Абаза бызшвала гIвыра шгIаншаз

0
1264

УахьчIва Россия апны йбзазауа абазаква рыбызшвала йангIвуа йгIадрысабапуа ахIарыфква асквш 1930-ква рагIан йлырхтI. Ауи агIвыра шгIаншаз атурых джьащахъвапI.

Араъа йгIалкIгIара атахъыпI Къарча-Черкес Республика апны сквшщарда цIуата щайдза зчпата йбзазауа ауагIахъаква йрыуата абазаква гIвыра зымгIва рцIыхъва йшрауыз: агвхъауакви акъарчакви гIвыра асквш 1924 йраутI, анагIвайква – асквш 1928 агIан, абазаква асквш 1932-дза ауи гьрымамызтI. Ауаса йшпаца?

Ауи гIазлыцIыз заман ауыра аъачIвагIагIвчва абаза бызшва ауысла йрызбжьаз аквымшвараква ракIвын. ЩардагIвы ауи бызшва кIьыдата йгьрымпхьадзузтI, азджьакI ауи апсуа бызшва йадиалектта рхIвун, азджьакI агвхъауа бызшва йадиалектта йдрыбагъьун. Ауи ашвхIаусыгIвала абаза сабиква апхьартаква рпны агвхъауа бызшвала йадрыпхьун. Ауаса дара абазаква ауи йгьамрыразуазтI, рцри бызшвала йапхьара, йгIвра ртахъын, ауи ахъазла йырдыруаз ахIарыфква гIазрысабапуазгьи гIаншун.

Абаза литература ащаквгылра къару ду алазцIаз, абаза бызшвала йгIацIцIуа агазет аредакция апны Абашта айсра ду апхъалагьи йынхаз, айсра амщтахьгьи ауи агIацIщтхра гIащаквзыргылхыз, заман ауырагьи йаредакторыз Джыр ХIамид «Амара йгIанаршIыхаз»-хIва зхьицIаз йгIагвалашвахраква рпны йыгIвзачви йари йцIайта агвхъауа хIарыфква гIадрысабапуамцара азаджв азаджв абаза бызшвала кIара шизыйыгIвуаз гIайхIвахитI. Йара ауаъа Джыр ХIамид йгIайгвалашвахитI асквш 1931 агIан йкыт Хъвыжвду йгIайыз Тобыль Тольыстан – ауи апхъала агвхъауа бызшвала ахIарыфква лызхыз, рыцIа кIьасата абаза гIвыра гIанзыршаз арыпхьагIв, апхьахьа, агIвгIвы – дшидырбаз. АчкIвынхвыц кIара йгIвуата йанидыр Тольыстан ауи тетрадкI гIайыйтын – «Уыжвласыла хIара абазаквагьи хIцри бызшвала хIгIвуа хIалагуштI. Абар ахIарыфква. Араъа уъадзагIвну йахъгIвылгIата йгIасытх» – йхIватI.

Йшцауала, асквш 1931 агIан Тобыль Тольыстан абаза хIарыфква йлыххьата йыман.
Датшагьи швапхаквакI абаза хIарыфква рыцIа пасатагьи йшаъаз йаквшахIатхитI. Ажва ахъазла, апрофессор Генко А.Н. абаза кытква дгIархъыкIвшауамца йаницIаз ауарадкI араса ацIайыгIвтI: «Ауарад гIазхIвахыз ГванаргIа ШахIым йакIвпI. Лау кыт хъара (Къвбина) дауаб, сквш 89 дыртагылаб. Ауарад згIвыз Тобыль Тольыстан йакIвб, йанигIвы 1929 асквш мартI а 15 апны акIвб». Ари агIвыра йгIанарбитI Тобыль Тольыстан асквш 1929 агIан йлиххьаз абаза хIарыфквала дшгIвуаз.

