Bilindiği gibi Adıghabze’nin bugün için kullanımda olan iki alfabesi bulunmaktadır. Kirile dayalı bu iki alfabenin çoğu harfleri aynı sesi vermekle birlikte, her iki diyalektteki kimi benzer seslerin farklı harflerle gösterilmiş olması ve bu büyük hatanın bugüne kadar düzeltilmemiş oluşu kolay anlaşılır bir durum değil. Adıghe dili için tek alfabeye geçilmesi ve alfabenin kolaylaştırılması, öncelikle çözümlenmesi gerekli en önemli ulusal sorunlarımızdan biri. Konuyu sürekli gündemde tutanlar da çoğunlukla “halkımızın politikacıları” arasında sayabileceğimiz dernek çalışanları. Ortak alfabe konusunda çalışma yapan, öneride bulunanların çoğunluğu da benim gibi dilbilim eğitimi almamış olanlar.Bunun bir nedeni alfabelerimizin, tanımlanmış dilbilgisi kurallarının, dilbilimci olmayanların bile farkına varabildiği eksikliklerinin olması, fazlalıkları içermesi, dahası kimi kuralların genel dilbilim kurallarına aykırı olması, bir diğer nedeni de, konunun asıl sorumlularının, konuya gereken önemi vermemeleridir. Asıl neden ise halkımız için düşlediğimiz gelecek için, dil birliğinin önemidir. Ki bunu 14-16 Ekim 2008’de gerçekleştirilen dil konferansında yaptığımız bildiride şöyle vurgulamaya çalıştık.
“КIэкIэу, лъэпкъ итэкъухьагъэр цэрыцэу къэтыугъоижьын тымылъэкIыщтыми, къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэурэ, аIорэ ашIэрэ зэхэлъ зы лъэпкъ тыхъужьын зэрилъэкIыщтым игугъапIэхэр нэрылъэгъух. ШхьакIэ ар къыддэхъуным пае, дунаим адыгэу тетым тиныдэлъфыбзэкIэ тызэгурыIон, титхыбзи зы хъун фае…
Özetle dağılmış halkımızı dane dane derleyip bir araya getirmeyecek isek de farklı ülkelerde yaşayan birlikte üzülüp birlikte sevinen bir halk olabileceğimiz umudu artık çok açık. Ancak bunu gerçekleştirebilmek için dünyadaki tüm Adıghelerin anadilimiz ile anlaşabilir olmamız ve yazı dilimizin de ortak olması gerekmektedir.”
Bu kaygı ve gelecek kurgusu birbirine benzemez çok sayıda alfabe önerilmesine neden olmuş ve olmaktadır. Bu öneri fazlalığını Tıp Fakültesi öğrenciliğimde hocalarımızın söylediği aklımda kalan şu kuralla açıklayabileceğimizi düşünüyorum:
“Bir hastalığın sağaltılmasında farklı yöntemler, farklı ilaç grupları kullanılması, kullanımın standardize edilememiş olması bu hastalık yeterince tanımlanamadığı, özellikleri yeterince bilinemediği içindir.”
Gördüğüm tıp eğitimi ile ilişkisi olmayan bu amatör dilciliğim de “Tıp Fakültelerinden her meslek erbabı çıkar, arada sırada da doktor çıkar” deyimi ile açıklanabilir sanırım.
Daha kolay, daha doğru bir alfabe için öncelikle, dilbilime aykırı tanımların, kuralların ayıklanması, doğruları ile değiştirilmesi, karışık olanların daha anlaşılır şekilde yeniden tanımlanması gerektiğini düşünüyoruz.
