Гужьгъэжькӏэ гур щыя­тэр

Нэмыцэ зэрыпхъуакӏуэхэр СССР-м къыщытеуа махуэм щегъэжьауэ Иуан Хьэсэн и ӏэщэр игъэтӏы­лъа­тэ­къым. Дохъушыкъуей къуажэм къыщалъхуа щӏа­лэр псэзэпылъхьэпӏэ мызэ-мытӏэу ихуащ, гузэвэгъуэ зыбжанэми къелащ. Абы игу илъ зэпытт адыгэ напэр ихъу­мэн зэры­хуейр, и нэгу щӏэкӏыртэкъым и адэ-анэр, и ӏыхьлыхэр, и Къэбэрдейр. Арат и къарур хуэдипщӏкӏэ щӏэбагъуэр, бий илъэгъуамэ, гужьгъэжькӏэ и гур щӏэя­тэр…
Иуан Хьэсэн яхэтащ Ленинград зыхъумахэм, Прибалтикэр хуит къэзы­щӏыжахэм. Ар Европэм и щӏыпӏэ куэдми щызэуащ. Зэрихьа лӏыгъэм папщӏэ дамыгъэ лъапӏэхэри къратауэ Германием нэсащ.
1945 гъэ, гъатхэпэ мазэ. Ди дзэхэр Берлин гъунэгъу хуэхъуат. Ауэ иджыри бийм и къару илът. «Зы совет зауэлӏ Одер къызэпрыдгъэкӏын­къым», – жаӏэу нэмыцэхэм а псым и адрыщӏ ныджэм зыща­гъэбыдэ. Ауэ жыӏэзы­фӏэщ­хэм я мурадыр къайхъу­лӏа­къым.
Жэщ гуэрым Иуаным и ротэр щэхуу Одер и адрыщӏ ныджэм зэпрокӏ. Япэ ищахэм псы ӏуфэм зыщагъэбыдэ.
Нэху щыху увыӏакъым за­уэлӏхэр – зыдэсыну щӏытӏ­хэр къатӏащ, я ӏэщэхэр бийм хуа­гъэпсащ. Нэху зэрыщу, Иуа­ным и гупым бийм еуэн щӏедзэ. Арщхьэкӏэ къарухэр зэхуэдэтэкъым. «Фыкъы­зыхэ­кӏа псым фыхэтхуэжынщи, федгъэтхьэлэнщ», – жы­хуаӏэу нэмыцэхэр къобгъэры­кӏуэ, ди зауэлӏхэм яӏыгъ щӏы кӏапэм, уэ къехым хуэдэу, шэр къытрагъэлъалъэ. Ауэ Иуаным и ротэм бийм худичыхыркъыми, зэхэуэр нэхъри гуащӏэ мэхъу. Шэхэр мэфий, щӏыр дэзджыз­джу гранатэхэмрэ топышэхэмрэ къоуэ. Фашисту яукӏыр куэд мэхъу, ауэ совет зауэлӏхэри хокӏуадэ. Итӏани дыдейхэр псым къызэпры­кӏыху зыӏыгъын хуейт. Икӏи заӏыгъащ.
Абы хэту ди дзэхэр псы ӏуфэм къыщитӏысыкӏыу хуе­жьати, Иуаным зыкъеӏэт­ри, маджэ: «Ей, маржэ хъужыхэнхэ, нобэ хуэдэ зы мах­уэщ Хэкум дэ ӏэщэ къыщӏы­ди­тар… Зыкъэфӏэт!».
Командирыр япэ иту ди зауэлӏхэм ебгъэрыкӏуэн щӏа­дзэ. Бийм зыхуэӏыгъакъым – икӏуэ­тащ.
А пщэдджыжьым Хьэсэн и ротэм фашисту щэм нэс зэтриукӏащ.
Шэджагъуэхуэкӏуэу ротэр нэмыцэ къуажэ гуэрым ды­хьащ. Зауэлӏхэр езэшат, зэхэу­фӏеяхэт. Ауэ ахэр хунэсакъым загъэпсэхунуи за­гъэ­къэбзэ­нуи…
Ротэр, пщэдджыжьым щызэуа щӏыпӏэмкӏэ йокӏуэтыжри, бийм потӏыс. Хъурея­гъыр иращэкӏыу езырызекӏуэ машинэхэр къоблагъэ. Иуаным унафэ ещӏ: «Къэсыпа нэужь­кӏэщ абыхэм дащеуэнур. Абдежым ахэр идубыдэнщ».
Мис, япэ итыр езым хуэ­занщӏэ къохъу. Гъунэгъу дыдэу зыбгъэдегъэхьэри, Хьэсэн абы гранатэр иреу­тӏыпщ. Машинэр къы­щхьэ­щыхьэ щыхъум, Иуа­­ным абы иреутӏыпщ етӏ­уанэ гранатэр. Езыми псын­щӏэу щӏытӏым зыдедзэж. Щыб­лэу къэӏуащ уэ макъыр, щӏыр игъэзджызджу…
Зы зэман къызэплъэкӏмэ, командирым елъагъу и гъусэ зауэлӏхэр зыдэс щӏытӏхэм я щӏыбагъ къыдыхьауэ машинэшхуитӏым япэ взводыр ӏисраф къызэращӏыр. Абыхэм ягъэщтащи, сэлэтхэр къыщолъэт, къыщылъэтхэр нэмыцэхэм пулеметкӏэ щӏа­гъэ­лъэлъ.
-Фи гупэр, фи гупэр яхуэ­вгъазэ, – мэгуо Хьэсэн икӏи а лъэныкъуэмкӏэ зреч.
«Феуэ нэлатыр зытехуэнхэм», – мэятэ ар, и зауэлӏхэм закъригъэщӏэжу. Иуаным и гранатэр едзри, машинэхэм ящыщ зыр къегъауэ. Етӏуа­нэми гранатэр иреутӏыпщ. Нэгъуэщӏ ар зыми хунэсыжакъым. Гъунэгъуу къыщыуа шэм и лъэр щӏеуд.
Хьэсэн зыкъищӏэжащ уӏэгъэщым щӏэлъу. Абы и лъакъуэ лъэныкъуэр пытыжтэкъым. Илъэс тӏощӏрэ блым уиту ныкъуэдыкъуэ ухъуныр гукъеуэшхуэщ. Ауэ Иуан Хьэсэн и нэгум щӏэкӏат укӏыгъэ ӏэджэ, и ныбжьэгъу куэди хамэ щӏыпӏэхэм щыщӏилъ­хьэ­жати, зауэм хиха фэбжьыр и щхьэ закъуэ насыпыншагъэу зэрыщымытыр къыгуры­ӏуэрт.
1945 гъэм мэлыжьыхьым и 10-м Иуан Хьэсэн къыфӏа­щащ Совет Союзым и Лӏыхъужь цӏэ лъапӏэр.
1972 гъэм Иуан Хьэсэн Тӏа­либ и къуэр дунейм ехыжащ. Езыр къытхэмытыжми, лъэу­жьыфӏ къэзыгъэна адыгэлӏ нэсыр и лъэпкъэгъу­хэм тщы­гъупщэркъым. Зыщалъхуа Старэ Шэрэдж къуажэм ща­гъэуващ абы и фэеплъ. А къуажэм и зы уэрамми и курыт еджапӏэми Иуаным и цӏэр зэрахьэ.

