Bağımsızlık Demokrasi Özgürlük Eşitlik Birlik

Ацıабырг ауагıаква аднакıылитı

Йбергьльу аистория рхъвыхыгIв Фадеев Ростислав йшгIаликIгIазла, КIавкIаз айсра ззынархаз «Мараташварта КIавкIаз аурышвква йырбзазартата йчпара» акIвын. ПаштыхI Россия атланыкъвала Лагьь КIавкIаз ауагIахъаква рпшIагылра, йгIакIра колониальна айсран. Адыгьаква зквчIваз адгьылква геополитика, айсра-стратегия магIны рыман. Чвгьахарата йакIвдыршауала аистория джьауапкIра йачвшвауата, ари айсра ацIабырг ргIвырныс йгьадымрыхвитуазтI. Совет заман агIангьи ауи айсра йгьаламчважвузтI. ЙцIыхъвахауа азаман акIвпI аъачIвагIагIвчва КIавкIаз айсра ацIабырг, ауи ацIыхъватшараква рыцхIагIарата йгIаргыз рхIварныс лшара анрау.
Ужвы КIавкIаз айсра агIаншараквакI тшырзынаxlыpxaпI. ПаштыхI рхъвква йыркIуаз аштаква рпны айсра линакви арыбагььартакви руыхвун. Йжвежвхуз асквшышв асквш 1830 агIан Лаба рыбагъьартаква гIандыршатI. Ауат рпны апаштыхI рхъвкви задгьыл зхчуз ащхъагIвчви апшIахуан. Адыгьаква йазалху айсыгIв гьрымамызтI, абджьар гьырзымхъузтI, партизан айсыща гIалырхра атахъхун. Арат ауыхвараква рапхъала айсра экспедицияква акIвшун. Ауат ащхъа бзазагIвчва рыквчIвакьра йырзынархан.
Асквш 1787 агIан Кубанск область архъвква унашва рхъицIарныс агенерал Текелли дгIарщтитI. Йара ауи асквш октябрь агIан агенерал айсыгIв корпускI йыцта Къвбина, Лаба псыхIваква йбзазуз ауагIакви аткъвымкви дырпшIагылтI. Аурышв историк Щербина Федор йшихIвауала, октябрь а 17 аурышв рхъвква абыхъв КвайчIваква йнарыдгылтI. Ауи агIан ахIагIартаква рпны абазаква бзазун. Текелли гIвгвыпкI адигалтI – агвыпкI ЙынджьыгьчкIвын дзыгIв ахъахьла, анахьани Аксаут дзыгIвла йджвыквижьтI.

Ахъатаква зымгIвала йкIвыршаз абазаква Россия аунашва йацIалырныс йшазыхIазыру рхIварныс ащтийыгIвчва алырхтI. Ауаса ауат ражва гьалымстI. АщтийыгIвчва гвыпгьи аладрыхъвашатI.

Амсылманква рпигIамбар Мансур ащхъа бзазагIвчва шадикIылуаз ахабар анга, агенерал октябрь а I9 Йынджьыгь дзыгIв дхъысын, ауат дрыщталтI. Аполковник Ребинцер Йынджьыгьду дзыгIв ахъахьла йырхаутI, Текелли Кьафар дзыгIв псыхIвала дхъалтI. Ащхъа бзазагIвчва аныдыркIыл, рымлыквгьи кIарпсан, Уарп дзыгIв амарагIацIцIыртала тшарттI. Октябрь а 24-25 архъвква йгIаркIыз агъарква ыквырчIвакьтI. Абесленейква, атемыргойква рбзазартаква рблытI. Кытта 300, Лабадза йлаз атшыгIвра, ачва алгъачI рхъдрыстI. Лаба псыхIва акъазакъква ангIабгьалхуаз йгIанхаз акытква рбылуан, ayarla рщуан. Иловайск атаман йгвыпгIваца кытта 60 ршахтI. Ауат бесленей унагIвата 1500 дыргьартI. Ауаса йалгатI агенерал йэкспедиция. КIавкIаз атурых апны ауи апш зынгьи йгьгIанымшасызтI.

Йжвежвхуз асквшышв асквш 20-40-ква рагIан йакIвшаз айсраква Къвбина, Йынджьыгь, Уарп, Лаба, Теберда дзыгIвква рхъахьла йбзазуз акытква жвабапхьадзарала йыквырчIвакьтI. «Къвбини Уарпи рдзыгIвква рбжьара адгьылква ркарта» апны йаъаз акытква rlapбапI. Йынджьыгьду дзыгIв ахъахьла кытта 23 аъан, Уарпла – 28, Лабала – 35, Марыхвла – 4, ЙынджьыгьчкIвынла – Дударыкъва кытта 5, Къарданыгьла Лоу кытта 5, Тебердала – Лоу кытта 4, Шон дзыгIвла (Теберда дзыгIв йгIалачIвитI) – Кълыч кытта 3.

Ухъахъвыцква аргылитI сахIатпхьадзарала унагIва гIвышв йнадзуз axl Али йкыт Кара-Мурзин йшабгу йыквчIвакьра. ЙгIашаркIкIауата, акыт зымгIва мамырта йанычвуаз, агьназ Бекович-Черкасский унашва зхъицIуз къазакъ 350-гIвы йнадзуз агвып акыт йагвыквстI. Ауат атыдзква йрыларцIатI, ayarla амца йаларбылтI. Аларыхъвашара амщтахь сахIаткI axla мцIыскIва 300-гIв йнадзуз абаракъайква цхърагIара йгIайтI. Ауаса ауат зцхърагIахуашыз гьаъахмызтI.

