ШIу шIи, псым хадз

Тишъэогъу кIасэу, уай-уаеу КIэрэмыт Казбек ыныбжь илъэс 75-рэ хъугъэ. Мыр сэIо шъхьай, тыгъуасэ фэд Iэпс-лъэпс кIэлэкIэ цIыкIоу, жьым дакIоу, Iэжь-лъэжьэу алрэгъум зытетыгъэр. Тыбанэ зэхъум иуахът зигугъу къэсшIырэр.

Ежь шъхьафит бэнэнымкIи, самбэмкIи бэлахьыгъ, тапэ СССР-м спортымкIэ имастер хъугъагъэ, а уахътэм ар гъэ­хъэгъэшхоу щытыгъ. Илъэс зытIущ горэкIэ Казбек тэщ нахьыжъыгъ, кIэлэ къежьэгъакIэхэмкIэ ар макIэп, зэнэкъо­къухэм уахэлажьэ хъумэ, а непэ тилэгъоу тлъэгъурэмэ кIэлэ чъэпхъыгъэ фэдэу тяплъыщтыгъ, тапэ лIыпкъ иуцуа­гъэхэу, яшIупIэу къытщыхъущтыгъ.

Ау непэ сеплъышъ сишъэогъу, ныбжьым зэфэдэ хьазыр тишIыжьыгъ. «Тятэжъ илъэс щэкIым хъулъфыгъэхэр къызехъухэкIэ, зэщиз мэхъужьых», — ыIощтыгъ Шъхьэлэхъо Абу. ЕтIанэ къыпигъэхъожьыщтыгъ: «Ау ащ къикIырэп зэфэдэ ухъугъэу, нахьыжъыр нахьыжъ, нахьыкIэр нахьыкI, мыр адыгэ хабзэм ибзыпхъэмэ ащыщ…».

А тикIэлэгъу лъэхъаныр сщымыгъуп­шагъэми, непэ мы лIыр иуахътэ дэгъоу итэу сэлъэгъу. Ныбжьым зи кIалэ ышIырэп, ау сыд фэдэ уахъти ежь цIыфым зыгорэ къыхелъхьэ, зэрехъокIы, ау купкI иIэмэ къэнэжьы. Казбек итеплъэ- Iуплъэ джа шъабэу, гуахьэу зэрэIущхыпцIыкIырэм, мэкъэнчъэу зэрэщхырэм, иIэбэкIэ-уцукIэ джыри фэд. Джы шъырытэу къэлъагъо шъхьай, икIэлэгъум зи арэп къызэрэзыбгырыущтыгъэр, шэны­чъэу, ау къодыеу къызэтыридзэу арыгъэп, мытэрэз ылъэгъоу е ашIэу рихьы­лIэмэ, дзэ къэуцугъэми къызэкIакIощтыгъэп.

Сыгу къэкIыжьы къэлэ паркым тыдэтэу, тренировкэ ужым е еджэгъу уахътэр зызэпыукIэ къалэм тыдахьэщтыгъэ­ба, джащ фэдэу Шъхьэгощэ Iушъомрэ Нэгыежъ иIуашъхьэрэ тахаплъэу тыщытэу, пчыхьэ хьазырыгъ, хьал-балыкъ горэ тпэблагъэу къыщыхъугъэти, ащ апэ Казбек екIугъ. Ешъогъэ нэбгыритIум пшъашъэхэр шIонапIэ ашIыгъэхэти, яфэшъуашэ аригъэгъотыгъ. Зи мыхъугъахэм фэдэу къыIуатэщтыгъэм Казбек къыпидзэжьыгъ…