Щӏыхьри пщӏэри къэнащ

Дунейр уэфӏт. Темрыкъу хы къуэпсым къыхиху акъужь гуапэр псэм йодэхащӏэ. Кхъухьлъатэзехуэхэр сатыру иувыкӏахэу а ныпым и пащхьэм итщ, я унафэщӏхэм жаӏэм йодаӏуэри. Бийм зы мэскъалкӏэ зэрыхудамычыхынум, ар уэгуми щӏылъэми зэ­рыщыхагъэщӏэнум теухуа псалъэмакъщ екӏуэкӏыр.
Унафэщӏхэм я ужькӏэ псалъэ къещтэ Къанкъуэщ Ахьмэдхъан. Полк псор умэзэхауэ йодаӏуэ и адэм къигъэхьауэ иджыпсту ар къызэджэ тхы­гъэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым фашистхэм щызэрахьэ залымыгъэм теухуауэ гур зыгъэуз псалъэхэр зэрытым. Абы пищэу Ахьмэдхъан жеӏэ: «Фашистхэм яукӏащ си шып­хъуитӏ – Фатӏимэтрэ Абчарэрэ, си къуэш Шэмэул. Абыхэм яукӏащ совет цӏыху минхэр. Икӏи си псэр пытыху, си гур къеуэху хейуэ кӏуэдахэм ялъ сщӏэжыну фыкъызогъэгугъэ».
Адыгэ щӏалэр хуэпэжащ ищӏа тхьэрыӏуэм. Къанкъуэщ Ахьмэдхъан папщӏэ ятхырт: «Ар зэи гужьейртэкъым. Кхъухь­лъатэр фӏыуэ зэрызэрихуэм къыдэкӏуэу, абы и хьэлым щызэхуэхьэсат тегуш­хуэныгъэри, фашистхэм яхуиӏэ лъагъумыхъуныгъэри, телъыджэ дыдэхэр езыгъэщӏэф лӏыгъэш­хуэ­ри. Ахьмэдхъан ябгэу бийм ебгъэрыкӏуэрт, абы кӏуапӏи жапӏи иритыртэкъым. Напӏэдэхьеигъуэт зыхуейр гъэщӏэ­гъуэн гуэр къигупсысын папщӏэ. Ар еплъыртэкъым бийр зэрыхъу бжыгъэм».
Зауэм зэрыӏухьэрэ куэдыщи дэмыкӏауэ, Ахьмэдхъан и гъусэ зауэлӏхэм хэкум къатхащ:
«Фронт псом Къанкъуэщыр къыщацӏыху. Дзэ ӏэтащхьэ­хэр абы къыхуэупсащ Бэракъ Плъыжь орденымкӏэ».
Зауэм ӏухьа нэужь еру щхьэ­кӏэ, Ахьмэдхъан и ныбжьэ­гъухэм щахэтым деж щабэт, бзэ ӏэфӏ ӏурылът, дэтхэнэми и гукъеуэ, и дзыхь кърагъэзырт, и хьэл-щэн дахэмкӏэ цӏыхухэр зыщӏишэрт. И унагъуэм теухуауэ хъыбар мыщхьэпэ къызыӏэрыхьам абы къриӏуэтылӏэрти, и гур нэхъ зэгъэжырт, сыту жыпӏэмэ, апхуэдэхэм деж адыгэ щӏалэм ныбжьэгъум жриӏэни зэречэнджэщыни къигъуэтыфырт.
…«Мессершмиттым» зэреб­гъэрыкӏуэ ди кхъухьлъатэхэр ялъэхъэн ягугъащ, ауэ къикӏа щыӏэкъым. Ди «Якхэр» бомбэзехьэхэмкӏэ яфӏэкӏуэри, абыхэм уэр хузэхаублати, радиоаппаратым бгъэдэсу мы­дэкӏэ щӏым щыӏэ уна­фэщӏыр къэпӏейтеяуэ хьэуам хэтхэм йо­джэ: «Напэ фиӏэщ! Еуэ уэ, шэмэдж! Пыгъэщ, Къан­къуэщ!» Уафэхъуэпс­кӏым хуэ­дэу псын­щӏащэу йокӏуэкӏ зэхэуэр. Мафӏэм иса къуажэм я жыг хадэ зэщӏэгъагъэхэмкӏэ йо­хуэх «Юнкерситӏ». Ещанэм егъэкӏэрэхъуэжри, уафэ лъа­щӏэм йохьэж. Ар еху «Якым». «Юнкерсым» ехуэх нэпцӏ зещӏ, зэм зегъэхуэм, зэми кӏэ­щӏу къегъэкӏэрахъуэри, адэ-мыдэкӏэ зыщӏедз.
«Нэхъ лъагэу!» – къоӏу ар зыхум и макъыр. Зауэм дихьэха Къанкъуэщ Ахьмэдхъан щы­гъупщат зэрыпсалъэ ӏэмэпсы­мэр игъэувыӏэжын икӏи щӏым тетхэм зэхах абы и псалъэхэр: «Лъыщӏэжым фыӏэщӏэкӏыу щӏыми зыщывгъэпщкӏуфынкъым, уафэми фыщыбзэхынкъым. Адыгэм жеӏэ: «Зилъ зыщӏэжым и бийр хьэдрыхи къыщигъуэтынщ».
Плӏыщӏрэ етӏуанэ гвардие авиаполкым и уна­фэщӏ Грабарец Иван етх: «Командир къэмылэнджэжщ, кхъухьлъатэзехуэ ӏэзэщ. Нэмыцэ къашыргъэхэм екӏура­б­гъу къахуегъуэтыф. Уэгум щекӏуэкӏ зауэм и ӏэмалхэр ещӏэ, лӏыгъи зэфӏэкӏи къыщегъэлъагъуэ. И закъуэ кхъухьлъати 8, гъусэ иӏэу щы къриудыхащ, нэ­гъуэщӏитхуи зэхикъутащ».
Куэд дэмыкӏыу Къанкъуэщ Ахьмэдхъан Тӏалэ и къуэр Совет Союзым и Лӏыхъужь ящӏ. А унафэр дунейм къытохьэ 1943 гъэм фокӏадэм и 2-м.
Зы илъэс закъуэщ Къан­къуэщ Ахьмэдхъан зауэм зэрыхэтар. А зэман кӏэщӏым абы нэмыцэ зэрыпхъуа­кӏуэ­хэм хэщӏыныгъэшхуэ ирет. 1943 гъэм Къанкъуэщым и кхъухьлъатэр Керчь деж къыщ­раудыхащ. Ауэ абы и щӏыхьым, и пщӏэм бийм зыри хуещӏакъым.

