Ӏэщӏагъэ зиӏэр зэрыдунейгъэдахэм шэч хэлъкъым. Апхуэдэ цӏыхур Тхьэм фӏыуэ илъэгъуауэ къалъытэрт. Адыгэ цӏыхубз фащэмрэ цӏыхухъу фащэмрэ нэхъ щапхъэфӏ ухуейкъым: абы тхыпхъэу халъхьар зэрызэпэшэчам девгъэгупсысыт, уагъэр яууэ, щагъэр зэӏуащэу, ӏуданэхэр зэгуалъхьэу ар зэрагъэдэхам гу лъыдвгъатэт, цӏыху ӏэпкълъэпкъыр къызэщӏикъуэрэ зы лъэныкъуэкӏэ и бжьыфӏагъыр, нэгъуэщӏ лъэныкъуэкӏэ и дахагъыр къыхигъэщу зэрызэхалъхьам девгъэплъыт.
Пэжщ, илъэсищэхэм къыкӏуэцӏрыкӏа адыгэ фащэм зэхъуэкӏыныгъэ мащӏэкъым игъуэтар, ауэ сыт хуэдэ пкъыгъуэм зрамыгъэхъуэжми, дапщэщи нэр теплъызэу, гур итхьэкъуу, псэр зыӏэпишэу къекӏуэкӏащ. Зепхьэнкӏэ псынщӏэт, пщыгъынкӏэ пкъыгъэтыншт, уеплъынкӏэ дахэт. Аращ адыгэ цӏыхубзхэм я ӏэщӏагъэм пщӏэ игъуэту лъэпкъыбэм къыщӏащтар, и цӏэри къыщӏыхуэнар. «Адыгэ фащэр зыхуадар сэрами, зэры-Кавказу ар хуэхъуащ», – жиӏащ цӏыхубэ усакӏуэ Мэшбащӏэ Исхьэкъ.
Лъэпкъ ӏэщӏагъэхэр зэгуэр дэхуэхауэ щытащ. Адыгэ гъащӏэм хэт хуэдэу къытфӏэщӏурэ, яӏэщӏэхупэным нэсат арджэным и зэхэлъхьэкӏэр, ямыщӏэжми ярейт пасэрей ӏэщэ зэмылӏэужьыгъуэхэм я щӏыкӏэр, ящыгъупщэжыпат дыщэидэм и щэхухэр… Ауэ, Тхьэм дыкъиужэгъужатэкъыми, лъэпкъ ӏэщӏагъэхэр зыфӏэгъэщӏэгъуэн цӏыхухэр диӏэт, абыхэм я купщӏэр къэзытӏэщӏыжыну зыфӏэфӏхэр ди мащӏэтэкъым. Икӏутар из хъужыркъым, жаӏэ. Ди лъэпкъыр дуней псом щызэбгрыпхъа хъуа нэужь, ди щэнхабзэм и хъугъуэфӏыгъуэ куэд щӏыпӏэ ӏэджэм къыщыщӏидзащ. Ауэ ахэр абдеж щытхуахъумащ зи гур зыщыщ лъэпкъым хуитхьэщӏыкӏахэм, ди къэкӏуэнум ди бзэмрэ щэнхабзэмрэ тепщэ щымыхъумэ, ди лъэпкъыщхьэр тхуэмыхъумэфыну къэзылъытэхэм. Абыхэм ящыщщ Тыркум хыхьэ Къайсэр къалэм къепха ӏузнейлэ щӏыпӏэм къыщалъхуа, зи сабиигъуэр Жамботейкӏэ зэджэ къуажэм щызыгъэкӏуа Шыкъ Талихь.
Зи Хэкур зэзыгъэгъуэтыжа бзылъхугъэм и щхьэпэ адыгэ щӏалэгъуалэм зэрекӏын хэкӏыпӏэхэр къилъыхъуэу хуежьащ. Икӏи апхуэдэ ӏэмал абы щӏэх дыдэ къыхукъуэкӏащ. Ар къызэрехъулӀам езы Талихь тхутопсэлъыхь.
