Илъэс 25-рэ… Арауэ къыщӏэкӏынт Къанкъул Заур гъащӏэу къигъэщӏэнур зэрыхъур. Жылэу хаса цӏыхупсэр къэкӏащ, зишэщӏащ, къэтӏэпӏащ, уеблэмэ хъери къит хъуат. Ауэ…
Илъэс хъуащ Къанкъул Заур дунейм зэрытемытыжрэ. Абы лъандэрэ Балъкъыпс уэру ежэхащ, ӏуэхугъуэ куэди къэхъугъащ. Ауэ цӏыхухэм къытхуэнащ абы и тхыгъэхэр, къытхуэнащ фэеплъу.
Дзэлыкъуэ куейм хыхьэ Къамылыкъуэ къуажэм 1967 гъэм къыщалъхуащ Къанкъул Заур. Мухьэмэдрэ Кӏулэрэ ар я ебланэ бынт. Нэхъыщӏэ дыдэми, абы и дуней еплъыкӏэр, гурыгъу-гурыщӏэхэр адрейхэм ебэкӏырт. Жыпӏэнурамэ, цӏыху псоми къахэщхьэхукӏырт: еджэныгъэкӏи, гъэсэныгъэкӏи, ӏуэху зехьэкӏэкӏи, уеблэмэ зыхуэпэкӏэкӏи. къуажэ еджапӏэм щыщӏэсами егъэджакӏуэхэр къыщытхъурт, сыткӏи щапхъэт. Заур а зэманым хуабжьу дихьэхырт усыгъэми ,прозэми. Спортыр зыпищӏ щыӏэтэкъым. А зэманым Заур хахат комсомол организацэм и секретару. Ӏэмал зэрыиӏэкӏэрэ а ӏэнатӏэр тэмэму ирихьэкӏырт. Зэпыу имыӏэу блын газетхэр гъэщӏэгъуэну къыдигъэкӏырт, дыкъэзыухъуреихь дунейм и дахагъэ псори наӏуэ ищӏырт, ар зэрыхъумэн хуейм цӏыхухэр къыхуриджэрт. Хэку зауэшхуэм лӏыгъэ щызезыхьахэм, хэкӏуэдахэм я фэеплъыр къэзылъыхъуэ ныбжьыщӏэхэм гъуэгугъэлъагъуэ, сэбэп яхуэхъурт. Арагъэнут абы «письмохэм къытхуаӏуэтэж» жиӏэу зэхуэхьэсыжыныгъэ щӏищӏри. Абы зауэ зэманым яусауэ цӏыхум жаӏэу щыта уэрэдхэр, гукъэкӏыжхэр итхауэ щытщ. Нобэми къызэӏупхыху щӏэ гуэрхэр къыбоджыкӏыф. Езыр зыщӏэс классым абы пащӏ щыӏэтэкъым. Дзыхь кърагъэзырт, псоми я ныбжьэгъуфӏ пэжт. Къуажэ еджапӏэр щытхъу иӏэу къиухащ Заур. Литературэм, псалъэм и къарур зэхэзыщӏа щӏалэр щӏэтӏысхьащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым. Еджэныгъэм къыдэкӏуэу ар комсомол лэжьыгъэм и гуащӏэ щегъэлъагъуэ, спортым щиӏэ зэфӏэкӏым зрегъэубгъу. Ауэ еджапӏэр къегъанэри, дзэм къулыкъу щищӏэну макӏуэ. А здэщыӏэми щытхъур мащӏэу къыхуагъэпсакъым Заур. Дэтхэнэ зы ӏуэхугъуэри тэмэму зэригъэзэщӏэным яужь итщ. Арагъэнущ Къанкъулым и адэ-анэм зэпыу ямыӏэу щытхъу псалъэхэр зэрыт тхыгъэхэр къащӏыӏэрыхьэри. Ауэрэ къулыкъущӏэнри щӏалэм еух. Зэманкӏэ зэпигъэуа еджэныгъэми пещэж. Мы илъэсхэм абы нэхъри къыгуроӏуэ адыгэбзэм и дунейр нэхъ ебгъэфӏакӏуэмэ, абы хъер куэд къызэригъэлъэгъуэфынур. Адыгэбзэм и зэфӏэкӏыр наӏуэ щӏыныр гъэщӏэгъуэн щохъу. Анэбзэм къыдэкӏуэу ар дихьэхыу йоджэ хамэ къэрал литературэми. Зэгъэпщэныгъэм нэхърэ нэхъыфӏ сыткӏэ ухуей пэжыр къэбгъуэтынумэ. Аргъэнущ Заур абы зыщӏритари. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым илъэсищкӏэ щеджа нэужь, Заур МГУ-м журналистхэр щагъэхьэзыр факультетым и ещанэ курсым щӏэтӏысхьащ. Ауэ ар абы къиухакъым…
Заур зыцӏыхуу щытахэм зэрыжаӏэжымкӏэ гу пцӏанэу, и псэр зэӏухауэ цӏыхугъэм и нэщэнэ псоми пэджэжыфу, акъылыфӏэу, зэчиишхуэ бгъэдэлъу, и гур щӏэныгъэм хуэкъабзэу щытащ. Заур адыгэ лъэпкъым и блэкӏар зыщимыгъэгъупщэу, и къэкӏуэнум хуэгумащӏэу, щӏэныгъэ куу бгъэдэлъу, адыгэ литературэр псевдореализмэм и жыпхъэхэм къыӏэщӏэхауэ, дунейпсо литературэм къыщагъэсэбэп символизмэм и ӏэмалхэр къэщтэн, абыкӏэ ди лъэпкъ литературэр зы лъэбакъуэкӏэ нэхъ мыхъуми дунейпсо литературэм пэгъунэгъу щӏын зэрыхуейр къыгурыӏуэу щытащ. Жысӏа псалъэхэм и щыхьэту къэпхь хъунущ абы и тхыгъэхэр. Ахэр адрейхэм ещхькъым, фантастическэ жанрым ипкъ иувэ тхыгъэхэщ. Къыхэгъэщыпхъэщ Заур япэ зыми апхуэдэ тхыгъэ ди адыгэ литературэм зэрыщимытхар. Ар куэд и уасэщ. Куэд дыдэ.
Заур зы повестрэ рассказитхурэщ къытхуигъэнар. Ахэр зэщӏэкъуэжауэ Къагъырмэс Борис и фӏыгъэкӏэ Налшык «Эльбрус» тхылъ тедзапӏэм 2004 гъэм къыщыдэкӏащ. Тхыгъэхэм ущеджэкӏэ щӏэ куэд къыпхузэӏуах, гъащӏэр щӏэщыгъуэ, гурыхь пщащӏ. Къапщтэмэ, «Кӏэгъуасэ хужь» тхыгъэри фантастическэ рассказщ. Нэм илъагъу закъуэкъым мыр зытепсэлъыхьыр. Атӏэ, зэман-зэманкӏэ цӏыхум и зэхэщӏыкӏыр здынэс «щӏыпӏэхэрщ», жэуап тэмэму зыпхуемыт упщӏэхэрщ. Тхыгъэр зытеухуар цӏыху гъащӏэрщ. Кӏыфӏыгъэм цӏыхур йопсалъэ, цӏыху гъащӏэм и налъэхэр зэрызэхэлъым щыгъуазэ уещӏ: «Кӏыфӏыгъэр нэхъри нэхъ шынагъуэу щхьэгъубжэм къытегуплӏащ, абджынэхэм къыпхыпщри пэшым къыщӏэпщхьащ. Абы хэту зыгуэр пэшым къыщӏэлъатэри гъуэлъыпӏэм бгъэдэт стӏол лъахъшэм тетӏысхьащ. Ар мы дуней псэущхьэтэкъым, и бауэкӏэр щӏыӏэт, езыр къэлъа гъугъуейт, нэр темыпыӏэу и теплъэм зихъуэжырт…».