Вагъуэиж

Къардэн Къэбард Лэкъумэн и къуэм и гъащӏэр ещхьт вагъуэижым – махуэ 257-рэщ ар Хэку зауэш­хуэм зэрыхэтар. Дэфтэрхэм яхъумащ абы сыхьэтихым къриубыдэу и танкымкӏэ нэмыцэ фашисту 50-м щӏигъу зэриукӏар, топу 5 зэрикъутар, къуентхъыу танки 7, топ 13, автомашинэ 78-рэ дыдейхэм къаӏэ­ры­хьэным ар зэрыхэлӏы­фӏыхьар…
Совет Союзым и Лӏы­хъужь Къардэн Къэбард теухуауэ щыӏэ тхылъхэр ма­щӏэщ. Ауэ абыхэм Ау­шыджэр щыщ адыгэ­лӏыр къахощ Хэкум и бын пэжу, шынэ зы­мыщӏэ танкисту, ны­бжьэ­гъуфӏу, цӏыху хьэлэлу, сыт и лъэныкъуэкӏи щапхъэу. Апхуэдэу ар щыдолъагъу, урыс тхакӏуэ цӏэрыӏуэ Гарин Фабиян и тхылъым, 1963 гъэм Москва къы­щыдэкӏам, «Танкым телъ удз гъэгъахэр» зыфӏи­щам. Абы итщ мыпхуэдэу:
-Ныбжьэгъу Къардэн, уэ нэхъыфӏу зыкъэдгъэ­цӏыхут, – жиӏащ Боровицкэм.
Щӏым щыс сэлэтхэм къа­хэтэджыкӏащ щӏалэ къуэгъу, зи нэкӏур дыгъэм къамылыфэу ижьар. Нэрылъагъут ар зэрыпӏей­тейр. Кӏэщӏ дыдэуи къи­ӏуэтащ Кавказ къуршыжьхэм я лъапэм къызэрыщалъхуар, мэлыхъуэу зэрылэжьар, къалэшхуэ илъа­гъуну, еджэну зэрыщӏэхъуэпсар.
-Сыноупщӏыну сыхуейт, – къэӏуащ Кульдин и ма­къыр. – Уи сыт Совет Союзым и Лӏы­хъужь хъуа Къардэн Къубатий?
– Си къуэшщ, – жиӏащ щэхуу Къэбард.
Сэлэтхэр нэ гуапэкӏэ ­еплъащ я ныбжьэгъум. Комбатым жиӏэнӏауэ хэтащ. Ауэ а напӏэзыпӏэм макъ лъагэкӏэ зыгуэр къэджащ:
-Псынщӏэу фи машинэхэм фитӏысхьэж!
Дакъикъэ зыбжанэ нэхъ дэмыкӏыу зауэм и мафӏэр щӏэрыщӏэу къызэщӏэнащ… Танкищэхэр, кхъухьлъатищэхэр, топищэхэр зэщӏэгъуа­хъуэрт. Мафӏэм исырт машинэхэр, унэхэр, шыгу зэщӏэщӏа­­хэр, цӏыху куэд. Пшагъуэмрэ ӏугъуэмрэ зэхэтым ярейуэ, зэуапӏэр кӏыфӏ хъуат, шэ зэмыфэгъу зелъатэхэр къыхэлыдыкӏыу… Бийр зы ки­лометркӏи къэкӏуэтэфа­къым. Ихъуреягъкӏэ щып­лъагъурт нэмыцэ сэлэтхэмрэ офицерхэмрэ я хьэдэхэр, мафӏэ бзийр зыщхьэщыт танкхэр…
Къардэн Къэбард егупсысырт бийм ебгъэрыкӏуэу, я быдапӏэр зэрызэ­пхитхъы­ным, адрей танкхэм гъуэгу зэрахуищӏы­ным. Машинэр зыгъакӏуэр старшина Трохинт. Къардэным и танкым иужь итт Дегтярев, Бондарь сымэ зи унафэщӏхэри… Бийм ди танк­хэр здикӏыну и гугъэр ищхъэрэ лъэныкъуэмкӏэти, абыкӏэ зыщигъэбыдат, фӏыуи зигъэхьэ­зырат. Ар къыгурыӏуэри, Трохиным унафэ хуищӏащ шоссем текӏыу губгъуэ гъуэгумкӏэ игъэшыну. Дегтярев, Бондарь сыми къа­щӏащ Къардэныр зы­ху­щӏэ­къур. Ди танкхэр лъэгумкӏэ яунэтӏри, къуажэм дэмыхьэу, къухьэпӏэ лъэны­къуэмкӏэ екӏуэкӏащ, зыкъагъазэри, къызэдилъащ.
-Гъуэжькуийм хуэдэу, – кӏиящ Къэбард, Трохиным зыхуигъазэри, – бийм дыто­уэри, хьэбэсабэ дощӏ!
Къуажэм къызэрыдэхутэу къалъэгъуащ ищхъэрэ лъэны­къуэмкӏэ загъэзауэ танкищ щыту. Къардэныр еуэри, зым ӏугъуэ фӏыцӏэр къыщхьэщыуващ. Дегтярев игъэсащ етӏуанэрей танкыр. Ещанэм зыкъигъэзэну хэтащ, ауэ хунэсакъым. Абыи техуащ Къэбард и топышэр.
Абдежым лъэныкъуэкӏэ къыкъуэкӏащ «Фердинанд» зыбжанэ. Къардэным и танкым къытелъэлъащ топышэр. Матюшкиныр уӏэгъэ хьэлъэ хъуат, ауэ абы хузэ­­­­­фӏэкӏащ топыр иузэдыну. Къэбард и ӏэр къиӏэтри, къыхэщэӏукӏащ – лъыпсыр къыпыжырт…
-Къызэт бронебойнэр! – еджащ ар Матюшкиным.
Ауэ абы зыкъигъэхъеижыфыртэкъым. И къару псори зыхилъхьэри, топышэр къ­и­щ­тащ, ерагъыу топыр иузэдри, нэмыцэ танкым еуащ. Матюшкиным иужькӏэ джэлащ Зайцевыр. Трохиным, адэ-мы­дэкӏэ зригъэгъазэурэ, гъуа­нэу блы зиӏэ хъуа танкыр ипэкӏэ игъакӏуэрт. Къардэным, къару телъыджэ ­гуэр­хэр къыхыхьэжауэ, топыр иузэдурэ игъауэрт.
Еянэрей топышэр къыщытехуэм, Къэбард и нэхэр щыункӏыфӏыкӏащ, псэкӏэ зыхищӏащ и гур удыным зэгуиудауэ лъыр уэру зэрыщӏэжыр… А напӏэзыпӏэм къызэхихащ Бочковскэм и танкхэри къызэрысар, фашистхэр зэрикӏуэтыр…
Бийм зэуэныр щигъэтри, гъэру зыкъитащ. Къуажэдэсхэр гъуанэпщӏанэ хъуа совет танкым деж щызэхуэсащ. Укӏыгъэ хъуа сэлэтиплӏыр къыщрахым, фызыжьхэр, сабийхэр зэщӏэгъуэгэрт…
Мыгувэу ди танкхэр япэкӏэ кӏуэтащ. Бийр икӏуэ­ты­жырт…