Bize göre yazım kuralımızdaki en temel yanlışlardan biri, aslında sesi olmayan, birbirinden farklı görevleri olan alfabelerimizdeki (I) karakterinin, sessiz bir harf sayılmasıdır. Türkçe’de kesme işareti olarak adlandırılması da yetersiz bir tanımlamadır. Kesme işlevi bu karakterin dilimizin yazılışında yüklendiği dört görevden sadece biridir. Önerdiğimiz değişikliklerin daha kolay anlaşılması için bu karaktere yüklenen görevlerin iyi tanımlanması gerekmektedir ki şunlardır:
1. Dilimizde ses sayısı kullanıla gelen alfabelerdeki bu arada şimdi kullandığımız Kiril alfabesindeki karakterlerin sayısından çok fazla olduğu için; kimileyin bir karakterle birbirinden farklı sesler gösterilmiş, kimileyin bir ses birden fazla karakterle gösterilmiştir. İşte (I) yardımcı karakterine yüklenen birinci görev tek harfin farklı seslerini birbirinden ayırmaktır. Örneğin У Latin alfabesinde biri W diğeri U harfleri ile gösterilebilecek iki sesi vermektedir. Latin alfabesinde bu farklı sesler farklı harflerle gösterilebildiği için, Kiril alfabesinde aynı harfin farklı seslerini biribirinden ayırmak için yazılan (I) karakterinin yerini tutacak bir karaktere de gereksinme duyulmamaktadır. Kimi Latin temelli alfabe önerilerinde kullanılan ( ‘u )yazılışı sadece gereksiz değil aynı zamanda yanlıştır.
2. Yazım kurallarımızın (I) karakterine yüklediği ikinci görev, bir sessizden sonra gelen sesliyi hece başında imiş gibi okutmaktır. Ki dilimizin bu özelliği Türkçe ve Rusça’da yoktur. Kesme karakteri adlandırması bu göreve daha uygundur:
cIихыгъ benden aldı
пIэ elin – yatak
пIaлъэ yer, zaman
3. Bu karaktere yüklenen üçüncü görev, Arapça’da hemze elif denen ime yüklenen görevlerden biri.
щыI (щы′) var
4. Dördüncü görev; п, т, к, ц, ч, ш, л harflerlerinin yanına gelerek, sıkıştırılmış sesleri veren iki karakterli harfleri oluşturmasıdır.
(Adıgéy) пI, тI, кI, цI, чI, шI, лI, (Qeberdéy) пI, тI, кI, цI, щI фI
İkinci temel yanlış, bilinen diğer dillerin alfabelerinde bir kez yer almış harflerin yan yana gelerek verdiği farklı sesler, “bu harfler yanyana geldiğinde şu sesi verir” gibi kurallarla çözümlenmişken, Adıghe alfabelerinde, yanyana gelip bu sesleri veren karakterlerin de alfabeye ayrı harflermiş gibi eklenmiş olmasıdır. Örneğin Almanca alfabede s ve t harfleri yer alırken ş sesi veren st yazılışı, Fransızca’da p ve h harfleri alfabede yer alırken f sesi veren ph yazılışı alfabelere konmamış, yanyana gelen bu harflerin verdiği ses, dilbilgisi kuralı ile açıklanmıştır. Benzer bir kuralla tanımlanabilecek дж, дз, гу, хъу, ку, шъу gibi kimi sesleri, kimileyin heceleri gösteren yanyana harflerin alfabeye konmuş olması, alfabedeki harf sayısını gereksiz yere çoğaltmakla kalmamış, alfabeyi daha zor anlaşılır yapmıştır.
Üçüncü temel yanlış, dudaksı seselerin (labialize sesler – IупшIэ макъ) iyi tanımlanmamış olmasıdır. Tanım sağlıklı olmadığı ve (у) dan sonra gelen (ы) harfi yazılmadığı için, dudaksı sesleri oluşturan y sesi ile çift ünlüleri oluşturan ve hece yapan y sesinin ayrımı belirginleştirilememiş, dilimizin yazım kuralları içinden çıkılmaz bir hal almıştır. İlkokul dördüncü sınıf kitabında yer aldığı şekli ile мэгушIо sözcüğünün çözümlemesi durumu yeterince aydınlatacaktır sanırım:
мэгушIо seviniyor мэгуфIэ
мэ гу шIо heceler мэ гу фIэ
M sessiz м
Э sesli э
Гу sessiz гу
Ы sesli ы
ШIу sessiz фI
Görüldüğü gibi şimdilerde geçerli olan dilbilgisi kurallarına göre; aslında birer hece olan Гу (Gu) ve ШIу (Şşu) harflerinin sessiz harf kabul edilmesi genel dilbilim kurallarına aykırıdır.
