ЛIыгъур Джэвдэт Iугъуртэпэ

Ныбэрын хьаблэкlэ зэджэу щыт мы къуажэр хыфlыцlэмкlэ къызэрыкlуар дощlэр ауэ икъэкlуэкlэм теухуауэ зы щlэныгъэ диlэкъым. Къуажэри ныбэрынхэ яухуауэ жаlэркъым ауэиужькlэ абы яунэгъуэцlэр къуэжэцlэу фlащащ. Къуажэр зыухуахэр зэпсори Хьатукъуей лъэпкъу аракъым. Абзэх,...

Чеченай Хьэтыкъуей къуажэ. 1864 гъэм Адыгейм къыщежьэри кхъухькъэ Дузджэ къалэм ипэ дыдэ къэтlысахэщ ар щхьакъэ сыт къэхъуами абы дэсын ямыдэу нобэрей я тlысыпlэм пэгъунэгъу Туркмэн къэтlысахэщ, Хъынзыр Къуршым адрей напэм. Арщхьэкlэ...

Мы къуажэр Узуняйлэм япэ дыдэ къэтlыса адыгэ жылэщ. Нобэ ар здэщыс щlыпlэм япэу къэкlуар 1840 гъэм Хэкум къикlа Хъыт Дадыхъужьщ, абы я лъэпкъыцlэр къуажэм фlэщыгъэцlэ щlыхуэхъуари аращ.  Дадыхъужь игъусэу къэкlуахэм ящыщщ Пщыгъуэтыкъуэхэ Хьэрунрэ Лъашэхэ Фозихрэ. Лъашэхэ щхьэхуэу я гугъу пщlымэ, ахэр Пэдисхэ я аталыкъ лъэпкъыу щытащ. Къуажэр зыухуахэм яхэтащ Болэтыкъуэхэ, Мэмейхэ, Еутыххэ. Иужькlэ абыхэм къахэтlысхьащ Баскыгъэхэ. Ахэр Малакъ къуажэм дэсат, ауэ Хъытхэ я псалъэкlэ мы жылэм къэlэпхъуауэ щытащ.  Хъытхкуей (Aygörmez) къуажэр нэхъапэ дыдэу...

Апщохьэблэр Хэкум (Къэбэрдейм) кхъухькlэ къикlыу Истамбыл и Хъалич псыдэуапlэм къыlухьэу Тыркум къэкlуа, иужькlэ 1864 гъэм аргуэру зыкъаlэту нобэ здэщыс щlыналъэм щетlысэха адыгэ къуажэщ. Апщохэ я щlыр Азей дэхьэпlэм нэсу щытауэ жаlэ. Къуажэр...

Бабыгуей (Aşağıhöyük) Къабардей къуажэщ. Къуажэр Хэкум щыIэ Сэрмакъ къуажэм кърашри кхъухькlэ Самсун къалэм къекIуэлIащ, абы икIри Амася Къазова къэтIысащ. Аргъуейр лажьэу къакIэрыхъыжьэу цIыху куэд илIыкI щыхъум, мыр дэ псэупIэ тхуэхъунукъым жаIэри,...

Хъуэстхьэблэ (Aşağıkaragöz) Къэбэрдей къуажэщ, Азей районым километрихкIэ, Къайсери къалэм километр 90-кIэ пэжыжьэу. Азей Iуфэ Iус къуажэщ, зыухуар Хъуэстхэщ. Хэкур ягу къигъэкIыжу, псы Iуфэм щытIысахэщ. Къуажэкум псы щожэх. ПсыщIэгъэхьэкIэ кIэртIоф ягъэк+I, мэкъумэшым йолэжьхэр. ИужькIэ...

1868 гъэм Дохъушыкъуей банэкъуэ хьэблэ, хьэжрэт Къэбэрдейм щыщ къуажэщ. Къайсери къалэм км 112, Азей км 27-кIэ пэжыжэщ. ДыгъапIэмкIэ ЩIэщхьэблэ, дыгъэкъухьэпIэмкIэ Мэкэней, дыгъэмыхъуэмкIэ ХьэпащIей къыщысхэщ, къуэжэ цIыкIущ, ауэ шыуей куэд, лIыфI куэд...

Пэдысейр хьэтыкъуей къуажэщ, Адыгейм къикIри кхъухькIэ Истамбыл къэкIуауэ щытащ. Ялова къалэм дагъэтIысхьат, ауэ абы дэсын ямыдэу, Румынымрэ Балкъанымрэ къикIа унагъуэ зыбжани зыщIагъури, Къайсэр къалэм кIуащ. Койунабдал, КулулукIэ зэджэ туркмэн жылэм щетIысэха...

Мэкэнейр 1864 гъэхэм Къэбэрдей хьэжрэту Тыркум къэIэпхъуа зы ХьэтIохъущыкъуей къуажэщ. Мэкэней къуажэм къетIысэкIащ дыгъэмыхъуэмкIэ ЛIыгъурхьэблэ, ДыгъэкъыкъуэкIыпIэмкIэ ЩIэщхьэблэ, дыгъапIэмкIэ Елъыхъуей, Шэшэн Жамботей, дыгъэкъухьэпIэмкIэ Локъуажэ. Къуажэр зыуухуар Мэкэнэ, Зэхъуэхъу, Шыбзыхьуэ (Азавур) лъэпкъхэрщ. Мэкэнейр Кайсери Малатя...

Урыс-Кавказ зауэжьым иужькIэ, 1874 гъэм, Тыркум япэ дыдэу щетIысэхахэм ящыщщ Шыпщхьэблэр. Ар къызэзыгъэпэщар Шыпщ Умарщ. Гугъуехь куэдым къыпхыкIа щIалэм мы щIылъэ дахэр щилъагъум, мэзымрэ псымрэ цIыхум дежкIэ лъапIэщ, дэIэпыкъуэгъущ, жиIэри, абдежым...