Пшэм къызэпхыӏукӏ псалъэхэр

Ди къэралышхуэм щызэлъащӏысащ Совет Союзым и Лӏыхъужь, кхъухьлъатэзехуэ Къардэн Къубатий Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм батэр игъэшу бийм зэрезэуам теухуа хъыбархэр. А хъыбархэр щадж еджапӏэхэм, абыхэм щӏа­гъэдэӏу къулыкъу зыщӏэну дзэм ираджэ ныб­жьыщӏэхэр.
Иужькӏэ генерал-майор Къардэн Къубатий къикӏуа гъуэгуанэм ириплъэжащ абы къыдэзэуа дзэзешэ цӏэрыӏуэхэр, тхакӏуэхэр. «Уэгум ихьамэ, ар бгъащхъуэм хуэдэт», – дыкъыщоджэ Цукасов Георгий «Хэкум и цӏэкӏэ» зыфӏища и тхылъым. Цӏыхубэ усакӏуэ Хьэхъупащӏэ Амырхъан Къардэным щхьэкӏэ и усэм щыжеӏэ: «Къуршыбгъэм хуэдэу ар уэгум щыхуарзэт, Щыблэшэуи бийм ар и гущхьэм къытехуэрт».
Кхъухьлъатэм итӏысхьэрэ щӏым зытриӏэтыкӏамэ, Къубатий бийр игъэпыхьэрт.
-Уэгум итхэр зым зыр щриджэкӏэ, цӏэ лей зыфӏащ хабзэщ. Къардэным къреджэну зыфӏищыжат и Хэкум и цӏэр – Къэбэрдейр.
«Сэ сы-Къэбэрдейщ, сы-Къэбэрдейщ, бийм соб­гъэрыкӏуэ» псалъэхэр пшэхэм къызэпхыӏукӏыу ди къэралми Европэми я уафэхэм ӏэджэрэ щыӏуащ. Езыр щраджэ щыӏэт: «Къэбэрдей, Къэбэрдей махуэ хъун, бийм сыкъыхегъэзыхь, къыздэӏэпыкъу».
Апхуэдэуи нэгъуэщӏуи зауэр зи кӏыхьагъым ӏэджэрэ ӏуагъэни «Къэбэрдей» псалъэр. Ар къэзыпсэлъхэр къыщыщыгугъаи, абыхэм щагъэгушхуаи щыӏэу… Атӏэ хэтыт ар – зауэм щыгъуэ батэр зыгъэша адыгэлӏыр?
Къубатий властыщӏэм зи нэр къигъэплъэжа мэкъумэшыщӏэхэм я бынт, Дыгъужьыкъуей (Аушы­джэр) щыщ адыгэ унагъуэ къызэрыгуэкӏым къы­хэхъукӏат. Школ нэужьым егъэджакӏуэ ӏэщӏагъэр зри­гъэгъуэтащ. Щалъхуа къуажэм, иужькӏэ Налшык къулыкъу щищӏащ. Щыхьэрым къэӏэпхъуа нэужь абы ӏэмал егъуэт кхъухьлъатэзехуэ хъуну иӏэ мурадыр зригъэхъулӏэну. Лэжьыгъэм къыщыдэхуэхэм деж аэроклубым кӏуэурэ, лъэтэфу абы зыщегъасэ. Зы­ӏэпешэ Къардэныр уэгум, къыгуроӏуэ кхъухьлъатэзехуэ нэс мыхъумэ, насыпыфӏи зэрымыхъунур, нэ­гъуэщӏуи зэрымыпсэужыфынур икӏи дэрэжэгъуэ ӏуэхукӏэ зыщӏидзар и кӏэм нигъэсыну гъуэгу тохьэ. 1939 гъэм Къубатий Качэ къалэм щыӏэ училищэм щӏотӏысхьэ.
Еджапӏэр къеухри, Къардэным и дзэ къулыкъум Винницэ щыщӏедзэ. Ар исщ зэребгъэрыкӏуэ кхъухьлъатэ псынщӏэм. Ис къудей, зиӏэтрэ пшэхэм хыхьамэ, зэрыхуейуэ уэгум «щегъэджэгуф».
Къардэным гукъинэж щыхъуат япэу къриудыха кхъухьлъатэм зэрезэуа щӏыкӏэр. А лъэхъэнэм ар зыхэт полкым Днепр телъ лъэмыжхэр, абы къекӏуалӏэ гъуэгухэр бийм щихъумэрт. Къубатий зи­ӏэта къудейуэ, гу лъетэ пшэм къызэрыкъуэхыу нэмыцэ кхъухьлъатэ псынщӏитӏ и ужьым къызэриувам, я зэхуакуми даубыдэну къызэрылъэщӏыхьэм. «Еӏ, бетэмал, сыту пасэу гу ялъызмытарэт», – жиӏэу егупсысри, зэраӏэщӏэкӏынум иужь ихьащ. Лъэныкъуэкӏэ игъэшыну хуежьат, ауэ хъунутэкъым, ижьыраб­гъумкӏэ къебгъэрыкӏуэм и шэм ихьынут. Езыр щта хуэдэу бийхэм къафӏигъэщӏыну, кхъухьлъатэр зэ зы лъэныкъуэмкӏэ, зэ адреймкӏэ триӏуантӏэу щӏедзэри, «и кӏэм къитӏысхьахэр» егъэбэлэрыгъ, зэуи, кӏуэцӏ­ры­хуам хуэдэу, зрегъэхуэх. Мо къэзыхуитӏри Къардэным щхьэпролъэтыкӏхэр, езыми зимыӏэжьэу нэхъ лъагэжу зеӏэт. «Мессерхэм» къагъазэри, абы къыхудрагъэзей. Зыр нэхъ гъунэгъу къыщыхуэхъукӏэ, Къубатий псынщӏэу зыкъегъэлъахъшэри, ар бгъукӏэ къыхуэгъэза мэхъу, езыми уэн ирегъажьэ. «Мессерыр», хьэуам щылъэпэрэпа хуэдэ, пэкӏэ йощӏэ, ире­гъэзыхыпэри, ӏугъуэ фӏыцӏэр и пщэдэлъу, щӏым йохуэх. Етӏуанэ «Мессерми» иджы игу хуэгъэтӏылъат, ауэ ар, нэрыплъэкӏэ къыпхуэмылъагъужыну, игъэзэжауэ къыздикӏамкӏэ кӏуэжырт…
Полковник Маркелов Василий игъэхьэзыра тхылъым мыпхуэдэу итт: «Капитан Къардэн Къубатий Лэкъумэн и къуэм, эскадрильем и унафэщӏым, фашизмэм и бийуэ екӏуэкӏа зауэм зыкъыщигъэлъэ­гъуащ шынэ зымыщӏэ кхъухьлъатэзехуэ ӏэзэу, лӏыхъужь нэсу. 1941 гъэм къыщыщӏэдзауэ иджы къэ­сыху (1943 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэрщ зи гугъу ищӏыр) адыгэ зауэлӏ хахуэм 577-рэ уэгум зиӏэтащ, абы щыщу 170-рэ щӏылъэрызекӏуэ дзэхэм ятеуащ, зыӏэтыгъуи 117-м фашист кхъухьлъатэхэм езэуащ, кхъухьлъатэ 21-рэ къриудыхащ. Абы бийм и техникэрэ и цӏыху куэдрэ ӏисраф ищӏащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, зэтрикъутащ автомашинэу 150-рэ, танкитӏ, топибл, зениткэ щытыпӏэу 13».
1943 гъэм и шыщхьэӏу мазэм Къардэн Къубатий къыфӏащащ Совет Союзым и Лӏыхъужь цӏэ лъапӏэр. Абдежым щиухакъым адыгэлӏ хъыжьэм и зауэ гъуэгуанэр. И полкым щӏыгъуу ар жыджэру хэтащ Новороссийск, Кърымыр, Белоруссиемрэ Поль­шэм­рэ хуит къэзыщӏыжахэм, Германием и щӏыналъэм фашистхэм кӏэ щезытыжахэм. А лъэхъэнэми абы къыхуагъэфэщащ орденхэмрэ медалхэмрэ.