Dili öğrenmek isteyen kişi, yazılmamış olsa da (y) nun (уы) olduğunu bilmek, aslında çift ünlü bir sesi oluşturan iki ünlüden (y) nun (г) ile birlikte sessiz гу harfini oluşturduğunu ve heceyi yapan seslinin de (ы) olduğunu kabullenmek durumundadır.
Yine dil öğrenmek isteyen kişi; (шIо) hecesindeki (o) nun (уэ) olduğunu bilmek, aslında çift ünlü bir ses oluşturan iki ünlüden (y) nun (шI) ile birlikte sessiz шIу harfini oluşturduğunu ve heceyi yapan seslinin de (э) olduğunu kabullenmek durumundadır.
Bilmece çözmenin bile bu çözümlemeden daha kolay olacağını sizlerin de takdir edeceğini umuyorum. Halbuki sözcük, uzun yıllar öncesinden beri dilbilimcilerimizin üzerinde anlaştığı ancak henüz kullanıma girmeyen yazım kuralı benimsenir ve dilimizdeki çift ünlüler de önerdiğimiz ve dilbilime uygun şekilde yeniden tanımlanırsa yazılım ve çözümleme şöyle olacaktır:
мэгуышIуэ seviniyor мэгуыфIэ
мэ гуы шIуэ heceler мэ гуы фIэ
Sesli ve sessiz harfler:
M sessiz м
Э sesli э
Г sessiz г
Уы sesli (çift ünlü) уы
ШI sessiz фI
yэ (çift ünlü) sesli (basit ünlü) э
Görülebileceği gibi bu çözümleme ile hem genel dilbilim kurallarına uygunluk sağlanmış, bu uygunluktan dolayı da öğrenilmesi çok daha kolaylaşmıştır. Bizim burada dilbilimcilerin üzerinde anlaştığı yazım kuralına ek olarak ve yeni olarak önerdiğimiz şey, çift ünlülerin dilbilime göre yeniden tanımlanmasıdır. Çift ünlü ya da diftong heceyi oluşturan seslinin yanyana iki ünlüden oluşmasıdır. Çözümlediğimiz sözcükte Уы (uı) ve Уэ (ue) sesleri çift ünlüdür.
Aslında dilimizde gerçekten iki sesten oluşmuş, y (u) sesinin kendisinden önceki ses ya da imle oluşturduğu ve işlevsel olarak sessiz olan çok sayıda dudaksı ses olmasaydı ya da dudaksı sesleri oluşturan y sesinin dilimizde başka görevi olmasaydı seslerin ayrımı çok daha kolay olacaktı. Ancak y harfi, biri U’ya daha yakın biri Ü’ye daha yakın iki sesli ile Latin alfabesindeki W ve Arap alfabesindeki (و) sesini veren bir sessizin karakteridir. Sesli olanlar hece oluşturduklarında tam bir sesli olmakta, Adıghey Adıghecesinde mutlaka kendisinden sonra gelen sesli ile birlikte çift ünlü oluşturmaktadır. Ancak y (u) harfi kimileyin de hece oluşturmamakta kendisinden önceki harf ya da karakter ile birlikte dudaksı sesleri oluşturmaktadır.
Dudaksı seslerin nasıl oluştuğunu tanımlamak konuyu daha iyi anlamamızı sağlayacaktır:
Adıghe dilinde basit sesliler dışında, Rusça ve Türkçe’de olmayan ancak batı dillerinde sık rastlanan çift ünlüler, kimileyin de üçlü ünlüler bulunmaktadır. Yani heceyi dilbilimin tanımladığı gibi tek bir sesli ses oluşturmakta ancak kimileyin bu ses yanyana gelen iki ya da üç ünlüden oluşmaktadır.