Тхыгъэхэр зэрыт сборникым и фӏэщыгъэцӏэри гъэщӏэгъуэнщ –«Къалэм дэгъуэщыхьа». Заур и тхыгъэхэм езым «и лъым къыхэкӏа куэд» хилъхьащ. Тхыгъэ къигъэщӏхэм абы гъащӏэм зыщрихьэлӏа ӏуэхугъуэхэр щӏэгъэкъуэн щищӏырт. 1991 гъэм «Жэщ псалъэмакъыр» дунейм къытехьащ. Мы тхыгъэми иӏэт тхыдэ кӏэщӏ. Езым зэритхыжащи: «Москва сыкъэкӏуэжын и пэ къихуэу Къанкъулхэ япэ дыдэу лъэпкъ зэхуэс ящӏат. Дымащӏэ дыдэкъым, къызэрыщӏэкӏымкӏэ. Зэхуэсым и пэ махуэм Сыбыр къикӏыжри ди лъэпкъым щыщ зэшитӏ къэкӏуэжат, я адэм и кхъащхьэ а щӏыпӏэм къыхуагъуэтыжри,(Сталин и зэманым ягъэтӏысахэм ар ящыщт) и къупщхьэхэр хэкум къашэжат. Ди къуажэ кхъэм щыщӏалъхьэжати, къызэрыщӏэкӏымкӏэ, къыбгъурыт кхъуащхьэр зейр зэгуэр кулакхэм я спискэхэр зэхэзыгъэувэу щытарщ. Сегупсысащ: а тӏур иджыпсту къэпсэлъэжамэ, сыт зэжраӏэнт?». Мыбы рассказ мыин дыдэ къыкӏэлъыкӏуэри тхыгъэу къигъэщӏащ «Жэщ псалъэмакъ» и фӏэщыгъэцӏэу.
Къанкъул Заур и тхыгъэхэм куэд къыбжаӏэ. Ауэ абы и макъыр, и хьэлыр, и дуней тетыкӏар, дахагъэу бгъэдэлъа псори нэхъ щыхъума хъуауэ къэплъытэ хъунущ и ныбжьэгъухэм хуитхыу щыта письмохэм. Абыхэм ущеджэкӏэ Заур къопсалъэу, и гурыгъу-гурыщӏэхэр къыпхуиӏуатэу къыпщохъу: «Школым сыщыщӏэса лъандэрэ зыхэсщӏэу щытащ сэ ди лъэпкъ цӏыкӏум и ӏыхьэ мащӏэу сызэрыщытыр. Си ӏуэхур дапхуэдэу гугъу, зэхэзэрыхьа мыхъуами, сэ абы къару къысхилъхьэрт…»; «Сирием и посольствэм щылажьэ адыгэ щӏалэ зэзгъэцӏыхуащ. Цӏыху гъэщӏэгъуэнщ. Ди Тхьэ, дунейм дытегуэшащ, дытепхьащ дэ. Абы сыщегупсыскӏэ, си гъын къокӏуэ. Си нэпс къыщӏэмыкӏыу си гъын…»; «Тенджыз фӏыцӏэм и ӏуфэр адыгэхэм я къупщхьэм щӏигъэнащ. Сэ сопщӏыхь Англием, Французым къикӏа матросхэм щращэкӏэ, гуауэм делэ ищӏауэ зи сабий зыукӏыж шэрджэс цӏыхубзым. Итӏанэ сэ солъагъу хы ӏуфэм щыт фэеплъ абрагъуэхэр… И щӏыбыр хым хуигъэзауэ щысщ гуауэм итхьэла бгырыс цӏыхубзыр. Апхуэдэ щыӏэ…»; «Пщыхьэщхьэм къафе гуэрым сыщӏэсу, зэуэзэпсэу пианинэ макъ зэхэсхащ. Япэ щӏыкӏэ къэкӏуахэр гунэс сщыхъуакъым. Ауэ итӏанэ… Итӏанэ «К Элизе» жыхуиӏэр дахащэу къищтащ. Пианинэм и ӏэпэхэм тегуплӏащэртэкъым, макъхэр къабзэт, ирикъурт…»; « Сэ тӏэкӏу си нэгу зезгъэужьащ. Сыщыӏащ Рига, Юрмала, Таллин. Я вакъэ лъэдакъэ цӏыкӏухэмкӏэ макъ ягъэӏуу я къалэ зэлъыӏухам, уэрам мывалъэ цӏыкӏухэм къыщакӏухь. Рижскэ соборым орган сыщедэӏуащар сытым хуэдэу фӏы собор лъагэм макъым хуиту зыщеӏэтри, зэхуэдэу тегуэшауэ и лъабжьэм къохыж…».