Гъуэгухэр псори Хэкурат зэкӏуэлӏэжыр
Сыкъыщыхъуар адыгэ унагъуэщ, Шыкъ Самийрэ Пщыгъуэтыж Шэхьризэтрэ къащӏэхъуа бынитхум сранэхъыщӏэ дыдэщ. Къуажэм дэт пэщӏэдзэ еджапӏэр къэзуха нэужь, Анкара къалэм дыкъэӏэпхъуауэ щытащ. Абдеж курыт еджапӏэри университетри къыщызухащ. ӏэщӏагъэ зэзгъэгъуэта нэужь, унагъуэр Истамбыл дыкъэкуэшыжащ. Хамэщӏ дыпщыпсэуми, ди гум и гупэр Хэкум сыт щыгъуи къэгъэзат. Адэжь лъахэм къыхуэкӏуэж гъуэгум япэу къытеувар си дэлъхуращ. Унагъуэ ӏуэхухэр си пщэ къыдэхуати, си дэлъхум хиша лъагъуэм дыкъытеувэу къэнахэм къэдгъэзэжын щхьэкӏэ илъэс зыбжанэ дэкӏын хуей хъуащ… Сыкъыздэкӏуэжа Хэкум псори щӏэщыгъуэу, слъагъури зэхэсхри телъыджэу къыщысщыхъуащ. Псори ӏэфӏт, гуапэт, дахащэт. Хамэщӏыр зи псэупӏэу Хэкум къыхуэпабгъэ унагъуэм щыпсэуарагъэнущ а псор къызыгурыӏуэнур. Икӏи, пэжыр жысӏэнщи, адэжь лъахэм сыкъызэрихьэжрэ къару къигъэхъуапӏэ гуэр сиӏэ хъуащ. Ар хэщӏын дэнэ къэна, къысхэхъуэу, сщӏэр сфӏэмащӏэу сыщопсэу. Иджыщ къыщызгурыӏуэр си гъащӏэ псом сызыхэтам я гъуэгупэр Хэкум къекӏуэлӏэжу зэрыщытар…
Гумрэ псэмрэ зэгъусэ щыхъужым деж
Хэкум сыкъыщихьэжым, сызыщыщ лъэпкъым си щхьэпэ зэрезгъэкӏынум сегупсыс хъуащ. Фӏыуэ плъагъу ӏуэхугъуэ гуэрым зептыныр, абы хэлъ гъэщӏэгъуэнагъхэр цӏыхухэми къебгъэлъагъуфыныр насыпышхуэщ. Си анэм езым и анэшхуэхэм къапихауэ дыщэидэм епхауэ ӏэщӏагъэ иӏэт – уагъэхэр иууэ, щагъэхэр зэӏуищэу, дыщэ икӏи дыжьын ӏуданэхэр зэгуилъхьэу, дэнлъэчхэр зэхилъхьэу щытащ. Дыщэидэм хэлъ щэхухэр къэзылъыхъуэжхэм ящыщу Пщыгъуэтыж Шэхьризэт и цӏэ зэхэзымыха Тыркум исын хуейкъым. ӏэщӏагъэм хэлъ щхьэхуэныгъэхэр абы цӏыху зыбжанэм яригъэлъэгъуауэ, абы хуигъэсауэ щытащ. Нэм илъагъу ӏэм ещӏэж, жыхуаӏэрати, сэри ӏэщӏагъэр си анэм деж къыщысщтащ. Дыщэидэм зэрыхэсщӏыкӏым «Адыгэ дуней» фондым и унафэщӏ гуащэ Хьэцӏыкӏу Рае щыгъуазэти, уи щӏэныгъэмкӏэ щӏэблэм уадэгуэшэну ухуеймэ, тхузэфӏэкӏ къэдгъэнэнукъым, жиӏэри сригъэблэгъащ. Абдеж «Дэнлъэч» зыфӏэтща студиер къызэӏутхащ, цӏыху 16 хэту зы гуп зэхуэтшэсащ. Абыхэм тхыпхъэ зэхэлъхьэкӏэм, уагъэ ухуэкӏэхэм, щагъэ зэӏущэкӏэм, дыщэидэм епха нэгъуэщӏ щэху куэдым зыхурагъэсащ. Мы лъэхъэнэм студием къекӏуалӏэхэр дыжьыным йолэжь. Сэри си щӏэныгъэр зэрыщхьэпэм, а ӏэщӏагъэр къэзыщтэну хуейхэм къазерехъулӏэм хуабжьу сыщогуфӏыкӏ, жыпӏэнуращи, си гумрэ си псэмрэ зэрыгъуэтыжащ, си анэ и ӏэщӏагъэр дунейм къытезгъэхьэжауэ къысщохъу.