İkinci bir kural şimdilerde düşme eğiliminde olmakla birlikte Adıghe dilinde adların genelde bir sesli ile sonlanmasıdır. Diğerlerine göre daha yeni olan Qeberdéy diyalektinde bu düşme eğilimi belirgindir:
чэмы – жэм, мэлы – мэл, пчэны – пжэн,
гуы (Bu sözcükte görüldüğü gibi son sesli çift ünlüdür уы – (uı))
Yine Adıghe dili kurallarına göre adlar, bileşik ad oluşturduğunda, ya da ön ek ve son ekler aldığında son ünlü düşebilmektedir.
Görüldüğü gibi Adıghey Adıghecesinde son ünlüler düşmüş, Qeberdey Adıghecesinde ise son ünlüleri daha önce düşmüş olan adlarda bir değişiklik olmamıştır. Ancak her iki yazı dilinde de imlası aynı olan гуы (şimdiki yazım kuralına göre (гу) şeklinde ve eksik olarak yazılmaktadır) ön ekle birleştiğinde her iki diyalektte de son ünlüsü (ы) düşmektedir. Zor anlaşılırlığın kaynağı da dilimizin bu özelliğidir. Son seslileri basit olan, ünlüsü tek olan sözcüklerde sorun çıkmamakta ancak son seslisi çift ünlü olan (гуы deki (уы) gibi) sözcüğünün çözümlenmesinde sorunlar çıkmaktadır. Bilindiği gibi buradaki (y) seslidir. Ancak sesliler genelde hece oluştururken buradaki y hece oluşturmamakta, kendisinden önce gelen sessiz г harfi ile birlikte işlevsel olarak sessiz olan dudaksı гу sesini oluşturmaktadır.
Özetle y hece oluşturuyorsa ünlüdür. Ancak hece oluşturmuyor ve y nun yer aldığı hecede y dışında heceyi okutan, oluşturan başka bir sesli var ise eğer, bu durumda y ünlüsü kendisinden önce gelen karakterle birlikte sessiz dudaksı sesleri oluşturmaktadır. İşte dudaksı sesler ancak bu kurallar içinde sessiz sayılabilirken bunların alfabeye alınması ve her zaman sessiz harf olarak sayılabilecekleri anlayışı yanlıştır. Dolayısı ile de dudaksı sesler alfabeden çıkarılmalı, ayrı bir liste halinde verilmeli ve ne zaman sessiz bir harf değerinde oldukları kuralla tanımlanmalıdır.
Günümüz alfabelerinde önerdiğimiz değişiklikler
Adıghabzenin bugünkü alfabeleri Rusça alfabeye de temel alınan Kiril alfabesinin 33 karakterine eklenen (I) karakteri ile birlikte 34 karakter temel alınarak oluşturulmuştur.
-Değişikliklerin bugün kullanılan alfabeden çok uzak düşmemesine özen gösterilmiştir.
-Daha kolay anlaşılır olması için bilgisayarın sunduğu olanaklardan yararlanılmıştır.
-Adıghe dilbilimcilerin daha önce üzerinde anlaştıkları değişiklik tasarısı göz önünde bulundurulmuştur.
-Kiril temelli günümüz alfabelerinin Rusça’daki seslerinin olduğu gibi kalmasına özen gösterilmiş, bu da günümüz alfabesi ile okur yazar olanların zorlanmadan yeni taslağa alışabilecekleri düşünülmüştür.
-Kiril alfabesinde bulunmayan (I) karakteri alfabeden çıkarılmış bu da günümüz alfabesi ile yazılan metinlerin düzenlenmesi, alfabetik sıralama, sözlük oluşturma gibi bilgisayar işlemlerinde karışıklığı önlemiş, kolaylık getirmiştir.
-Kimi harflerin birden çok sesi olması öğrenmeyi zorlaştırdığı için taslakta, her harfin, bulunduğu her yerde aynı sesi vermesi sağlanmış, bu da öğrenmeyi kolaylaştırmakla kalmamış, Adıghe diyalektlerinin hemen her sesini yazabilme olanağını da vermiştir.
-Yeni karakterler günümüz alfabelerinde temel sesi veren karaktere yakın seçilmiş, bu da günümüz alfabesi ile öğrenim görmüş olanlara, zorlanmadan yeni taslağa uyum olanağı sağlamıştır.