Джы сишъэогъу Iэпс-лъэпс уахътэм елъытыгъэмэ, лIы зэIэкIэлI хъугъэ, нэгу хъурэе нэмытIэ хьазыр, шъабэу, ау пытэу теуцо, адыгэмэ зэраIоу, ышъхьэ уашъом егъэкъугъэу мэзекIо, сыд фэ­дэкIи джыри зызэрэщыгугъыжьырэр къыхэщы. Шъыпкъэ, пасэм фэдэу джы зиIэтэу зекIо кIожьырэп, ау пцэжъые ешэнымрэ сурэттехынымрэ яшхэкIырэпышъ, ахэр зэрэхинэн щыIэп. Адыгэ хъулъфыгъэм ыныбжь илъэоянэхэр адыгэм ыгъэнафэ зэхъум, илъэс 75-м изекIо гъогухэр ыухыгъэхэу (адэ ежь текIыгъэхэр, ахэм къадэпщэхыгъэхэр зекIо гъогум тетхэмэ ежь джы зигъэ­псэфыми хъунба) инахьыбэм иунэ исэу, ихьакIэщ зэIухыгъэу, илэгъухэр къылъы­кIохэу, хьакIэ къеблагъэмэ, ихьэкIэгъу мафэхэр гупсэфэу дигъэкIонэу ары къыриусэирэр.

Ау джащ фэдэу ихьакIэщ исэу шыу къыIохьэ шы Iэдэжь игъусэу (нэкIэу, ау ишыуанэкIэ тегъэпсыхьагъэу). «Жъыу!» — еIошъ къаджэ, къызыригъэблагъэкIэ, «Олахьэ, тхьэмэтэ маф, сэ щысын хьакIэу сыщымыт, сыкъаIофтагъ, адыгэ хасэм ижъотыпI, зы Iоф горэм щызэтекIыгъэхэшъ, ихэкIыпIэ-икIэкIыпIэ къа­гъотырэпти, о уиакъыл фэныкъохэу сыкъыплъагъэкIуагъ, хъунэу щытымэ мары шы Iэдэжьи сIыгъ, къахахь». Ащ фэдэ хъумэ бысымым ыIоу хабзэ: «Ар сымышIэрэ, сикIал, хасэм къыщызэрэугъоихэрэр лIы чъэпхъыгъэ закI, акъыли, гупшыси фэныкъохэп, ахэм сэ зыгорэкIэ джэуап сафэхъунэу зыслъэгъужьырэп. Ау къыуаджэрэм дэжь укIон фаешъ, сыкъэкIон…». Шэщым чIахьэшъ, шым уанэр къытырелъхьэшъ, къэшэсышъ лIыкIом дакIо, ишы Iэдэжьи нэкIэу зыды­регъэщэжьы.

Казбеки джы нахьыбэм иуахътэ Iоф­шIапIэмрэ иунэрэ ащегъакIо. ШIэныгъэ­лэжь цIэрыIом, IэшIагъэрэ тхыгъэрэ зихъоим, игупсэфыпIэ хъурэр зыкIэлъы­рыс Iанэр, игупшысэ зэрихьылIэрэ тхьапэр ары. Ытхырэр, ылэжьырэр шIомакIэу зы илъэс шъэныкъо Iэпэ-цыпэ хъугъэшъ шIэныгъэлэжьын, егъэджэн, гъэсэныгъэ Iофым апылъ. Мыр ищыIэныгъэ хэпхын плъэкIынэу щытэп, иунагъо, икIалэмэ, иIахьыл гупсэмэ афэдэу, мы Iофыми ыгурэ ыпсэрэ ахэтIагъ.

Адэ сыд ышIагъ, ыгъэхъагъ мы лIым пIомэ, ащкIэ фэдэу щыIэр макIэ. КIэрэмыт Казбек кIэлэегъэджэ шIэныгъэхэмкIэ доктор, Урысыем ыкIи Адыгеим шIэныгъэхэмкIэ язаслуженнэ IофышI. Мыр аукъодыеу агощырэ тынэп ныIа, къызкIэкIуагъэр Iофышхо, лэжьыгъэшхо. Истатус къыхэзгъэщыным пае къэсIон, 2018-рэ илъэсым Темыр-Кавказ ыкIи Къыблэ федеральнэ шъолъырхэм яшIэныгъэлэжьхэм профессор анахь дэгъоу Казбек къызэрэхахыгъэр. Илъэс тIокIым ехъурэ ректорым иапэрэ гуадзэу Iоф ышIагъ, джы Урысыем шIэныгъэхэмкIэ и Академие икъутамэ наукэмкIэ игупчэ идиректор, Адыгэ къэралыгъо университетым икафедрэ ипащ.