Ӏэщӏагъэм и ублапӏэхэм деж
Си анэм и ӏэщӏагъэр къезыгъэщӏэжар езым и анэшхуэрат. «Щӏопщ, щхьэрыхъуэн, нэмэз щыгъэ пылъхьэ, уагъэ зэмылӏэужьыгъуэ куэд, щагъэ, джэдыкӏэ хэдыкӏ зи унэ илъхэр зэм-зэм щӏэупщӏэнщи, зэм-зэм къащтэжынщ, мыпхуэдэ адыгэ ӏэщӏагъэ зэрыщыӏар къащӏэжынщ», – жиӏэрт. Си анэм ищӏу щыта псоми зезгъэсэфакъым. Псалъэм папщӏэ, си анэм хуабжьу дахэу къехъулӏэрт нэмэз щыгъэ пылъхьэр, шыкӏэм къыхэщӏыкӏауэ. Сэ абы зезмыгъэсэжу къэнащи, икъукӏэ сигу къоуэ. И ӏэужь куэд игуэшауэ щытащ, абыкӏэ и цӏэмрэ и щхьэмрэ дунейм къытринэу. Ди унагъуэкӏи нобэ дохъумэ абыхэм ящыщ зыбжанэ, Хэкум сыкъыщыкӏуэжым къыздэсшэжащ ахэр.
Адыгэ дунейм и зы лъапӏэныгъэщ
Адыгэ идэм къещэхэр мащӏэкъым, ар я лъэпкъым къыдэгъуэгурыкӏуэ ӏэщӏагъэу жаӏэу. Къыбдамылъагъумэ, зэбграхкӏи гъэщӏэгъуэн хъуну къыщӏэкӏынкъым. Къафӏэмыӏуэху е кӏуэдыж сыт хуэдэ ӏэщӏагъэми я щхьэ кърикӏуэр аращ. Адыгэхэм бзэ, хабзэ, тхыдэ, къэфэкӏэ зэмылӏэужьыгъуэхэр зэрыдиӏэм хуэдэу, мы лъэпкъ ӏэщӏагъэри ижь-ижьыж лъандэрэ къыддокӏуэкӏ, ар тхъумэн хуейуэ къалэн диӏэуи къысщохъу. Цӏыху нэхъыбэм ящӏэху нэхъыфӏщ – абыхэм я бынхэм ар псынщӏэ дыдэу ирагъэщӏэжыфынущ. Дахагъэр зыфӏэмыфӏ псэ щыӏэкъым. Уи ӏэкӏэ а дахагъэр щыпщӏым деж укъызэрызэщӏиӏэтэр зыхэпщӏэмэ, нэхъыбэу ухуэпабгъэу ухъунущ. Абы и фӏыгъэкӏэ мы ӏэщӏагъэ дахэри мыкӏуэду куэдрэ «псэунущ».
