Adıge/Çerkes kızının şapkası
Sözlük:
Saç kurdelesi (Шъхьацхэгъащ) – İpek ya da patiskadan olup ikiye ayrılan ve her iki yöne uzanan örgü saçları sarmaya yarayan kurdele.
Saç toplama muhafazası (Шхьацылъ) – Altın dikişli, ucu açık torba gibi olup örülü saçların ucuna eklenirdi.
Pamuklu ince bez (Псыпс) – Pamuktan örülmüş ince bez kumaş. Bu kumaş şeffaf olup örttüğü şeylerin görünmesini engellemez.
Tatar şapkası (Тэтэр па1у) – Basık altın şapka, üzerine altın işlemeli kadife ya da atlas kumaş kaplanırdı.
Altın şapka (Дышъэ па1у) – Adige kızlarının giydiği altın iplikten örme ya da altın işlemeli kumaştan yapılma şapka, altın örgü ve püsküllerle süslenirdi.
Altın örgülü perçem (Дышъэхъэгъэ къутас) – Altın tel (дышъэч) ve iplikten örülmüş, altın şapkadan sarkan perçem.
Altın düğme ya da düğüm (Дэнлъэч) – Altın tel ya da iplikten örülen ve düğme olarak şapka üzerinde ya da giysilerde kullanılan düğme.
Altın şapka (Пэ1отандж) – Altından kız şapkası, yukarıya doğru sivrileşir.
İnce, yumuşak dikişli işleme (Идэгъэ шъаб) – Yumuşak dikişli işleme; kumaşa işlenecek örnek bez üzerine çizilir, kalın beyaz iplikle önce örnek işlenir, onun üzerinden de altın iplik geçirilirdi; beyaz iplikler izlenerek altın iplikler tutturulurdu; işleme elbise üzerine değil, bez üzerine işlenir ve bu işlenmiş bez asıl kumaşın üzerine dikilirdi.
Pazar işlemesi (Шыхьаридагъ) – Pazar (şehir) işi işleme, kaba işleme.
İpekli ve pamuklu bez (Кулымдан) – İnce ve şeffaf, ipekli ve pamuklu bez.
Adige kızları uzun saçlı olurlardı. Saç ne kadar uzun olursa, saçın o kadar güzel olacağına inanırlardı. Kız saçının güzellik tarifi masallara bile yansımıştı: “Sırma (сым) saçlı, saçları yamçı gibi yayılmış kız” denir,”saçlarının bir yanı sarı ipekten (дэнагъу), bir yanı da siyah ipekten (дэнапц1)” diye saçı tanımlarlardı. Saç uzunlukları da farklı ölçülere vurulurdu: Omuzlara dökülen saç, bel kemerine uzanan saç, topuklara ulaşan saç gibi. Kız saçları tek ya da çift örgülü olur, omuzdan sarkardı. Saça kurdelesi (шъхьацхэгъащ) bağlanır, saç bitiminde kurdeleye düğüm atılırdı. Kurdele, örgülü saçı uzatmaya da yarardı. Saç kurdelesi ipekten ya da eş renkteki kumaştan kesilirdi. Kıvrımlı saç (шъхьац т1ыргъoр) en güzel saç olarak kabul edilirdi. Büklümlü saç, örgüsüz, bir saç kılıfı/muhafazası (шъхьацылъ) içine alınıp omuzda taşınabilirdi.
Saç kılıfının kenarları açılabilir, saç kökü tarafı daha geniş olur, saç uçlarına indikçe daralır, yayılan bölümü altın dikişli olur, kuyruk kısmında da altın püsküller bulunurdu.
Bu durumdaki saçın üzerine altın şapka (па1о) giyilirdi.
Altın şapkalar görünüm ve yapılış biçimleri yönünden ayrışırlardı. Bu şapkaların 8 değişik türü günümüze kadar gelmiştir.
- Bütün bu şapka türlerine ortak bir ad olarak altın şapka (дышъэпа1о) denirdi. Ancak bundan; yüksek ve dik kenarlı altın işlemeli ve genişçe olan şapkalar anlaşılırdı. Şapkanın üst üzerinde dört bölüme ayrılan altın şeritler bulunurdu. Şapkanın alın tarafı ve şapka üzerindeki altın şeritlerin uçları altın örgülerle süslenirdi. Şapka üstü altın şeritler dikişlerle birbirine tutturulurdu.
- İkinci türe Tatar şapkası (тэтэрпа1о) denir. Kenarları yüksek olmayan bir şapkadır. Şapka kenarları ve tepesi kadife (къэтабэ) kaplı olur, kalın altın örgü işleri ile işlenirdi. Alın bölümündeki kadife kaplamaya “üç ot/yonca yaprağı” işlenir, şapka tepesi de “dörde açılan koç boynuzu” (т1ыбжъэ копипл1) biçiminde altınla işlenirdi. Şapka üstü de yuvarlak düğme/düğümlerle (дэнлъэч) tutturulur, düğümler uçlarındaki altın püsküllerle (къутас) şakaklardan sarkardı. Altın püsküller omuz üstlerinden kaftanın (cae) üzerine yayılırdı.
- Taç şapka (пэ1отандж),bu şapkanın üstü daralıp yükselir ve sivrileşirdi. Şapkanın yüksek sivri tepesinde bir düğüm bulunurdu. Taç şapka altı ya da sekiz dilime ayrılırdı. Üzerine kaba, yani pazar işi (шыхьаридагъ) dikişler atılırdı. Taç şapka, arkeolojik bulgulara göre, XIV-XV. yüzyıllarda Adige kızları arasında yaygındı. Taç şapka gümüş tellerle de işlenebiliyordu. Taç şapkaya kaplanan gümüş parçaları Kuban Irmağı yukarısındaki (Пшызашъхьэ) Meşıko Kurganı (Мэщыкъо 1уашъхьэ) yöresinde yapılan kazılarda bulundu.
- Gümüş şapkayı (тыжьынпа1о) altın şapkanın üzerine eklerlerdi. Gümüş şapka altın ipliklerle örülen altın şapkanın tepesine konur ve gümüş düğmelerle (дэнлъэч) iliklenirdi. Gümüş şapkanın tepesinde süs olarak gümüş püsküller (тыжьын блэрыпс) bulunur, püsküller altın şapkanın eteklerine dökülür, kız oynarken bütün bunlar parıldar ve sesler çıkarırlardı (жъынчыхэу щытыгъ).
Her tür şapkanın üzerine örülmüş bir yaygı (хъагъэ) ya da ipek dikişli ince bir pamuklu bez geçirilirdi (кулымдэнэ псыпс къехъухыгъэн ылъэк1ыщтыгъэ).İpek dikişli pamuklu bez, şapkanın tepesindeki düğmeye tutturulurdu. Kız dans ederken, şapkası üzerindeki ipek bez, bilek üstü ekleri (1эшъхьэбэлагъэхэр) uçuşur, beli avucunun içindeymiş gibi, dans yerinde oynarken, altın bir kuş örneği esen yel ile birlikte kanatlanacak, göğe uçacakmış gibi güzel bir görüntü verirdi. (Devam edecek)
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
Kaynak:
Adıgey Cumhuriyeti Devlet Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. VINEREKO Mir’in Adıge Geleneği (АДЫГЭ ХАБЗ) adlı kitabından alıntıdır.
Maykop, Adıge Cumhuriyeti Devlet Basımevi tarafından 2007’de basılan kitap, Adıge Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından kabul edilmiştir.
Sayı : 2010 05