ЙмагIнызйа йара Бекович-Черкасский? Ауи Гващаней (Мария Темрюк йпхIа) Иоан IV данигуз дрыцын. Рткъвым аурышв паштыхI йызцIабыргта къвырльыкъв рхун. Ауаса ауат йрылан Бекович-Черкасский йапшта датша амальла ъанатIа йазцузгьи. Кара-Мурзин йазырхаз рылахьхатI Трам, Кълыч, Дударыкъва кытквагьи.

Ауи апшта, асквш 1822 ацIыхъваква къазакъ тшчва гвыпкI Дарыкъвакт амцIырчIварныс унашва рзырчпатI. Ауат акыт кIвдыршан, декабрь а 24 агIан йырблытI. Асквш 1824, июнь а 18-19 рагIан айсыгIвчва Зеленчукла йджвыквылтI. Июнь а 20 агIан ауат Кълычкти Дарыкъвакти йрымдырдзакIва йыргвыквстI. Айбащырта щхъа бзазагIвчвата 200-гIв рхъвадиква гIанхатI, Йынджьыгь дзыгIв анахьани атшпыла йырырныс зтахъхаз асабикви алыгажвкви адзы йагатI. Гъарта йыркIыз 370-гIвы йнадзун.

Асквш 1831, ноябрь а 20 угIалагата а 23-дза Фролов Г. йгвып абаза гьназква КIьачвргIа, акъабард гьназ ХIаджь-ХIамырза ркытква аладрыхъвашатI. Асквш 1834, июль а 15 агенерал Засс йгвып Лаба дзыгIвла йджвыквылтI. Ари аэкспедиция апны Баракъай кытта гIвба алайрыхъвашатI. Йара ауи асквш агенерал Засс Трам кыткI шабгаз ыквичIвакьтI, абзазагIвчва амца йалабылтI. Арат ашвапхаква йгIаудырбитI айсра шгвауадзаз, хъакIыртакI гIанымшахуата кытгьи тшыгIврагьи шырбылуаз.
АпаштыхI правительства ащхъа бзазагIвчва рчIвартаква мчыла йгIартырцун, ауыла йайшысыз апIатлаква щаквдыргылуан, ашсква нарахвуан. Ауи апIатла змырхъйуз акытква амцIырчIвун, ашсква Сбырла йыргун. Агъвгъварала бзазара йгIайырныс зтахъымыз Трыкв шырбзазартахуш гIаргвындыргIвуан.

Трыквла ахъысхра жвыгъата йанджвыквыл асквш 1858 агIан акIвпI. Асквшква 1861-1863 руацIала абаза тгIачвата зыкь 43 хъысхтI. Асквш 1883 arlapбараквала КIавкIаз айсра амщтахь Кубанск область абазата йгIатахаз 9921-джв ракIвпI (тгIачва 1408). Ужвы азаман Трыкв апны амхIаджьырква йгIархъшахъыцIта йаъу рпхьадзарала адыгьаква рымщтахь йгIвбахауа агыларта абазаква йрымапI.
Ащхъа бзазагIвчва Лагьь КIавкIаз мчыла йантырцуз Россия аквта губернияква йгIартыцIуаз ауат рчIвартаква ркIуан. Асквш 1897 йакIвшаз абзазагIвчва рахъгIвылгIара агIарбараквала Кубанск область Баталпашинск хъвшара йбзазуз аурышвква процент 69,3 rlaрыцIаркIуан. КIавкIаз айсра йагIарбарапI ари йнашхыйу апхьадзарагьи. Айсра амщтахь зцри шта йбзазуз адыгьаква йрыуата йгIанхахыз 3 проценткI ракIвпI.

Айсра ацIабырг xlгвpa затахъу азахвара rlaщаквыргылхра ахъазла акIвпI. Йауа ухIварыквын, ацIабырг ауагIаква аднакIылитI.

Къардан Ася,
Аистория Наукаква Ркандидат.

Yazarın Diğer Yazıları

Avni Lifij’in fotoğrafları 100 yıl sonra sanatseverlerle buluştu

1851.gallery, ünlü sanatçı Avni Lifij’in platin-paladyum baskı tekniğiyle üretilmiş fotoğraflarından oluşan "Affedersiniz ama sanat bir kodak fotoğrafı değildir. Ressam Avni Lifij’in Yeniden Hayat Bulan...

Boston Üniversitesi’nde bir Çerkes masalı

Karaçay-Çerkesli yönetmen, oyun yazarı, kukla sanatçısı ve sahne tasarımcısı Şaukh Evgeny İbragimov 11-16 Kasım tarihleri arasında Boston Üniversitesi’nde gösteri ve atölye çalışmaları yaptı. Üniversite...

Dijital kitap: ‘Dilin Yolu’

Tüm dünyada gündemin öncelikli sıralarına yerleşen eğitimde dijitalleşme çabaları sadece Çerkes cumhuriyetlerindeki eğitim kurumlarında değil Çerkes diasporasında da yürütülüyor. Çetav Merwan, Mışe Hun Su’ad, Ğuç’el’...

Sosyal Medyalarımız

4,890BeğenenlerBeğen
1,353TakipçilerTakip Et
4,000TakipçilerTakip Et

Son Yazılar

- Advertisement -spot_img