Къуршыбгъэ

Гъащӏэр зэрылъапӏэр, упсэуну зэрынасыпыр фӏы дыдэу ящӏэрт Хэку зауэшхуэм хахуэу щызэуа, Лъахэм и щхьэхуитыныгъэм папщӏэ зи псэр зыта кхъухьлъатэзехуэхэм. А гъащӏэр фӏэӏэфӏт икӏи игъэлъапӏэрт лӏэн-къэнэну бийм пэщӏэта Къуэныкъуей Назири. Дагъэгъэсыныр иухарэ и кхъухьлъатэри ныкъуэкъутэ хъуауэ ар къыщелаи къэхъуащ.
Полкым и комсорг Гаврилов Василий «Хэкум и щӏыхькӏэ» газетым трыригъэдза тхыгъэм дыкъыщоджэ: «1944 гъэщ, накъыгъэм и 1-щ. Кърымыр хуит къэщӏыжынымкӏэ екӏуэкӏ зауэхэр и кӏэм ноблагъэ… Пщэдджыжь нэмэзу ди «Як» гупым заӏэтащ бийм и аэродрому Херсонес щыӏэм теуэну. Кхъухь­лъатэзехуэхэм яхэтщ Шпундяков Сергейрэ Булатов Георгийрэ, Егорович Владимир, Абрашитов Щэмил, Къуэныкъуей Назир, нэгъуэщӏхэри.
Цӏэрыӏуэ хъуа Качэ къалэм щащӏа зыплъыхьыпӏэ-унафэ щӏыпӏэм деж хъарзынэу щыплъагъурт зэребгъэрыкӏуэ совет кхъухьлъатэхэр, тенджызымкӏэ къыщыщхьэщыхьэу абыхэм бийм бомбэхэр зэрытрадзэр.
Ди «Як»-хэр къежьэжа нэужь, Херсонес щхьэщыта «Фокке-вульф»-хэр къэпхъэращ. Къуэныкъуейрат иужь итри, абы удыныр нэхъ лъэӏэсащ. Нэмыцэ топышэхэмрэ пулеметышэхэмрэ Назир и лъэныкъуэмкӏэ къагъэлъэлъащ. Адыгэ щӏалэм и «Як»-р зэщӏэнащ.
«Качэ деж дытету а псори зылъэгъуахэр дыкъыхэщтащ: Гу­гъэр щыхэтхыж дакъикъэм телъыджэ къэхъуащ: «Як»-м занщӏэ зищӏыжщ, «Фоккер»-хэм къаӏэщӏэкӏри, аэродромым къиунэтӏыжащ.
Кхъухьлъатэм дыщыбгъэдэлъэдам псори дыкъэуӏэбжьат: шэ зытемыхуа щӏыпӏэ иӏэжтэкъым. Лейтенант Къуэныкъуейм ерагъкӏэ кабинэбжэр ӏуигъэкӏуэтри дэ, и ныбжьэгъухэм, къэтлъэгъуащ пщӏэнтӏэпс щыгъэ цӏыкӏухэр къызэхуэх абы и нэкӏу фагъуэр, ауэ нэщхъыфӏэр», – игу къегъэкӏыж полковник Бу­ла­тов Георгий.
1945 гъэм мазаем и 25-м Къуэныкъуей Назиррэ абы и гуэ­гъу Иванов Александррэ уэгум ихьащ. Абыхэм я къалэнт Сиваш зэпрыкӏ ди дзэхэр нэмыцэ кхъухьлъатэхэм щахъу­мэну. Я къежьэжыгъуэ хъуауэ зэныбжьэгъухэм къахуозэ фашист бомбэзехьэ пщыкӏутӏрэ ахэр зыхъумэ зэребгъэрыкӏуэ кхъухьлъатиплӏрэ.
А дакъикъэм Къуэныкъуеймрэ и ныбжьэгъумрэ къафӏэӏуэхутэкъым абыхэм я бжыгъэр. Бомбэзехьэхэр ящхьэщыбгъэхьэу ди дзэр ӏисраф ебгъэщӏ хъунутэкъым. Икӏи Назиррэ Сашэрэ я кхъухьлъатэхэм зыкъагъазэри, уащхъуэдэмыщхъуэу бийм йобгъэрыкӏуэ. И топымрэ пулеметымрэ зэдегъауэри, Къуэныкъуейм нэмыцэ кхъухьлъатэ пашэм удын хьэлъэ иредз. «Юнкерсым» и дамэ лъэныкъуэр гуощэтри, езыри йохуэх. Ивановми зы кхъухьлъатэ ирегъэпсых.
Назир зыкъегъазэри аргуэру зы бомбэзехьэ хьэуам къыщегъауэ. Иджы бийхэм я сатырыр къутащи, бомбэхэр я щӏыпӏэхэм щрадзыхыжурэ зэбгролъэтхэр.
Къуэныкъуейр кӏэлъопхъэр нэгъуэщӏ «Юнкерс»-м. А дакъи­къэми гу лъетэ Александр и ӏуэхур зэрызэӏыхьэм: зэребгъэ­рыкӏуэ кхъухьлъатиплӏым тӏурытӏ защӏауэ ар я кум даубыдэну хэтщ. Назир и ныбжьэгъур къригъэлыну зыкъегъазэ. Иванов нэхъ къыхэзыгъэзыхьам гъунэгъу хуохъу икӏи кӏакхъум йоӏэ, ауэ уэ макъ къэӏуркъым – шэхэр иухащ. Къуэныкъуейр щилъагъум Александр къебгъэрыкӏуам кӏэбгъу зещӏыж. Арщхьэкӏэ адрей лъэныкъуэмкӏи и ныбжьэгъум кхъухьлъатитӏ къыщебгъэрыкӏуэрт. Назир абыхэм накӏуэпакӏуэу япожьэ. Псынщӏэу гъунэгъу зэхуохъу, зы тэлай дэкӏыжмэ, зэжьэхэуэ­нурэ тӏури хэкӏуэдэнущ. Ауэ фашистым зыхуэӏыгъакъым, лъэныкъуэкӏэ триӏуэнтӏащ. А щӏыкӏэм тету Иванов Алексан­дри ажалым къелащ…
Къуэныкъуейр Берлин къэзыщтахэм яхэтащ. Абы и бгъэм хэлът Бэракъ Плъыжь орденитӏрэ Вагъуэ Плъыжь орденитӏрэ, медалхэр. Зауэ нэужьым Назир къратыжащ Совет Союзым и Лӏыхъужьым и Дыщэ Вагъуэри.
Хэку зауэшхуэр иуха нэужьи абы дзэм къулыкъу щищӏащ – эскадрильем и командиру, полкым и унафэщӏым и къуэдзэу. И узыншагъэр «ещӏэкъуауэу» зэрыхуежьэу, Назир авиацэм къыхэкӏыжри, Налшык къэӏэпхъуэжащ. Санаторэхэм ящыщ зым и унафэщӏу щытащ.
1975 гъэм Къуэныкъуей Назир дунейм ехыжащ. Абы и цӏэр фӏащащ Лашынкъей щыӏэ мэкъумэш ӏуэхущӏапӏэм, Налшык, адыгэ къуажэ зыбжанэм я уэрамхэм.

Сыткӏи Щапхъэ

Абы къигъэщӏар илъэс тӏощӏрэ тхурэ ирикъуркъым. И щӏалэгъуэ дахэу, и насып къэкӏуэгъуэу ар дунейм ехыжащ.
Мэсей Аслъэнджэрий 1920 гъэм Ерокъуэ къыщалъхуащ, пасэу и адэр фӏэ­кӏуэдри, уна­гъуэ ӏуэхури и пщэм къыдэхуащ.
Налшык дэт егъэджакӏуэ техникумыр къиуха нэужь, Аслъэнджэрий я къуажэм къокӏуэжри, щӏэблэм щӏэныгъэ иригъэгъуэту, школым и унафэщӏым и къуэдзэу мэлажьэ. Адыгэ щӏалэ екӏум хьэл зэтет иӏэт, нэмысышхуэ хэлът, ӏуэхукӏэ бгъэдыхьам «хьэуэ» жриӏэртэкъым. Ап­хуэ­дэущ ар зэращӏэжыр и къуа­жэгъухэм, и ныбжьэгъуу щытахэм, и ӏыхьлыхэм.
Хэку зауэшхуэр къэхъеиным куэд имыӏэжу, Мэсейр ВКП(б)-м и Лэскэн райкомым и парт кабинетым и унафэщӏ ящӏ.
Аслъэнджэрий езыр фӏэфӏу зауэм яфӏэкӏуащ, дамыгъэкӏы­ну хуит къызэращӏми еба­къуэ­ри.
1942 гъэм фашистхэм Сталинградрэ Кавказымрэ хуау­нэтӏащ къаруушхуэ. Абыхэм лӏэн-къэнэну япэщӏэува совет зауэлӏ хахуэхэм ящыщт адыгэ щӏалэр. Тенджыз Фӏыцӏэм и дзэ гупым хэту абы лӏыхъу­жьы­гъэ нэс къигъэлъагъуэрт, зауэлӏхэм щапхъэ яхуэхъурт.
Мэсейр политрукыу здэ­щыӏэ фочауэ батальоныр зэгуэрым бийм къиухъуреи­хьащ. Ауэ Аслъэнджэрийрэ и ныбжьэгъухэмрэ я гур яфӏэкӏуэдакъым. Зауэ гуащӏэ ирагъэкӏуэкӏыурэ, зэрыхуа щытыкӏэ гугъум къикӏыжхэ­ри, ди дзэм гъусэ зыхуащӏы­жащ. Абы щыгъуэ Мэсейр уӏэгъэ хьэлъэ хъуащ икӏи уӏэгъэщым илъэс нэблагъэкӏэ щӏэлъащ. Хъужа нэужь, Аслъэнджэрий танкисту ирагъэ­джэну Чирчик (Узбекистан) ягъакӏуэ.
1944 гъэм и гъатхэм Мэсейр Белорус фронтым щозауэ. Ар танк взводым и уна­фэщӏщ. Фашистхэр СССР-м ирахужа нэужьи, Европэм ис лъэпкъхэр хуит къэзыщӏы­жахэм яхэтащ.
Етхущӏанэ танк бригадэм Аслъэнджэрий пщӏэшхуэ щиӏэт. Бийм и щӏыпӏэм уа­щхъуэ­дэ­мыщхъуэу къыщыхутэфрэ нэмыцэхэр игъэгулэзу, абыхэм япэ­тӏысрэ гъуанэдэууэ ӏисраф зэтрищӏэу Мэсейм ӏэджэ игъэхъащ. Кӏуэрыкӏуэм здытетым езым и танкымкӏэ еуэурэ, бийм и танкитӏ икъутэрт. Апхуэдэу зэрыщхьэ­мыгъазэм, зэрыхахуэм папщӏэ абы кърат Вагъуэ Плъыжь орденыр.
Командир ӏэзэу зэрыщытыр псом хуэмыдэжу нэрылъагъу къищӏащ 1945 гъэм и щӏы­махуэм Польшэм зэрыщызэ­уам. Езым къигупсыса ӏэмал­хэр къигъэсэбэпурэ, а лъэ­хъэ­нэм Аслъэн­джэрий бийм хэщӏыныгъэшхуэ иритащ. Абы икъутащ топ зэ­мылӏэу­жьы­гъуэу пщыкӏуз, жыр быдэм къыхэщӏыкӏа машинэу пщӏы, ӏэщэ зэрылъ транспорту пщӏы, ӏэщэрэ шэрэ зэрылъ гу зэщӏэщӏахэу пщӏейрэ тхурэ.
Ауэ абыхэмкӏи иухыркъым ерокъуэ щӏалэм зауэм щигъэ­хъар. Ар къыхэжаныкӏащ Петркув-Куявски деж щекӏуэкӏа зауэ гуащӏэми. Генерал Орлов и ӏэ зыщӏэлъ тхылъым мыпхуэдэу итщ: «Бийм иӏыгъ щӏыпӏэм тӏасхъэщӏэх танкищ­кӏэ кӏуауэ, уащхъуэдэмыщхъуэу ятеуэри, фашист зауэлӏхэр игъэгужьеящ, Петркув-Куявски къалэм яфӏы­дыхьэри, къуентхъыуи зыӏэ­ри­гъэхьащ топитху, пулемет пщыкӏутӏ, хьэлъэ зэрылъ машинэ пщыкӏубл, апхуэдэу гъэр къищӏащ бий сэлэтрэ офицеру зы гуп».
Люблин, Демблин, Мазовецк къалэхэр къыщащтэми ар япэ итащ, бийм и щхьэр щӏригъэхьэу. 1945 гъэм и мэлыжьыхь мазэм лейтенант Мэсей Аслъэнджэрий Совет Союзым и Лӏы­хъужь цӏэ лъапӏэр къыфӏа­щащ. Хэку зауэшхуэр иухыным къэнэжа щымыӏэу ар Вислэ деж щыхэкӏуэдащ.
Ди щхьэхуитыныгъэм зи псэр щӏэзыта Мэсей Аслъэнджэрий и фэеплъыр адэжь щӏыналъэм щагъэлъапӏэ. Абы и цӏэр зэрахьэ Налшыкрэ Нарт­къалэрэ, къуажэ зыбжанэм я уэрамхэм, Ерокъуэ курыт еджапӏэм.

