisyonun nakle olumlu bakmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin Bolu Sancağı’nın Göynük ilçesine iskân edilen Çerkeslerin, iskân edildikleri yeri beğenmeyip orada kalmak istemedikleri, bunun için komisyona başvurdukları anlaşılmaktadır. Bu grup Çerkeslerin nakillerinin yerli halkın mali desteği ile yapıldığı anlaşılmaktadır [A)MKT.UM. K814 G100/ H-06-06-1281].
Düzce bölgesine sevk ve iskân edilen 3. grup ise genel olarak Rusların 1859 Abzeh ve Besleney bölgesi baskısıyla, 1863-1864 savaşı sonrası, Batı Adigey’in Tube, Awılh, Kıyıboyu Şapsığ gibi bölgelerindeki Çerkesleri Kuban Havzası’na aktarması sırasında çıkan sorunlardan dolayı Osmanlı’ya gelen Çerkeslerdir (BOA.HR.İD. K3 G1 M-23-09-1869). Bu belgede 3. grup Çerkeslerin nakilleri sırasında Rusların çıkardıkları zorluklar açıklanmaktadır. Bu grup Çerkeslerin nakilleri 1889 yılına kadar devam etmiştir (BOA.HR.İD. K12 G19 /M-29.04.1889). Aynı grupta, Cemguy grubu Çerkesler de yer değişikliğine tabi tutulma sırasında bölünmüş, bir bölümü bölgeye gelerek iskân edilmiştir (Ömerefendi Köyü-Hacemızey).
Düzce bölgesine sevk ve iskân edilen 4. grup ise Abazalardır. Bölgeye yerleştirilen Abazalar, Apsuwalardan oluşmaktadır. 1864 savaşı sonrasında Ubıh bölgesi ve Bzıp Irmağı’nın iki yakasında yaşayan Abazaların bulunduğu bölgelere Rusların yaptıkları baskılar sonucu Abhazya’yı terk edip Osmanlı’ya gelen gruptur. Osmanlı arşivlerindeki belgelerden Abazaların bölgeye iki değişik dönemde gelip iskân edildiği görülmektedir. 1. grubun İznik üzerinden, 2. grubun ise Samsun üzerinden bölgeye nakledildiği anlaşılmaktadır. 1. grup Abazalar Miladi 1867’de, 2. grup ise 1877-1878 (93 Harbi) Osmanlı-Rus Savaşı sonunda bölgeye iskân edilmişlerdir (BOA.ŞD K2389 G39 /H-28-06-1285) ve [BOA.A)MKT.MHM K483 G74 /H-23-03-1296].
Düzce’nin gerek jeolojik konumu gerekse sahip olduğu tarım arazilerinin verimliliği bölgeye çok fazla göç olmasına yol açmıştır. Bu göçlerin bir bölümü de Çerkes köylerine olmuştur. Düzce’deki Adige ve Abaza köylerinin %90’ına başka illerden göç olmuştur. Böylece yerleşimlerin %90’ı karma köyler haline gelmiştir.
Düzce merkez
Bataklıçiftlik (Bataklı) Köyü (Şhalako Hable) (Şapsığ)
Düzce ili merkez ilçeye bağlı bir köydür. İl merkezine 5 km uzaklıktadır. 65-70 hane civarında bir Çerkes nüfusu yaşamaktadır. Kıyıboyu Şapsığ bölgesinden gelen Batı Adıge grubu Çerkesler tarafından kurulmuştur. Bir hane Jane ve bir hane de Abzeh aile yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %30’dur. Düğünler Çerkes enstrümanlarıyla yapılır. Anadilini bilme yaşı en düşük 35’tir.
Köyde yaşayan sülaleler
Nıbe, Hatko, Açümıj, Bgane, Yemızeg, Guser, Mışe, Jane, Nağo, Neğuçu, Wışıy, Hıdzel, Xopeşej, Xudıj, Huşt, Hambeş, Şhalako.
Düzce merkez
Konaklı (Bayramcı) Köyü(Bramziy Hable)
(Şapsığ)
Düzce ili merkezine bağlı bir köydür. İl merkezine 7 km uzaklıktadır. 38 hane Çerkes yaşamaktadır. Batı Adigey’in Kıyıboyu Şapsığ bölgesinden gelen Çerkesler tarafından kurulmuştur. Köyde sadece Çerkesler yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Düğünler Çerkes gelenek ve enstrümanlarıyla yapılır. Yabancı evlilik oranı %30 civarındadır. En düşük anadilini bilme yaşı 35’tir.
Köyde yaşayan sülaleler
Şecaş, Şaw, Tıko, Habraçü, Beş’ağe, Jane, Kofı, Kuace, Met.
Düzce merkez
Aydınpınar Köyü(Şaguc Hable)
Düzce ili merkez ilçeye bağlı bir köydür. İl merkezine 9 km uzaklıktadır. 35-40 hane civarında bir Çerkes nüfus kalmıştır. Yaşayan nüfus genel olarak Batı Adigey’in Abzeh ve Şapsığ bölgesinden gelen Çerkeslerden oluşmuştur. Toplam hane sayısı 800 civarındadır.
Dil ve kültür
Anadilini 40 yaş ve üstündekiler konuşabilir. Düğünler büyük ölçüde Çerkes enstrümanlarıyla yapılır, kısa bölümlerinde yerel enstrümanlar da kullanılır. Yabancı evlilik oranı %50 civarındadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Pxawo, Gute, Açwen, Becaşe, Kube, Lak, Hut, Hatko, Tsey, Çüće, Çurmıt, Çüşha, Çemıće, Çetaw, Şeretl, Şaguc, Şhaqumıd, Şaw.
Düzce merkez
Develi Besni Köyü(Anejıkuey)
(Besleney)
Düzce ili merkez ilçeye bağlı bir köydür. İl merkezine 11 km uzaklıktadır. Doğu Adigey grubuna ait Karaçay-Çerkes bölgesinden gelen Besleney Çerkeslerinin kurduğu bir köydür. Abzeh ve Abaza aileler de yaşamaktadır. Yaklaşık 35 hane Çerkestir. Bölgeye 1860 yılında iskân edilen ilk köyler arasındadır.
Dil ve kültür
En düşük anadilini bilme yaşı 40’tır. Düğünler genel olarak Çerkes gelenekleriyle yapılır. İstisna oranı %20 civarındadır. Yabancı evlilik oranı %40’a ulaşmıştır.
Köyde yaşayan sülaleler
Tlışe, Neğoy, Anejıkue, Merzanıko, Şıbzıku, Siyux, Pçenĺeşu.
Düzce merkez
Küçükahmetler (Takajlı) Köyü(Takajıhable)
(Şapsığ)
Düzce il merkezine bağlı bir köydür. İl merkezine 5 km uzaklıktadır. 20 hane Çerkes yaşamaktadır. Batı Adigey’in Kıyıboyu Şapsığ bölgesinden gelen Şapsığ Çerkesleri tarafından kurulmuştur.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %50’dir. Anadilini bilme yaşı en düşük 50’dir. Düğünler karma olarak yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Jade, Kıtıj, Açümıj, Kuace, Kuşıj, Mışe, Thağuş, Şızıku.
Düzce merkez
Sıracevizler (Küçükmehmetler)(Kaşkuşko Hable)
(Şapsığ)
Düzce il merkezine 4 km mesafededir. 1928 yılına kadar köyün ismi Küçükmehmetler iken daha sonra Sıracevizler olarak değiştirilmiştir. 30 civarında Çerkes hane yaşamaktadır. Batı Adigey bölgesinin Kıyıboyu’ndan gelen Şapsığ Çerkesleri tarafından kurulmuştur.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %40 civarındadır. Düğünler genel olarak Çerkes enstrümanları ile yapılır. Anadilini bilme yaşı en düşük 45’tir.
Köyde yaşayan sülaleler
Nağo, Açümıj, Neğuç, Tıko, Teşü’, Xudıj, Hıdzel, Çurmıt.