Ежь ышъхьэкIэ зыпылъ Iофым елъытыгъэу статья шъитIум ехъу, монографиеми, узэрыгъозэн тхылъыми тIокI фэдиз къыдигъэкIыгъ. Ащ дакIоу ежь ытэмэчIэгъ шIэныгъэлэжьхэр къычIэкIыгъэх, ахэм адэIэпыIагъ, ынаIэ атетыгъ, кандидат 60-м ехъу, докториплIы ыгъэсагъэмэ къахэкIыгъэх. ГъэшIэгъоныр етIанэ а зэкIэ ежь шIэныгъэлэжьын Iофэу зыпылъым пыщагъэхэп, зэфэшъхьа­фых, ау хэти IуакIэрэ шIыкIэрэ къыдигъотыгъ.

Сыда чыжьэу укIон, сэри ахэм сащыщ. Казбекрэ сэррэ 1975-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институрыр къызэдэтыухыгъ. Ежь кIэлэегъаджэу къычIагъэнэжьи, шIэныгъэлэжьын Iофымрэ кIэлэегъэджэнымрэ нахь къы­IэкIэхьагъэх. Я 80-рэ илъэсхэм титIуи шIэныгъэлэжьыным тыпыхьагъ, илъэс зытIу нахьыбэ темышIагъэу кандидатскэхэр къэтыушыхьатыжьыгъэх. ЕтIанэ сэ мы Iофым нахь сыкIэрыкIи (симыкIасэкIэ арэп, нэмыкI къулыкъу Iофымэ сахэщагъэ хъугъагъэ), илъэс 20 — 25-м докторскэр изгъэкъуным сыпылъынэу хъугъэп. Шъыпкъэ, ащ пае журналист ыкIи шIэныгъэлэжьын IофшIэныр, тхэныр зэпызгъэугъэхэп, ау «игъом аргъойри мэтэджыти», сэри диссертацием къыфэз­гъэзэжьыгъ.

Стхыгъэ, ау Казбек фэдэу шIэныгъэ­лэжь уиIэу, адыгэмэ яIуагъэу, «шы фыжь утесэу» укъызэрэхэкIыжьын фаер зы­шIэрэр щыIэу, сыда зыгорэм иакъыл сылъыхъун сIуи, ыдэжь сыкIуагъ. Олахьэ сэри сызшIомыцакоу, тхыкIи, лэжьакIи сшIэу слъытэщтыгъэми, гъэсэпэтхыдэрэ ушъыирэ езгъотылIагъэр макIэп. Загъорэ а ригъэджэрэ студентмэ афэдэу сэри къыстепхъэшыхьэщтыгъэ. «Арэп, мыр публицистик е журналистик пшIошIа, утхакIомэ тхэ, ау мыр шIэныгъэлэжьын Iоф, къыдекIокI-екIокIыжь иIэп, щэбзэщэ тIупщыгъэм фэдэу кIон фае», — ыIозэ сынэ къыкIаплъэти, зызгъэгусагъэмэ зэригъашIэти, етIани къыпидзэжьы­щтыгъ. Адэ зыгори угу рихьыщтэп, зыгори къыо­бжьыбжьын, ау щэIагъэр зэкIэм апшъ. ЕтIанэ слъэгъущтыгъэба сэщ пае, сэщ фэдэмэ апае, Iофэу зыхэгъэнагъэр ыгъэтIылъыти, къызэрэддэлажьэщтыгъэр.

Къау-ожьи, ежь зэриIоу тшIыгъэ, нэцIэкI имыIэу ВАК-м ыштагъ, сэри сыфэрэзэ дэдэу а Iофыр зэшIодгъэ­кIыгъ. А уахътэр сыгу къызыкIыжькIэ сегупшысэ – сэ сычъэпхъыгъэу сытефагъ, ау адрэ купым сыд къин апилъэгъуагъ. Ау ахэми ишIушIагъэ ащыгъупшэрэп, непэ къыз­нэсыгъэми ипчъэ Iухьэ-IукI, кандидатскэми, докторскэми зытхы зышIоигъохэр ренэу ыдэжь къакIох, тэри ахэм тахэгъэхъожь. ТыгъымытIыгъэ фэдэу тэшIышъ, етIанэ тызэхэхьажьы, тызэщыщышъ, тыгу зэхэтIагъэшъ, гъэмэфэ сты­рым шъоурэ тхъурэ зэхэбгъэкIухьэмэ зэрэзэхэпхы­жьын зэрэмылъэкIыщтым фэдэу.