Тӏасхъэщӏэх

646-нэ фочауэ полкым и штабым ираджащ тӏасхъэщӏэх гупым и пашэ сержант Тамбий Владимир. Пол­кым и дзэ ӏэтащхьэхэм нэмыщӏ абы щӏэст генерал гуэри. Тамбийм къыжраӏащ къалэнышхуэ и пщэм къызэрыдалъхьэр – и гупыр щӏыгъуу Днепр зэпрыкӏын икӏи езыхэм яхуэзанщӏэ псы ӏуфэм бийм къарууэ щиӏэр зыхуэдизыр къащӏэу, рацэкӏэ къатын зэрыхуейр.
Кхъуафэжьеитӏкӏэ тӏасхъэ­щӏэххэр жэщым Днепр тохьэ. Бгъуфӏэщ, ӏэуэлъауэншэщ ар, адрей ӏуфэм нэр нэплъыс къудейщ. Нэуфӏыцӏщхьэрыуэу бийм къиу­тӏыпщ топышэхэм зэзэмызэ псыр къыдракӏей… Езыхэм ялъэкӏ къамыгъанэу хьэн­цэхэмкӏэ псыр щӏатхъу. Нэхъ здекӏуэлӏэфыну щӏы­пӏэр къыхихыну тегъэхуэпауэ япэкӏэ здэплъэм, Тамбийм игу къокӏыж генералым къыжриӏахэр, куэдкӏэ къазэрыщыгугъыр къызы­хэӏукӏ и макъ щабэри и тхьэкӏумэм къиӏуэ зэпытщ. Бгъуфӏэщ, абрагъуэщ Днепр. Кавказым щежэх къуршыпс уэр цӏыкӏухэм яхуэдэкъым. «Балъкъыпс хэт емыфэнрэт, – зэуэ игу къокӏ Владимир. – Къысхуихуэжыну пӏэрэ абы щыщ зы псы щӏыӏэ ӏубы­гъуэ исфыжыну?».
Зи Хэкур зигу къэкӏыжа адыгэ щӏалэм и щӏалэгъуэр и нэгу къышӏоувэж. Ар шы­гъажэм хэтт. ӏуащхьэр зэ хъурейуэ къажыхьауэ шу гупышхуэ шыгъэжапӏэм тету ипщэкӏэ зэрохь. Псоми я щӏалэгъуэщ, псоми я лъы къэплъыгъуэщ. Зэрохь, къытежам къуажэм нэхъ пщащэ дахэу дэс Нафисэт гуэлмэдыныр зэрыритынур ящӏэу. Нобэ Володя щыгъуазэщ и насыпыр здэщыӏэм. Зыгуэр­хэр абы къытежыну хэтщ. Иджыри къэс шхуэмылакӏэр кӏэщӏу иӏы­гъамэ, ар егъэлалэ. Хуит хъуа пцӏэгъуэплъым зе­у­къуэдий, и ныкъуэкъуэгъухэр жыжьэу къызэренэкӏ­ри, ӏуащхьэм япэ нос…
Владимир автоматыр ире­гъэкӏуэтэкӏри, и гуфӏа­кӏэм­кӏэ мэӏэбэ. Икӏи шыгъа­жэм щытекӏуэу Нафисэт къритыгъа гуэлмэдыным йоӏусэ. Абы къыфӏощӏ фӏы­уэ илъагъу хъыджэбзым ӏуп­лъауэ.
Тамбийр щыгъуазэщ Къэбэрдей-Балъкъэрым фа­шис­тхэр зэрыщыӏам, дэнэ щӏыпӏи хуэдэу, цӏыху куэд зэрыщаукӏам икӏи и гур къыхоузыкӏ. «Дауэ фыхъуа си ӏыхьлыхэр? Дауэ ухъуа, Нафисэт?» – жеӏэри, автоматыр екъуз.
-Зыгуэр жыпӏа, ныб­жьэгъу командир? – къоупщӏ зауэлӏ Конев Тимофей.
-Адэжь щӏыналъэр сигу къэкӏыжащ.
Тӏасхъэщӏэххэр Днепр и адрыщӏ ныджэм ӏуохьэ. Итӏанэ псым драгъэзых, къуа­­цэ­-чыцэ гуэрэнхэр къы­щыкӏ щӏыпӏэ къалъы­хъуэу. Абыхэм псынщӏэу кхъуафэжьейхэр ныджэм дралъэфей, пабжьэм хагъапщкӏуэ.
«Иджы ӏуэхум щӏыдодзэ», – щыжаӏэм, зэуэ умэзэхахэщ, нэмыцэ псалъэмакъ къызэхахри. Асыхьэтым кӏыфӏым къыхалъагъукӏ псы ӏуфэм бий зауэлӏищ къызэрекӏуэлӏар. Зыгуэрхэр нэщхъыфӏэу зэжра­ӏэу­рэ, абыхэм загъэщхъауэ псым хъы къыхахыжырт. Тамбийм и гупым ахэр макъыншэу яукӏ икӏи замы­ӏэ­жьэу яужь йохьэ бийм и ӏэщэхэр здэщыт щӏы­пӏэ­хэр къэхутэным.
Нэху здэщым полкым и унафэщӏым хъыбар ира­гъащӏэ.
-Псы ӏуфэм зыщывгъэбыди, – жеӏэ абы, – сыхьэт зыб­жанэкӏэ зыфӏыгъ.
-Тлъэкӏ къэдгъэнэнкъым.
Куэд дэмыкӏыу ди топхэм къэуэн ирагъажьэ, бийм лъапсэрыхыр къыхуа­гъакӏуэу. Адрейхэми Днепр къызэпрыкӏын щӏадзэ. Тамбийм и гупри щыскъым, псым къытехьа совет зауэлӏхэр пулеметышэкӏэ щӏэ­зы­­хъумэну хэт бийхэм я щӏы­бым дыхьэурэ зэтраукӏэ.
Куэд дэмыкӏыу фашистхэм къагуроӏуэ псы ӏуфэм къыщитӏысыкӏахэр зэры­мащӏэр. ӏуэхур ягъэзэ­кӏуэ­жын папщӏэ Тамбийм и гуп цӏыкӏур къаухъуреихь…
«Бий икӏуэтам къебгъэ­рыкӏуэжын щӏидза нэужь, Тамбий Владимир, зауэлӏ ахъы­рзэман зыбжанэ фӏэ­кӏа щӏымыгъуу, куэдкӏэ езыхэм нэхърэ нэхъыбэ нэмыцэхэм ­къэмылэнджэжу яф­ӏи­­ӏы­гъащ яубыда щӏы кӏапэр…
Бийм къаруущӏэ къришэ­лӏауэ хэнейрэ къебгъэрыкӏуащ, ауэ сержант Тамбиймрэ абы и гъусахэмрэ фашис­тхэр ирахужьэжурэ къызди­кӏам нэс яхужырт, езыхэм яубыда зэуапӏэри зыӏэщӏагъэкӏакъым», – апхуэ­дэу итт Москва ирагъэхьа тхылъым.
Ди тӏасхъэщӏэх хахуэхэр толъкъуныр зыпэмылъэщ къыр быдэу бийм пэ­щӏэ­тащ. Фашист куэди ӏисраф ящӏащ. Ауэ езыхэми ящыщу тӏу къаукӏат, Тамбийр уӏэгъэ ящӏат. Лъыр зэры­щӏэ­кӏыр, къарууншэ зэрыхъур зыхищӏэрт, итӏани абы пулеметыр игъэлъалъэ зэпытт. «Фэ фщӏыжа ӏэ­щэщ, бзаджэнаджэхэ, фызыукӏы­жыр… Фыкъакӏуэ, фи ажалым фыкъыхуеблагъэ!» – арат Владимир бийм жриӏэну игъуэтыр.
Арыххэу «Ура!» лъэщым псы ӏуфэмкӏэ зыкъыщеӏэт. Дыдейхэр къэсат…
1944 гъэм мазаем и 22-м Тамбий Владимир Георгий и къуэм къыфӏащ Совет Сою­зым и Лӏыхъужь цӏэ лъа­пӏэр.