ЗуагIа рыхъазла згвы зхьуаз агIвычIвгIвысква абазаква рыхъазла гIвыра гIаныршара шатахъу рхIвауа акъраль аунашвачпагIвчва сальамшвъа рзыргIвуан. Ауи апшта, асквш 1930 агIан арыпхьагIвта йынхуз Дзыба Али Черкесшта апны йбзазауа абазаква гIвыра ъарымам йгIалцIла рсабиква йрымдыруа агвхъауа бызшвала йадрыпхьара шатахъхауа, апартия аобкомгьи ауи ауысла йаъу ащаквыргылраква шамырхъйауа Сталин И.В. йзыйыгIвтI. Ауи амщтахь ауыс цIсуа йалагатI, ауаса ласы йгьымхъйатI. Ауи тазщахIуз ашвхIаусыгIваква йрыуан абаза литература бызшва йащатахуш запшчважващу ауысла амакIыраква.

Асквш 1926 агIан акъраль апны ауагIа анахъыргIвылгIуз йшгIарпхьадзазла Черкесшти Къарчашти рпны абазата 13615-гIв бзазун, ауат йрыуата 10902-джь тIапIантала, 2713-гIв щхъарауала йчважвун. Пщынла рыцIа йщардагIвыз атIапIантаква (ашвуаква) рчIвы хъахьхатI. ЦIабыргыта, асквш 1932 агIан Согъвым апны агIацIщтра йаздрыхIазыруаз, Тобыль Тольыстани Уаз НыхIви йаларцIаз ахIарыфба апсуа хIарыфква рыщатала щхъарауа диалектла йгIвын. Ауаса ауи адуней гьамбатI. Йара ауи асквш ноябрь а 25 Баталпашинск (ужвы – Черкесск) апны йакIвшаз абаза арыпхьагIвчва райззара апны Тобыль Тольыстан алатин хIарыфква рыщатала йлихыз абаза алфавити ахIарыфби дрыбагъьатI. Асквш 1933 абаза бызшвала апхьагаква гIацIцIуа йалагатI. Ауат райхIара Тобыль Тольыстан йхъатала йа датшагьи зджьакI гIайцхърагIауамцара йадигалтI. Асквш 1933 май а 5 йгIашIарышвта агвхъауа бызшвала йгIацIцIуаз агазет «Черкес пльыжь» абаза бызшвала агIвыраква гIаншвалуа йалагатI.

Ауаса ласыла акъраль апны ауагIахъа бызшваквала агIвыраква урышв хIарыфгIвыща йтадыргылуа йалагатI, абаза бызшвала агIвырагьи псахра атахъыта ауыс гIагылтI. Ауи ауыс Ащхъа наука-рхъвыхырта институт апны лингвистикала ахъвшара унашва ахъызцIуз апрофессор Сердюченко Георгий Петр йпа йыхъвда йхъарцIатI. Ажва аламкIва, зныкIдза ауи бзита дицхърагIун Тобыль Тольыстангьи. Ауаса асквш 1937 сентябрь а 17 атшын Тольыстан совет къральыгIва йапшIагылаз адкIыларакI дрылата рхIван льажьа йымамкIва дыркIытI, дызладыркъванчуз дырцIабыргра ртахъыта гIвысквша дынкъвырхIван асквш 1939 сентябрь а 13 агIан дгIауырщтхтI. Ауаъадза абаза гIвыра шIыц дрыбагъьахьан – ауи асквш 1938 май а 23 агазет йгIанырцIатI, йара ауи асквш июль а 23 йгIашIарышвта кIьыдата йгIацIуа йалагаз абаза газет «Черкес къапщгьи» ахIарыф шIыцквала йгIалхта йгIацIцIуан.
Абаза бызшвала гIвыра лыхра ауагIахъа рыхъазла магIын дудздза змаз гIаншаран. Ауаъа йнанаркIыта абазаква рыбызшвала йапхьарныс лшара раутI, апхьагаква гIаншатI, алитература гIвыраква гIаджвыквылтI, ашIалахIвараква азыркIкIуа, ашвъабгъьы йанырцIауа йалагатI. Айшыста йухIвушызтын – агIвыра хIуагIа ргвбайара ахчара йгьи йазырхIара йащатахатI.

ЧкIала Петр,
афилология наукаква рдоктор.

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz