…Уарп дзыгIв амачхъвынцIа йазаргванта йуыхваз Прочный Окоп зхьзыз акъала скIавкIаз бзазара апны гыларта багъьа ъакIуаз йгIалцIла сгIаквымчважвакIва йгьсызгIаныжьуашым. Ауи ахъахьгьи ауацIа ныргIалщагьи дукI ухънахуашта йгьаъамызтI. Ауаъа Кубань кордон аунашвачпагIв-генерал тшъанйыргIалыз йгIалцIла ащхъагIвква рылапш гьахъырымхуазтI. Акъала акъвапаква рпны айха абджьарква хвынгылан. Ауи агьагьарала йжыз андакь тагIвгIвын, ухъысныс баргвыракIгьи гьалахмызтI. Акъала ауацIа акордон аунашвачпагIв цIлауатрала йкIвыршаз йтдзы, ротакIи жвагIвкъазакъчви йырзалхыз абзазартаква, ткванкI, загIа йнадзаз ахыхъвшвква ъагIвназ шIунакI аныргIалын.
Агенерал йфатар заджвыкI акIвын йнашылуаз йджьарщушта байата йалыргаз. СажнашвкIла акрепость йачвыхъарата унагIвара змаз нышв квайчIвала йщыхыз асолдатква ртыдз хвыцква алагылан, ауат ргьагьаралагьи андакь жын. Йара ауи адзыгIв атшпы хверстакIла унаскIьарыквын акъазакъ полк аныргIалын. Къвбина агъьма тланыкъва шабгу рхъа мцырартан, арахьари атшпы аурала удзышварта райшартан, хъарачIвыла йквайчIву чвахIвата тшызрауыз абнаква рхъахьла ащхъаква унарыквпшуан. Уарп йгIалачIвуз адзыгIв хвыц-хвыцква рызна рахъвазшва агъвгъвара йалсуан. УнаскIьарыквын, атырццыртакви агъьал дукви урынйун. Ауат хIымажа йгIахъысныс йхIазырыз ащхъагIвчва йыртшыкъачIвахыртан.
Зеленчук дзыгIв утыцIта атенгьыз КвайчIвадза тшызрауаз агъвгъвара ачеркес тшыгIвкви акъазакъкви йрапшIахыртан. Ауи азаман агIан Закубанье зхьзыз ашIыпIа агъачва йырнапIыцIан, Лаби Сагуаши рбжьара урышв къвтыркIгьи гьбжьачIвамызтI. Уарп дзыгIви абыхъви рбжьара аурышв унашва йацIаз кытквакI закIмакIта йхъылапсан. Прочный Окоп къала апахьла абаза кытква Башылбай, Там, Къызылбакь, Чегьрей, Багъ, Баракъай алачIван. УадыргIвана абадзехква радгьыл гIалагун, унаскIьата – ащапсыгьвкви анатухайкви. Арат ауагIахъаква йхътIыта йгIахIпшIагылуан.
Абадзехква рпны Къабардпщ йгIатыцIыз щардагIвы тшыкъарчIвахуан. Ауат аурышв унашва йацIалыз акъабард кытква йгIартыцIта йгIахIпшIагылныс йхIазырыз ахIаджьратква ракIвын. Ауат ашIыпIаква бзита йырдыруан, ащхъа хъара йгIатыцIуаз ахIвынчIачва йрыцта йгIахIгвыквслун. ХIмажа зхчуз акъазакъква кIвымжвы рышвата уахъгьи тшынгьи ахIаджьратква йырпшIагылуан. ЙщарычIвараз ауагIахъа айсра заджвгьи йгьимайгьдзузтI, рыцхIащарагьи хIайльарагьи рхъа йакврымцIауата ащхъагIвчви аурышвкви абащахъырчIвалуан…
Прочный Окоп къала знапIыцIаз дангIайра агьагьара yaгlaлa йырчвызлун. Аурышв офицерква йырхъазымкIва, ащхъа бзазагIвчвагьи гвып-гвып йгIайззун, мадзакI рхIварныс йызнашылуан. Ауат йрапшыз ащхъагIвчва абджьарла йырпшIамгылуата, ауаса сакъра ду рылата агенерал йпны йнаржьылуан. Ауат рыла сгIацIамшвара ахъазла рыцIа хъарата йаныргIалыз пещкI сыгIвнан. Зны ауаса амгIваква сзырбушыз срызпшуамца гIвымчыбжьа цатI.
УахъыкI агенерал КарамурзинргIа агIвайщчва, атакIыгIв, аимам Хази дрыцта йсызгIашылт! Ауат разыгIальаматракви ауыс шаъадзази здыруанта айчважвара йстахъыз нархара астныс гьбаргвымызтI. ЙгIашылкваз хIайльара аламкIва йхътIыта урачважвара атахъын. Йапхъахуз хIанйара гьсхъаштылхуам. Ачеркесква рпны йшцIасу апшта закIгьи хIымхIвауата къомракI хIчIван. РхIальква рлактаквала йгIахъстIныс смурадта гватшныта сырпшуан. Айщчва рахIба Тембулат йквпшырала рыцIа дгвапан, йпшыща хътIын, уйачважварныс угвышхвун. Ауи йаща Бий ддатшан, йдамаква къьакъьата, йыла хьшвашваква удрыхвхвуан, йжакIьа хъыш ауыран, аргваныта дыздыруа зымгIвагьи йчврыхIун. Аимам Хази йшIахъа гьажьын, йылаква тшвадза хIайльаракI гIарныпщуан. Апхъапхъа сара сгIачважван ащхъа бзазара хвит ацкIыс аурышв хабзаква йрыцIалныс шгIалырхуа цIабыргызтын сырцIгIатI.
-Агенерал йшйасхIвхьаз апшта, сара аурышвква срызцIабыргызларнысла ныха схIватI, сажвагьи сгьайжьушым, – айшыста йджьауапхатI Тембулат. – Бий дайцIбапI, ауыгьи сара йсхIвауа акIвымкIва датша гьгIауайхIвуашым.
ХIайчважвара аурала азаджв азаджв дхIырхъвыхуан. Тембулат йара аурышв хабза дъацIалгIвацаз ахъазла кыт гIайызхъарцIарныс шбаргвхуш дахасыргIвазатI. АмакIыраква рымщтахь йсхIваз дадгылтI. Ауыс ацIыхъва хIнадзазшва йанызба, рыцIа йбаргвыз архъвыхра ауатыкв йгIатасцIатI. Йырщыз ргIвайщчва рща шрымхахуашла сгIадыргвыгъатI, ауат рнысла йгIаншалакIгьи сшырхчушла ныха дсырхIватI. Ага райщчва рхабар ауатыкв йангIатал рчва тшапсахызтынгьи, йырхIватI:
«ЙгIахIгвынгIвитI ауи апш ныха хIымхIварыквын ухъа гIахIызхъауцIарныс шбаргвызлуш. Йырщыз хIгIвайщчва рщала ухIыргвыгъитI ушурышвугьи, хIдин йшазхъауымцIауагьи хIхъа хIшазсакъуа апшта ухIхчарныс».
– Ужвы ауыс цIхъва айаута йспхьадзитI, – схIватI сара. – Съашвырцауа снайуаштI, аурышв офицер йажва швыститI швызласыргвыгъауа зынгьи самайжьарныс, сунашвачпагIвчва ражва сырхъйауата ащхъа сшвыцнахъалитI.
Торнау Федор,
«Воспоминания кавказского офицера» книга йгIалхпI.