Ажалым къызыпикӏухьа

Яхэгуауэ Михаил Къуэкӏыпӏэ Жыжьэм къулыкъу щищӏэрт. Зауэр къэхъейри, сэлэтхэр абыкӏэ куэдрэ щаӏыгъыжакъым. Мафӏэгухэм къра­гъэтӏысхьэри, дыгъэ къухьэпӏэмкӏэ къыдрашеижащ. А гъуэгуанэ кӏыхьым зэрыщыгувар хыумыбжэмэ, Хэку зауэшхуэр екӏуэкӏыху Яхэгуауэр миномет батареем связисту хэтащ.
1943 гъэм ар щозауэ Курск деж. Лъэныкъуитӏымкӏи танк минхэр щызэпэщӏэувауэ къызэрекъутэххэрт. Совет ӏэщэр фашистхэм ейм зэре­фӏэкӏыр абдеж наӏуэ щыхъуащ. Ди минометхэми лъэкӏ къыщагъэнакъым – жыр машинэ ӏэджэ хьэбэсабэ ящӏащ.
«Атӏэ Яхэгуауэр сыткӏэ къэсэбэпа, топ зыгъауэхэм яхэмытамэ, танк ису ебгъэрыкӏуахэми ящымыщамэ?» – жиӏэу щӏэупщӏэн гуэри къыхэкӏынщ. Ауэ фронтым ӏутар фӏыуэ щыгъуазэщ дэнэ деж къыщахьа текӏуэны­гъэми связистхэм я фӏыщӏэ зэрыхэлъыр.
Зауэр и гуащӏэгъуэу екӏуэкӏыу нэхъ щӏыпӏэ шынагъуэ дыдэхэм кӏуэурэ кӏапсэхэр зэпищӏэжыну къыхуихуащ псыгуэнсу щӏалэм. Биишэр и хъуреягъкӏэ къыщыпӏэнкӏыу, зэм пщыуэ, зэми къыщылъэтрэ жэуэ связыр щызэпыуда щӏыпӏэр къихутэрт икӏи зэригъэзэхуэжырт.
Ари къыщыхъуар Курск дежщ. Зэхэуэр зэщӏэплъауэ полкым и батареемрэ унафэщӏхэмрэ зэмыпсэлъэжыф хъуащ. Топхэм заущэхуащ. Ахэр нэу­фӏыцӏщхьэрыуэу ягъауэркъым – ууейхэм удын ятебдзэнкӏэ шынагъуэщ… Яхэгуауэ Мышэ щӏэпхъуащ, губгъуэм кӏуэцӏрыша кӏапсэр иубыдри. Ауэ ар куэдрэ ягъэжакъым. Нэмыцэхэр гъунэгъу дыдэу къепщылӏауэ къы­щӏэкӏати, шэ къытрагъэлъалъэхэм адыгэлӏыр щӏым ираӏулӏащ, и щхьэр кърамыгъэӏэту.
Къуацэ зэрыт къуэм нэсыным зэ илъыгъуэт къыхуэнар – абдежым биишэхэр къыщылъэӏэсыжынутэкъым. Яхэгуауэм и ныбжьэгъу Болотов Захар къыкӏэлъыджащ: «Мишэ, къэгъазэ», – жиӏэу. Икӏи фашистхэр абы трагъэплъэкъукӏыу и щӏыбагъымкӏэ автомат уэ макъхэр къыщыӏуащ. Къигъэзэжами хъунут, ауэ ар и щхьэм трилъхьакъым, «бийхэм саӏэпыхуащ иджы» щыжиӏэм, къыщылъэтри жэрыгъэкӏэ метрипщӏ хуэдэ ижащ, аргуэру щӏым зыхидзэжащ. Иджы Яхэгуауэм зызыкъуигъэпщкӏуэн щыӏэт – джабэ нэпкъ цӏыкӏумрэ къуацэ-чыцэмрэ къахъумэрт. Къиӏэбэрэбыхьурэ Мышэ кӏапсэр къигъуэтыжащ икӏи ар здэшэщӏамкӏэ езыри пщыуэрэ щызэпыуда щӏыпӏэм нэсащ. Кӏапсэр зэ­пищӏэжыну хунэса къудейт фашистхэр абдежым къыщеуам. И гъунэгъуу къыщыуа лагъымым джабэ тӏэкӏум къыкӏэриуда щӏыр абы къытри­пӏэ­жащ. Езым ягъэ екӏатэкъым. Щӏы къытрипӏам къыхэпщыжри, абы лъэныкъуэ зригъэзащ…
Днепр япэу зэпрыкӏа зауэлӏ гупым яхэтащ Яхэгуа­уэр. Связыр къызэрызэри­гъэпэщыжыну кӏапсэхэри ӏэмэпсымэхэри здызэпришат. Псым зэпрыкӏахэм къеб­гъэрыкӏуа бий куэдым зыщахъумэжын хуей щы­хъум – Яхэгуауэми, къыпэ­щы­та къа­лэныр зэфӏигъэкӏа­уэ, Днепр и сэмэгурабгъур къре­джэ икӏи топхэмкӏэ фашистхэм нэхъ щеуэну щӏыпӏэ­хэмкӏэ дзэ унафэщӏ­хэм хъыбар ярегъащӏэ. Ижьы­рабгъу ныджэм бийм къыщиухъуреихьа дзэ пакӏэр къелынтэкъым, адрей псы ӏуфэм хуаӏа пыщӏэныгъэр зэпыуамэ. Ар зэпигъэуакъым адыгэлӏ хахуэм – Днепр псыш­хуэм къызэприша кӏапсэр щызэпыуд къэхъуами, кӏыхьлӏыхь зимыщӏу зэпищӏэжыфащ икӏи совет зауэлӏхэр Днепр зэпры­кӏынымкӏэ дэӏэпыкъуэгъуш­хуэ хъуащ.
Уӏэгъэ хьэлъэу а зауэм къыӏуашыжат Яхэгуауэр. Уӏэгъэщми щӏэлъащ. Ауэ нэхъыфӏ зэрыхъуу зауэм яфӏыӏухьэжащ. И унагъуэ хыхьэжа хуэдэт зауэр зэ­рыщӏидзэрэ зыщӏыгъуахэм я деж щынэсыжам. «Ди Мишэ, лъапэ махуэ къыухьэжьэж», – жаӏэу къаувыхьауэ ӏэплӏэ къыхуащӏырт, гуфӏэщахэу хэт тутын къыхуишийрт, хэти зытетӏыс­хьэн къыхуигъэхьэзырырт. «Сыт мыпхуэдизу фыщӏызэрызехьэр?» – жиӏэу асыхьэтым батареем и унафэщӏри къыщыӏухьэм, псори зэлъыӏуокӏуэт, аргуэрми и ӏэплӏэм къохутэ, итӏанэ бгъэдокӏуэтыжри командирым ар къызэпеплъыхь. «Тӏэкӏу уфагъуэщ, ныбжьэгъу, – къыжреӏэ, – ухъужыпа­уэ узиӏэ уэ».
-Ныбжьэгъу командир, ар иджыпсту щӏэфагъуэр зы бжьэ ефа нэужь нэхъ тхъуэплъ хъужын щхьэкӏэщ, – мэгушыӏэ Болотов Захар.
Командирыр сыхьэтым йоплъ.
-Дакъикъитхукӏэ щӏыдодзэ зэхэ­уэм, – жеӏэ абы.
-Связыр лэжьэнущ, – жэуап етыж Яхэгуауэм икӏи и ӏуэху иужь йохьэж. Абы дяпэкӏи къыпэщылът зауэм и гъуэ­гуанэ хьэлъэр и кӏэм нэс икӏуну.
1943 гъэм жэпуэгъуэм и 16-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым Унафэ къищтащ Днепр щызэпрыкӏым зэрахьа лӏыхъужьыгъэм щхьэкӏэ блыщӏрэ еянэ фочауэ дивизием щыщ цӏыху пщыкӏуийм Совет Союзым и Лӏыхъужь цӏэр фӏащу. Абыхэм яхэтт Яхэгуауэри.

Лӏыгъэр и ӏэщэу

Хэку зауэшхуэм и лӏыхъужь, «Щӏыхь» орденым и нагъыщищри зыхуагъэфэща Мусэ Менлы лӏыгъэрэ хахуагъэрэ къыигъэлъагъуэу хэтащ Хэку зауэшхуэм. Зауэр иухыху ар къыпэрыкӏакъым снайпер ӏэнатӏэм. Архивым хэлъ дэфтэрхэм зэритымкӏэ, снайперу щытыху адыгэ лӏыхъужьым нэмыцэ офицеррэ сэлэту 50 иукӏащ, тӏу уӏэгъэ ищӏащ, 12 гъэру иубыдащ.
Лӏыхъужьыр зауэм зэригъэунэхуар зы тхыгъэ кӏэщӏым къыпхуигъэзэгъэнукъым, ауэ езы Менлы и гукъэкӏыж зыбжанэ къыхэдгъэщынут: «Зэхэуэр кӏащхъэ хъуртэкъым. Фашистхэм я ебгъэрыкӏуэныр нэхъ зэпыуащ щыжаӏэм, щӏытӏхэм драшалӏэ зауэ зымылъэгъуа щӏалэ гупыр.
Куэд дэмыкӏыу зэхэуэм щӏидзэжащ: топышэхэмрэ лагъымхэмрэ тщхьэпролъэт, пулеметышэхэр уэм хуэду къыттрагъэлъалъэ. Нэмыцэ кхъухьлъатэхэри къытщхьэщыхьащи, ди щхьэхэр къыдигъэӏэтыркъым. Дэнэкӏи ӏугъуэщ, гъуэзщ, мафӏэщ… Зэщӏэфие, зэщӏэгъуагэ макъхэр зыуэ зэхыхьэжащи, тхьэкӏумэ ӏупсыр ӏуач».
Менлы и тхьэкӏумэхэр щиубыдыкӏащ, и ӏур гъущӏащ, гын ӏугъуэр и нэм щӏэбжьэу хуежьащи и нэпсхэри къыщӏож. «Жыхьэнмэ мафӏи мы сыкъызыхэхуар», – апхуэдэу егупсысыну хунэса къудейт ӏэуэлъауэ псори зэуэ увыӏэжу и хъуреягъыр щым щыхъужам.
-Зэфӏэкӏа? – йоупщӏ Менлы и ныбжьэгъум.
-Иджыщ щыщӏадзэнур, умыбэлэрыгъ, – жеӏэ Лисицэ. – Ауэ абы ящӏэнури дощӏэри, дэ тщӏэнури дощӏэж. – Танк къызэрагъауэ лагъымыр къэгъэхьэзыр.
Лисицэ къыпыгуфӏыкӏыу къызэрепсалъэм и гур фӏы ищӏыжауэ Мусэ зызэпелъэщӏыхьыж. Итӏанэ маплъэри, зы абрагъуэ гуэрхэр уэсым къыхэунэхукӏхэу елъагъу. Ахэр кӏуэ пэтми нэхъ гъунэгъу къохъу. Нэмыцэ танкхэр къахуокӏуэ, абыхэм я къуагъым къуэту лъэсыдзэри къокӏуатэ.
-Фызэрыуэнум зыхуэвгъэхьэзыр, – унафэ ещӏ Лисицэ.
Менлы лагъымыр къещтэри екъуз. Совет зауэлӏхэм къахуэкӏуэ танкхэр шынагъуэми, зыри ипӏэ икӏакъым. Мис иджысту къосыпэ щыжаӏэм, Мусэм лагъымыр танк щӏагъым кӏэщӏедзэ. Лисицэ идзари гъунэгъуу къыщоуэ. А жэщым ди лӏыхъужьхэм къагъэувыӏэну яхузэфӏэкӏащ бийр къызэребгъэрыкӏуэр. Нэху щыщам Менлы и гъусэу бийм пэщӏэтахэм я нэгу езэшахэм иплъэри, цӏыху абрагъуэу къыщыхъуахэр езым хуэдэу сэлэт къызэрыгуэкӏт. Апхуэдэу Мусэр зауэм и гъуэгуанэ хьэлъэм теувауэ щытащ.
Лисицэ Петр жыхуаӏэр Менлы и ныбжьэгъу дыдэ хъуат. Фочауэ дивизэм хэта Мусэ иужькӏэ тӏасхъэщӏэх гупым хагъыхьэри, бийм и щӏыб кӏуэ хъуащ. Зэман куэд дэмыкӏыу Лисицэр къаукӏащ. Менлы зимыӏэжьэу я нэхъыщхьэм и деж кӏуащ яукӏа и ныбжьэгъум и снайпер ӏэщэр кърату лъы ищӏэжыну хуит къищӏыну лъаӏуэу. Гуауэр зыгъэв Менлым зыри пэрыуакъым.
Лисицэ Петр и ӏэщэр иӏыгъыу Менлы адэкӏэ Хэку зауэшхуэм хэтащ, лъыи ищӏэжащ. Мусэ Менлы «Щӏыхь» орденым и нагъыщищыр къыхуагъэфэщащ.
Къэкӏуэжа нэужьи, гузэвэгъуэ куэд илъэгъуащ Менлы. Абы и анэр къэрэшейти, Азием яшахэм яхэтащ. Имылъагъужу дунейм ехыжащ.
Апхуэдиз гуауэр зыгъэва Менлы къэдзыхакъым. Къуажэ колхозым и унафэщӏ Гугъуэт Лалу ириджэри, ӏэщ ӏуэхухэмкӏэ и къуэдзэу игъэуващ ар. Колхозым къыхуэнэжауэ щыта мэл миныр япэ илъэсым минрэ ныкъуэрэ хъуащ, ещанэ илъэсым минищым нэс ягъэбэгъуащ. Ауэрэ илъэсипщӏ иримыкъум колхоз мэлыр мин щэщӏым нэблэгъэжат. Къызэӏуахыжырт гъэш фермэхэр, мэл пщыӏэхэр. Ауэрэ Мусэр КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату хахауэ щытащ.
Уӏэгъиплӏ зауэм щызыгъуэта Менлы 1961 гъэм гъатхэпэм и 21-м дунейм ехыжащ.
«Лӏыгъэ зиӏэм ӏэщэ иӏэщ», – жеӏэ адыгэ псалъэжьым. Менлыи лӏыгъэр и ӏэщэу псэуащ.

Напэкӏуэцӏхэр зыгъэхьэзырар
Нэщӏэпыджэ Замирэщ.