Гукъэкӏыр къыщызэрыкӏкӏэ…
«Дэнлъэч» студием щекӏуэкӏ лэжьыгъэм зыщиубгъум, уагъэ-щагъэу щытщӏым я бжыгъэр щыхэхъуэм, ди лэжьыгъэр нэхъыбэм зэредгъэлъагъуным дыщӏэхъуэпс хъуащ. Дыхуейт ди дахэщысэхэм я гъэлъэгъуэныгъэ къызэдгъэпэщу цӏыхухэм я пащхьэ дихьэну. А гуращэри къыдэхъулӏащ – си лэжьыгъэхэмрэ си гъэсэнхэм я ӏэдакъэщӏэкӏхэмрэ я гъэлъэгъуэныгъэ Лъэпкъ музейм къыщызэӏутхащ. Абдеж япэ дыдэу щызгъэлъэгъуащ зыбжанэ лъандэрэ сызэлэжьхэр: джутым, дыщэм, дыжьыным къыхэщӏыкӏа дахэщысэхэр, джэдыкӏэ хэдыкӏхэр, гуащэщӏопщхэр, ӏэпэзэрыблэхэр, нэгъуэщӏхэри. Си еплъыкӏэ гуэрхэр хэслъхьауэ къыщӏэкӏынщ, ауэ нэхъыщхьэр ӏэщӏагъэм и лъапсэр къызэрынарщ – адыгэхэм я уагъэ уэкӏэм, щагъэ зэӏущэкӏэм, ӏуданэ зэгуэлъхьэкӏэм хуэдэ щыӏэкъым. Си гупсысэкӏэ зыхэслъхьа дахэщысэхэм я лъабжьэм адыгэ ӏуэрыӏуатэмрэ лъэпкъ щӏэныгъэмрэ къыхэсхыжа мотивхэр тегъэщӏапӏэ яхуэсщӏащ. Апхуэдэщ, псалъэм и хьэтыркӏэ, «Нартхэ я дунеищ» зыфӏэсща дахэщысэр. Дызэрыцӏыкӏурэ дызыщӏагъэдэӏу нарт тхыдэжьхэм къызэрыхэщыжымкӏэ, нартхэр щӏы къатиблкӏэ ехыфырт, уафэ къатиблми дэкӏыфырт, зытет щӏыгуми лӏыгъэ щызэрахьэрт. Дунейр зэрыщыту нартхэм зэрызэпащӏэм къыхэкӏащ фӏэщыгъэр. «Бэгъэуджыр» ди лъэпкъ гъащӏэм щыщщ. Адыгэ джэгур и кӏэм зэрынэблэгъар нэхущ уджым къыуигъащӏэрт. Нэхущ уджыр щызэхыхьэкӏэ, хъурейуэ къеувэкӏа щӏалэгъуалэм яку дыдэм пшынауэхэр, пхэцӏычауэхэр, шыкӏэпшынауэхэр кърагъэтӏысхьэрт – ахэрат бэгъэуджкӏэ зэджэр. Ар си нэгу къыщӏэувэри, дахэщысэр абы сигъэщӏащ. Гукъэкӏыр мащӏэ-мащӏэурэ къызэрыкӏыурэ, си еплъыкӏэм лъэныкъуэ куэдкӏэ задзащ.
Гум ехуэбылӏэхэм ящыщщ
Гъэлъэгъуэныгъэм кърихьэлӏахэм я нэхъыбэр щӏэупщӏащ абдеж утыкум къисхьа джэдыкӏэ хэдыкӏымрэ гуащэщӏопщымрэ. Ахэр гъэщӏэгъуэнщ, икӏи, пэж дыдэу, си гум ехуэбылӏэ дахэщысэхэм ящыщщ. Езыхэр зищӏысыр сщӏэмэ, я щӏыбагъ дэлъ щӏэныгъэм дыщызыгъэгъуэзар «Адыгэ псалъэ» газетым и лэжьакӏуэ Табыщ Муратщ. Джэдыкӏэ хэдыкӏ жыхуаӏэр дахэщысэ лӏэужьыгъуэщ. Нысашэ е кхъуейплъыжькӏэрыщӏэ зыщӏ унагъуэм шыгъажэ къыдихыу щытащ. Ар щекӏуэкӏыну губгъуэм и хъуреягъкӏэ нэщанэеуапӏэ папщӏэу джэдыкӏэпс зэрымытыж джэдыкӏэ фампӏэ нэщӏхэр зэпэщӏэхауэ щагъэтӏылъырт. Шууейхэм фочыр абыхэм трагъапсэурэ еуэн хуейт. Джэдыкӏэ фампӏэ нэхъыбэ техуам иужьрей къежэкӏыгъуэм зэӏэпах мэлыфэр иратырти, абы щхьэкӏэ хузэпещэу щӏалэхэр къежэкӏырт. Фэр зыхьыр шыгъажэм хэкӏыжырти, зэгуэкӏуа пщащэм и пщӏантӏэм нэкӏуэпакӏуэу ежалӏэрти дидзэрт, куэд дэмыкӏыу мэлыфэ ебакъуэу унэ зэрихьэнур абыкӀэ къригъащӏэу. Мис а джэдыкӏафэхэм ӏуащхьэ джабэхэм утесу уакъыщыхэплъэкӏэ, джэдынэ фӏэкӏа умыщӏэну къэлъагъуэрти, а цӏэр игъуэтащ. Ауэ джэдыкӏэпс имытыжу къыдэхуа джэдыкӏэ фампӏэхэр ягъэдэхэжу щытащ, щагъэхэр тралъхьэу, ӏэпэзэрыблэхэр хуащӏу. Абы зэреджэр джэдыкӏэ хэдыкӏт. Хъыджэбз хьэщӏэхэм иратырти, джэгум къыщызыгъэфа щӏалэхэм абыхэмкӏэ щегуэпэкӏыжи къэхъурт. Дахагъэм къигъэщӏа ӏэщӏагъэщ. Гъэщӏэгъуэныр аращи, джэдыкӏэпсыр кугъуэрэ хужьгъэу зэщхьэщагъэкӏырт. Кугъуэмкӏэ тхъурыжь тхьэвыр къызэрагъэкӏырт, хужьгъэмкӏэ зэкӏэрыс е нэгъуэщӏ ӏэфӏхэкӏхэм я тхьэвыр къызэрахырт, джэдыкӏэ пыӏэр е, нэгъуэщӏу жыпӏэмэ, джэдыкӏэм и папцӏапӏэр, яущыкъуейрти ягъэгъурт, иужькӏэ яхьэжырти, шхынхэлъхьэ е джэд ӏус ящӏырт.
Гуащэщӏопщри хьэлэмэт дыдэщ. Ар зи ӏэмэпсымэу щытар щхьэнтищ тес гуащэрауэ къаӏуэтэж. Цӏыхум, ар сыт хуэдэ лъэпкъ щымыщми, и цӏэр умыщӏэмэ, ӏэпэр хуэпшийуэ ядэртэкъым, къемызэгъыу, ар игъэикӏэу къалъытэрт. Абы щхьэкӏэ гуащэхэм къабгъэдэлът гуащэщӏопщкӏэ зэджэр, хуей хъумэ, ар ишийрэ джэуэ, зыхуишияри къыбгъэдыхьэу. Ар зы ӏуэхуу. Нэгъуэщӏ ӏуэху щхьэкӏи зэрахьэрт ар – гуащэм ӏуэхутхьэбзащӏэ игъакӏуэм ар ӏэщӏилъхьэрт, зыгъэкӏуам и щыхьэт хуэди хъурт. Ар зрагъэлъэгъуар гуащэм деж икӏэщӏыпӏэкӏэ къэкӏуэн хуейт.
Ди нэхъыжьхэм къащӏэна дахэщысэхэр псалъэу щытащ, а бзэр зыхуэгъэзами къыгурыӏуэрт. Насыпышхуэт абы щыщ зы мащӏэм къигъэзэжу ди гъащӏэм увыпӏэ хэха щигъуэтыжамэ.
Я гур Хэкум етауэ мэпсэу Шыкъхэ я унагъуэр, Талихь лъэпкъым и пащхьэ кърилъхьа дахагъэри абы и шэсыпӏэщ. И зэфӏэкӏым хэхъуэу, и хъуэпсапӏэхэр къехъулӏэу псэуну ди гуапэщ.
Сурэтхэр зейр
Озлем Айдемырщ