-Özetle yukarıdaki örnekte olduğu gibi bu ses şöyle yazılır ancak şöyle farklı okunur açıklamalarına gerek bırakmayacak şekilde söylenenin yazılması, yazılanın okunması uygun bulunmuştur.
а yerine á,
Iа yerine а,
г yerine ѓ,
кI yerine ќ
(О, У harflerinden önce gelen, Ш harfinden sonra gelen кI harfinin, verdiği sesi vermek üzere (ќуын-kkuın, ќуэн-kkuen), (-шќэ-şkke))
кI yerine чь
( макIэ – мачьэ)
ЧI yerine чъь
IУ (Türkçe’deki U Rusça’daki y sesi) у
-У seslisi eğer hece oluşturuyorsa dudaksı sessiz oluşturmamaktadır. Heceyi oluşturan okutan sesli görevini üstlenmektedir.
-Sesli y Adıghey Adıghecesinde mutlak bir başka sesli tarafından izlenmekte ve izleyen sesli ile birlikte mutlak çift ünlü ya da üçlü ünlü oluşturmaktadır.
*ц, шI, шъ, жъ, дз, sessizlerini izleyen y seslisi, çift ya da üçlü ünlü oluştursa da dudaksı bir sesin yapısına katılsa da, y sesinin, diğer sessizleri izlediğinde verdiği y sesinden daha ince, Türkçe’de Ü ve Rusça’da Ю sesindeki u ya daha yakın bir y sesi vermektedir.
у yerine ў
(у harfinin, уанэ уатэ ау sözcüklerinde verdiği sesi vermek üzere ўанэ, ўатэ, аў)
I-м yerine (‘)
(с′ихыгъ, п′алъэ йэ′, йы′)
I yerine (ь)
И ((йы) okunduğu yerde) йы
IИ (Türkçe’deki i Rusça’daki И) И
Ы ы
Iы ы
Ы ile başlayan Adıghece ad yoktur. Sözcük başında ы sesi, önek ya da ünlem sözcüklerinde kendini göstermektedir ki bunların dildeki sayısı da çok azdır. Qeberdey diyalektinde bu harfin verdiği üfürümlü ses hiç yoktur. Diaspora Adıgheleri konuşma dilinde de hemen hemen düşmüştür. Dolayısı ile Ы nın şimdiki alfabede verdiği her iki ses de Ы karakteri ile gösterilmiş, farklı karakterlere gerek duyulmamıştır.
-Geçişli eylem çekimlerinde çekimin üçüncü tekil şahısa ait olduğunu gösterir ön ekte: (Qeberdey diyalektinde bu ses bulunmamaktadır)
-Vücudun bir parçasının üçüncü tekil şahsa ait olduğunu gösteren iyelik sıfatı ön ekte: (Qeberdey diyalektinde bu ses bulunmamaktadır)
(Qeberdey diyalektinde de bu ünlem aynı sesi vermektedir)
-Iыгъын-tutmak, Iыхын- ondan almak eylemlerindeki kelime başındaki I gibi okunduğu durumlarda da önüne (I) işaretini koymuyor ancak Türkçe’deki I gibi okuyoruz: Ых – ondan al, ыгъ tut,
-Sessiz harfi izlediğinde Türkçe’de sessiz harfi izleyen I ve Rusça’da da sessiz harfi izleyen ы gibi okunur.
Günümüz alfabesindeki (ё -йо) ve (ю-йу) harfleri taslak alfabeye alınmamış, gerektiğinde karakterlerin verdiği iki sesin yazılması uygun bulunmuştur.
Дж (alfabeden çıkarılmıştır) –
Дз (alfabeden çıkarılmıştır) –
Dudaksı sesler alfabeden çıkarılmış, ayrı bir liste halinde verilmesi uygun bulunmuştur.
Önerdiğimiz alfabenin karakter sayısı 36 olup bunların 30 u günümüzde kullanılan alfabelerin karakteridir. Hangi ses/seslerin yerine geçtiği ya da dildeki işlevi belirlendiğinde karakterler harf olarak adlandırılmaktadır.