«Казбек мыр ышIагъ, мыр ытхыгъ» сIоу къэсымыIожьыми, непэ интернетым уихьэмэ, игъэхъэгъэ шIагъохэр иолъагъох. Хэти зыгорэ икIас, ыпшъэкIэ къы­зэрэщысIуагъэу, Казбек а пцэжъые ешэнымрэ сурэттехынымрэ шIэныгъэлэжь Iофым зыкIи ыуж къыригъанэхэрэп. Джыри теджэщтыгъэ а сурэттехыным зыпэлъым, ау а уахътэм щыIагъэ амал­хэмрэ джырырэ сыдыкIэ зэкIолIэных, камерэу джы зэрэтырихырэм машинэ тIурысэ гор нэмыIэмэ къырыпщэфын плъэкIыщт, чыжьэу щытыр уапашъхьэ итым фэдэу къегъэлъагъо.

— Сэ видеом нахьи сурэтыр къызкIы­хэсхырэр ащ зы уахътэ къыхехышъ, ар егъашIэм зыпкъ итэу къегъанэ, уеплъы къэс блэкIыгъэр IупкIэу гум къегъэ­кIыжьы. Тимафэхэр ехьыжьагъэхэшъ, табгъукIэ щыхъурэр бэрэ тлъэгъурэп, ау ари ежь игъогу рэкIо, ежь щыIэныгъэ шъхьаф иI, зэ ащ хэщагъэ узыхъукIэ, укъыхэкIыжьынэу амал иIэп, уеумэхъы, — еIо Казбек.

«КIо, сыд сурэт горэ тырехымэ, ащ фэдэ Iаджи къалэм дэс» зыIони къы­хэкIын, ау Казбек къенэкъокъунэу щыIэр макIэ, хэгъэгу зэфэшъхьафмэ къаратхыкIышъ, исурэтхэр къагъэлъэгъонхэмкIэ фитныгъэ аритынэу къелъэIух, лъэшэу агу рехьы. Ежьи «хьау» ариIорэп, дунэе зэхахьэхэм, къэралыгъо пчъагъэмэ зэрэрагъэблагъэрэм фэдэу мы IофымкIи упчIэжьэгъу ашIы.

Казбек гулъытэ гъэшIэгъон иI, бзэ дэгъу Iулъ, загъорэ «тхэба, публицисти­кэми зыфэгъазэба» есэIо, куп ыгъэдэ­Iонэу акъыл иI, зыгорэ къыIуатэ хъумэ адыгэмэ «а лIым къэбар къыIуатэ хъумэ уикIако атыгъугъэкIи къэпшIэнэп» зыфа­Iорэм фэд. БэмышIэу къысфытеуи, ыдэжь сыригъэблэгъагъ. Ичылэ БжыхьэкъоякIэм къыщыхъугъэ къэбар сызхигъэдэIуагъэр. Зэоуж лъэхъанэу (1947-рэ илъэсхэр ары) хэгъэгур зэтезыгъэу, заом къыкIэрызыжьыгъэхэ чылэхэр тхьамыкIэхэу, цIыфхэр гъаблэм ыгъалIэхэу зыщэтым, лIыхэр заом хэкIодагъэхэу, шъузэбэ тхьамыкIэмэ къадеIэн щымыIэу зыщэтым, ахэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъэ якъоджэ­лIэу Лаикъомэ я Щэбан икъэбар ары къысфиIотагъэр. ЛIыр къэрэгъулэу колхозым хэтыгъэти, коц зычIэлъ унэм галош куу инхэр щыгъэу ихьэти, къызикIыжьыкIэ а егъэзыгъэ унагъомэ чэзыу-чэзыоу алъыIухьэщтыгъ. Хабзэм тетэу «Къеб­лагъ, къеблагъ» заIокIэ, «Хьау, сэ сыкъеблэгъэнэу арэп, моу сицуакъэмэ зыгорэхэр адэтэкъуагъэшъ, тэрэзэу сагъакIорэп, сыукъэбзынхэу ары», — ариIоти, къафыригъэтэкъути IукIыжьыщтыгъ. Джаущтэу бэхэр хищыжьыгъэх. Джары «ШIу шIи, псым хадз» зыкIаIуагъэр. Мыр ныбжьи Казбек щыгъупшэрэп, ежьми джары ишIыкIэ-гъэпсыкIэ.