Düzce merkez
Çakırhacıibrahim-(Kestane) Köyü(Hapephı Hable)
(Abzeh)
Düzce ili merkez ilçeye bağlı bir köydür. İl merkezine 11 km uzaklıktadır. Batı Adigey grubu Çerkeslerin yaşadığı, 40 haneli bir yerleşkedir.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %50’dir. En düşük anadilini bilme yaşı 50’dir. Düğünler karma olarak yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Hapepxı, Hatko, Debraku, Yedıc, Merzanıku, Huaj, Hutej, Hağur.
Düzce merkez
Ballıca (Çerkesballıca)
(Nepsew Hable)
Düzce ili merkez ilçeye bağlı bir köydür. İl merkezine 11 km uzaklıktadır. Batı Adigey’den gelen Şapsığ Çerkesleri tarafından kurulmuştur. 3 hane Çerkes kalmıştır. Bu hanelerden biri Jane’dir.
Dil ve kültür
Anadilini bilme yaşı en düşük 40’tır. Yabancı evlilik oranı %10’dur. Düğünler Çerkes enstrümanlarıyla yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Nepsew, Jane.
Düzce merkez
Çınarlı Köyü(Hacımusa)
(Abzeh)
Düzce iline bağlı bir köydür. İl merkezine 7 km uzaklıktadır. 50-55 civarında hane yaşamaktadır. Yerleşenlerin büyük bölümü Batı Adigey bölgesinden gelen, çoğunluğu Abzeh gruplar olmakla birlikte köyde yaşayan Mamkığ, Hatukuay ve Kabardey aileler de bulunmaktadır.
Dil ve kültür
En düşük anadilini bilme yaşı 35’tir. Yabancı evlilik oranı %30 civarındadır. Düğünler Çerkes gelenek ve enstrümanlarıyla yapılmaktadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Dzıbe, Amıć, Betmıt, Gute, Ǵış, Jajiy, Karden, Kuaş, Mamkığ, Neğoy, Wokeş, Hokon, Tsey, Çurmıt.
Düzce merkez
Duraklar (Tahirağa) Köyü(Gute Hable)
Düzce ili merkeze bağlı bir köydür. İl merkezine 6 km uzaklıktadır. Yaklaşık 50 hane yaşamaktadır. Batı Adigey’in Abzeh ve Kıyıboyu Şapsığ bölgesinden gelen Çerkesler tarafından kurulmuştur.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik %50 civarındadır. Anadilini bilme yaşı en düşük 50’dir. Düğünler karma olarak yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Hapiy, Hatko, Gute, Carım, Tığuj, Tıko, Çetaw, Xuaşe, Hune, Hurmi.
Düzce merkez
Gölormanı(Hacımusa) Köyü(Habekiko Hable)
(Şapsığ-Besleney)
Düzce il merkezine bağlı bir köydür. İl merkezine uzaklığı 10 km’dir. 5 hane Çerkes kalmıştır. Kıyıboyu Şapsığ bölgesinden gelen Çerkesler tarafından kurulmuştur.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %70’tir. Yaşlıların dışında anadilini bilen kalmamıştır. Düğünler yerel enstrüman ve usullerle yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Turkaw, Şhaqumıd.
Düzce merkez
Yenikaraköy(Humatıyko Hable)
(Şapsığ)
Düzce il merkezine bağlı bir köydür. İl merkezine 7 km uzaklıktadır. Batı Adigey’in Kıyıboyu Şapsığ bölgesinden gelen Çerkesler tarafından kurulmuştur. 18-20 hane civarında Çerkes yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %50’dir. Düğünler karma olarak yapılır. En düşük anadilini bilme yaşı 50’dir.
Köyde yaşayan sülaleler
Tığuj, Bğane, Mışe, Açümıj, Neğuçü, Psıxoĺ, Feşümıku, Hağur, Çeruşe, Şhalako.
Düzce merkez
Kutlu Köyü(Amıca Hasanbey)(Amıc Hable)
(Ubıh)
Düzce il merkezine bağlı bir köydür. İl merkezine 10 km uzaklıktadır. Batı Adigey bölgesi Kıyıboyu’ndan gelen Ubıh Çerkeslerinin kurduğu köydür. 3 hane Çerkes kalmıştır.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %50’dir. Anadilini bilme yaşı en düşük 50’dir. Düğünler karma olarak yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Tığune, Amıć, Ćeçe, Ğoćejey.