Заур и хъуэпсапӏэхэр мащӏэми къехъулӏауэ жыпӏэ хъунущ. Езыр къытхэмытыжми, и ныбжьэгъухэм тхыгъэхэр зэрыт тхылъ къыдагъэкӏащ, Щоджэнцӏыкӏу Нинэ Къанкъулым и тхыгъэхэм теухуауэ «Лабиринты текста» жыхуиӏэ монографиер итхыгъащ. Нинэ зэритхащи: « Заур псоми къахэщырт. Къыщыхъу щыӏэт зы семинар екӏуэкӏыху абы и закъуэ фӏэкӏ щымыпсалъэ. Сыт щыгъуи жэуапым хуэхьэзырт. Гупсысэ жиӏэхэр гъэщӏэгъуэнт, щӏэщыгъуэт, и псэлъэкӏэм зыри дэбгъуэнутэкъым. Заур къэпсэлъа нэужь, абы жиӏам зыгуэр дыщӏыбгъужыну гугъут…». КъБКъУ-м и егъэджакӏуэ Быж Зарэ зэрыжиӏэжымкӏэ, Заур зыгуэрым ебгъэщхьыным къикӏыр и пщӏэр лъахъшэ пщӏынырщ. Ар и зыхуэпэкӏэкӏи, и дуней тетыкӏэкӏи нэгъуэщӏт. Абы фӏы дыдэу илъагъурт псэущхьэхэр, удзхэр. Зыпищӏ щыӏэтэкъым езым ипӏа и хьэр. Унагъуэм узэрыдыхьэу хиса розэхэр икъукӏэ фӏэфӏт. Дэтхэнэ псоми дэӏэпыкъурт, зыгуэркӏэ сэбэп хъуныр и гуращэт. Заур езым и бзэ, и псэ, и дуней, зэхэщӏыкӏ иӏэжт. Щоджэнцӏыкӏу Нинэ зэритхыжымкӏэ : «Заур щыгъ фащэр сыт щыгъуи и пкъым щыщым хуэдэт, апхуэдизкӏэ екӏурт, езым и хьэлым екӏалӏэрти. Ар апхуэдэ цӏыхут-и хьэлым техуэу и теплъэр «иухуэфырт».
Аращ-тӏэ, зэманыр езым и хабзэм тетыжщ: цӏыхум и дунейр гъэщӏэгъуэну, лъэпкъым зыгуэркӏэ дэӏэпыкъуауэ щытмэ, лъэпкъ гуащӏэм и зэфӏэкӏ хилъхьамэ, абы и фӏэщыгъэцӏэр уафэгум иретхэ дыщэ хьэрфкӏэ. Ауэ гъащӏэр ауэ къэзыгъэщӏам и фӏэщыгъэцӏэр напӏэзыпӏэм егъэужьых. Заур а етӏуанэхэм гуэгъу яхуэпщӏыныр къемызэгъынщ. Зэман кӏэщӏым къриубыдэу абы хузэфӏэкӏащ цӏыхупсэхэм «жылэ» щыхисэн. Кумылэ зрищӏэу хуежьа къэкӏыгъэм и щӏэж цӏыкӏухэри щытлъагъу щыӏэщ. Ар фӏыщ. Къанкъулыр апхуэдизу зыщӏэхъуэпсу ирихьэкӏа гъащӏэ мащӏэм и хуэмэбжьымэ тӏэкӏухэри яхыдолъагъуэ нобэрей щӏалэгъуалэми. Аращ-тӏэ узэджэр къокӏуэ щӏыжаӏэр. Заур къытхуигъэна лъагъуэ захуэм небэ-къебэ дымыщӏэу икӏуэфын, лъэпкъым и дунейр езыгъэфӏэкӏуэфын, адыгагъэ, нэмыс, хабзэ зыхэлъын цӏыху ди Тхьэшхуэм дищӏкӏэ! Заур къимыгъэщӏа гъащӏэр езым къыдалъхуахэм къахупищӏэ!
Къэбэрдей-Балъкъэр республикэ,
Дзэлыкъуэ куей, Къамылыкъуэ къуажэ.