Чылэм щыгъупшагъэп Щэбанэ ишIушIагъэ, олIэжьыфэкIэ, илъэс 90-м ехъу къыгъэшIагъ, фашIэжьыщтыр амышIэу, агъашIоу къыхьыгъ. Джы Казбек гукъаоу иIэр мыщ фэдиз шIушIагъэ зиIэмэ бэрэ ягугъу зэрэтымышIырэр ары. ЦIыфыныгъэм сыдигъокIи осэ икъу фэпшIын фае, нэмыкIхэри ригъэгупшысэнхэу. Ар зы лъэныкъу. АдрэбгъумкIэ Казбек зы­къе­гъазэшъ, а чылэ дэдэм (тыди мыщ фэдэхэр щыхъугъэх) цIыфым ишIушIагъэ тезгъэкIодэжь зышIоигъохэр къызэ­рэдэкIыгъэхэр, НКВД-м зэрэфэтхагъэхэр, ау заом лIыгъэу щызэрихьагъэм елъытыгъэу псаоу къызэрэнэжьыгъэр къыхегъэщы. Олъэгъуа зэрэхъурэр – щыIэныгъэм зыгорэхэр ренэу щызэпыщытых (мыщ итермин амбивалентность): чэщы — мафэ, фабэ — чъыIэ, IэшIу — дыджы, уае — ошIу, джащ фэдэу макIо. Ау шIур ем зэрэтекIон, дэгъур ыпшъэ щытын зэрэфаем игупшысэ Казбек ренэу зыдиIыгъ.

Бэ джыри мы сишъэогъу къепIолIэнэу щыIэр, лэжьэкIошху, зэщ иIэп, унэгъо дахэ ышIагъ. Людэрэ ежьыррэ къызэрэз­гъэщагъэх. «Зыгорэ мыхъу хъумэ, унагъо щыIа зи зыщамыIорэ, утэубы, дэгъу хъумэ тыкъыпщытхъунэу тщыгъуп­шэрэп», — аIошъ мэсэмэркъэух. Казбек икIэлитIуи, ипшъашъи Адыгэ къэралыгъо университетыр къаухи, аспирантурэри рагъэкъужьи, ежь фэдэу кандидатыцIэхэр къыдахыгъэх. Ау анахьэу зыщыгушIу­кIыхэрэр ахэм унагъохэр ашIэхи, пхъо­рэлъф-къорэлъфхэр яIэ зэрэхъугъэр ары. Унэгъо лъачIэр пытэмэ, джэныкъо ма­шIори нахьыбэрэ блэщт, нэхъоимрэ насыпымрэ щызэдэкIощтых.

Джаущтэу джыри бэрэ кIащынэу та­фэлъаIо. Къыпызгъэхъожь сшIоигъор адыгэ хъулъфыгъэм «иградацие» икIэух ары. Илъэс 75-м щегъэжьагъэу хъулъфыгъэр нахьыбэрэ ихьакIэщ есыми, загъорэ лъэпкъ ыкIи чылэ Iофымэ ахэщагъэ мэхъу тIуагъэ. Илъэс 85-м нэс джаущтэу макIо, етIанэ «Икъун, джы ушъый нахьыбэрэ сшIын, тауж къикIырэмэ акъыл зыхахын зэхязгъэхын» еIошъ, ихьакIэщ нахь зырегъэпытыхьэ.

Шъолъэгъу, Казбек джыри илъэсипшI иI иуанэ идэпкъ ригъэкIужьынэу, иунэ игупсэфыхьажьынэу. Арышъ, бэ джыри ыпэ илъыр, тызэрэщыгугъырэр, Тхьэ­шхом игурышэ-гупшысэхэр къыдигъэхъу­нышъ, ыIотэжьынэу ары, тэри тыдэупэбжьэжьын.

Сурэтыр: КIэрмыт Казбек ихъарзынэщ.

Адыгэ Макъ