А а, Á á, Б б, В в, Г г, Ѓ ѓ, Д д, Е е, Жж, З з, И и, Й й, К к, Ќ ќ, Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ў ў, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щщ, Ы ы, Э э,
Kendine özgü sesi olmayan yardımcı karakterler:
Bu karakterlerden oluşturulmuş alfabedeki harf sayısı 51 dir.
А,а, Á,á, Б,б, В,в, Г,г, Ѓ.ѓ, Гъ,гъ, Д,д, Е,е, Ж,ж, Жъ,жъ, Жь,жь, З,з, И,и, Й,й, К,к, Ќ,ќ, Къ,къ, Л,л, Лъ,лъ, Ль,ль, М,м, Н,н, О,о, П,п, Пь,пь, Р,р, С,с, Т,т, Ть,ть, У,у, Ў,ў, Ф,ф, Х,х, Хь, хь, Хъ,хъ, Ц,ц, Ць,ць, Ч,ч, Чь,чь, Чъ,чъ, Чъь,чъь, Ш,ш, Шъ,шъ, Шь,шь, Щ,щ, Ы,ы, Э,э, Я я (‘)
Дж alfabeden çıkarılmış, ancak yanyana geldiklerinde günümüz alfabesindeki sesini korumuştur.
Дз alfabeden çıkarılmış ancak yanyana geldiklerinde günümüz alfabesindeki sesini korumuştur.
Biri sessiz biri sesli iki sesten oluşmuş sesli:
уэ- (ue) (Маќуэ-makkue, йэуэ-yeue),
уа- (ua) (ќуагъэ-kkuağe, куахъуэ-kuaxhue, йэуатэ-yeuate),
О seslisi Adıghey Adıghecesinde yoktur. Yabancı kökenli sözcüklerde rastlanmaktadır. Qeberdey diyalektinde yabancı sözcüklerde görülen kısa basit sesli dışında Adıghece sözcüklerde benzer çift sesli olmaktadır. (Соќуэ-sookkue, сохьыр-soohır)
Уе- (ué) (уехы-uéxı, гуехы-guéxı),
Tek karakterle gösterilenler;
б, в, г, ѓ, гъ, д, ж, з, й, к, ќ, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш, щ
Гъ, Хъ, Хь, Къ, Чъ, Жъ, Шъ, Лъ, Жь, Пь, Ть, Чь, Чъ, Ць, Шь, Ль, фь
Дзу, Гъу, Хъу, Къу, Жъу, Шъу, Шьу, П’у, Т’у, Кхъ (Adıghey yazı dilinde bu ses yoktur. Qeberdey yazı dilinde de bu sesin geçtiği sözcük sayısı çok az olduğundan yok sayılması uygun görülmüştür)
Yukarıdaki harflerin dudaksı sessiz sayılmaları için;
-Hecede dudaksı sesi oluşturan y seslisi dışında heceyi okutan bir başka sesli bulunmalıdır.
-Hece yapmayan y seslisi ile kendisinden önce gelen sessiz harf ya da (‘) işareti birlikte dudaksı sessizleri oluşturmaktadır.
–Aşhamafe Dawıt, у seslisinin kendisinden önce gelen sessiz ya da (‘) işareti ile birlikte dudaksı sessiz oluşturabilmesi için, bu hecede y seslisi dışında heceyi yapan başka bir sesli olması gerektiğini vurgulamamıştı. Ancak verdiği örneklerin bilim insanının dilimizin bu özelliğinin sezmiş olduğunun kanıtı olarak algılanmalıdır.
Parantez içinde belirtilen sesliler heceyi yapan seslilerdir.
IУ- шъхьатепIу (е), шитIу (и), кIыIу (ы), чIыIу (ы)
Not: Önerilen alfabenin daha anlaşılır olması için hazırlanmış örnekler, yetiştirilebilirse Türkçe çevirileri ile birlikte bir sonraki sayımızda yayınlancaktır.
Sayı : 2008 12 – 2009 01
