Дыгъу Айтэк – адыгэ дунаим щызэлъашIэрэ сурэтышI, зекIо, тыкъэзыуцухьэрэ дунаим нэшIукIэ еплъырэ, гу зэIухыгъэкIэ хэплъэрэ цIыф. Ащ фэдэу ар зэрэщытым зышIэрэ пстэури щыгъуаз. Итворчествэ нэIуасэ фэхъухэрэм, инэкIубгъохэу дунэе хъытыум щыриIэхэм арыхьэхэрэм а нэшанэхэр халъэгъукIых. Ау, апэрэ теплъэм фэмыдэу, Айтэк изытет бэкIэ нахь куу, нахь гъэшIэгъон, узэмыжэрэ лъэныкъохэри изекIуакIэмэ къахэфэх.
Абхъаз тхакIоу Баграт Шинкуба ироманэу «Последний из ушедших» зыфиIоу Кавказ заом щыкIодыгъэу, ашъхьэ фимытэу хэкур зыбгынэгъэ убых адыгэ лъэпкъым щыщхэм афитхыгъэр Айтэк ятэжъ пIашъэхэм афэгъэхьыгъагъ пIоми хъущт.
Айтэк зыщыщ Дыгъу лIакъор ШэхашъхьэкIэ заджэщтыгъэхэ убых чылагъом къыдэкIыгъ. Шахэ – псыхъом ыцI, ащ ышъхьэкIэ щысыгъэ чылагъом убыххэр дэсыгъэх. Краснодар краим и Адлер район Кавказ къэралыгъо биосфернэ чIыопс ухъумапIэу хэтым къыгъэгъунэрэ чIыпIэхэм ащыщ ар тетыгъ. Айтэк ятэжъ пIашъэу Ислъам илъэс 12 ыныбжьыгъэр унагъом хэкур къызебгынэм. Тыркуем къэкощыгъэхэм ахэтэу Самсун пэмычыжьэу чылагъоу Сыралы дэтIысхьагъэх. Ежь Айтэк убых чылагъом зытIо-зыщэ щыIагъ, унэгъо 80 фэдиз ащыгъум дэсыгъ. 1922-рэ илъэсым чылэм гурыт еджапIэ къыщызэIуахыгъагъ, убых сабыйхэм тыркубзэр щарагъашIэу аублагъ. Адыгэхэр зыщытIысыгъэхэ чIыпIэхэм зэкIэми еджапIэхэр къащызэIуахызэ, ясабыеу ачIагъахьэхэрэм хымэ хэкум ыбзэ щызэрагъэшIэн фаеу хъущтыгъэ. Адыгэхэр тыркухэм ахэкIокIэнхэр тетыгъор зыIыгъыгъэ къэралыгъо пащэм инэрыгъыгъ. Ащ емылъытыгъэу, ялIэкъо лъэкъуацIэхэри, яшэн-хабзэхэри, ныдэлъфыбзэри ашъхьэ фимытэу хэкум икIыжьыгъэхэм къагъэгъунэн алъэкIыгъ. Зэманхэр блэкIхи, зихэку къэзыгъэзэжьы зышIоигъохэм ащ фэдэ амали яIэ хъугъэ. Хымэ хэкум къыщыхъугъэ я 5-рэ лIэужым къыхэкIыгъэ Дыгъу Айтэк хэкум къэзгъэзэжьыгъэ апэрэ студентэу хъугъэ. Ар 1991-рэ илъэсыр арыгъэ.
«Сятэу Аладин – убых лъэпкъэу Дыгъумэ ащыщ, сянэу Самихьэ – Мэрэтыкъомэ япхъу, – унэгъо тарихъыр Айтэк къытфызэIуихыгъ. – Сятэ илъэс зытфыхэ Германием щылэжьагъ. 1973-рэ илъэсым Самсун къыгъэзэжьыгъ, а илъэс дэдэм сэри сакъыфэхъугъ. Гурыт еджапIэр къызысэухым университетым сычIэхьагъ, сурэтшIынымкIэ факультетыр хэсхыгъ. Я 2-рэ курсым сынэсыгъэу хэкум сыкъэкIожьы сшIоигъоу сыгу исыубытагъ ыкIи ар къыздэхъугъ. Хэку анэр зэзгъэлъэгъуным изакъоп, мурадэу сиIагъэр – Адыгеим сыщыпсэуныр ары. Тиунагъо щыщэу сэры апэу къэзгъэзэжьынэу хъугъэр, нэужым 1993-рэ илъэсым сяти, сяни, сши, сшыпхъуи зэгъусэхэу къэкIожьыгъэх. Сятэ 2007-рэ илъэсым мыщ идунай щихъожьыгъ».
МыкIы Айтэк ышнахьыжъэу Уфук дунаим ехыжьыгъ. Янэ, ышыпхъоу Баринэ, ыш унагъоу къыкIэныгъэм ежьыр джы кIэгъэкъонэу афэхъугъэр. Нэщхы-гущхэу къыппэгъокIырэ Айтэк чIэнагъэу фэхъугъэхэр ыгу ычIэ шъыпкъэ щыухумагъэх. Ахэр итворчествэ хэолъэгъукIых. Къэлэм шIуцIэкIэ ышIыгъэ сурэтхэм лъэпкъым къырыкIуагъэр, итарихъ къыраIотыкIы.
«Адыгеем къызысэгъэзэжьым, сисэнэхьаткIэ шIэныгъэ икъу зэзгъэгъотыным сыпылъыгъ – искусствэхэмкIэ колледжэу Тхьабысымэ Умарэ ыцIэ зыхьырэр къэсыухыжьыгъ. Елена Абакумовар лъэшэу къыздеIагъ. ЗэкIэ IэпыIэгъу къысфэхъугъэхэм сафэраз. СурэтышI нахьыжъэу тиIэхэр гъэшIэгъоных, ахэм саIокIэ, язэIукIэгъухэм сахэлажьэ», – къеIуатэ Айтэк.
Ар хэкум къызэкIожьым илъэс 18 ныIэп ыныбжьыгъэр. ЧIыгужъым щычъэпхъыгъ, зэлъашIэрэ сурэтышI щыхъугъ. Самсун университетым икIэлэегъаджэхэми сэнаущыгъэу хэлъхэр къалъэгъущтыгъэх, сурэтышI ныбжьыкIэу гугъапIэ къэзытырэр къагъанэ ашIоигъоу къыдэгущыIэщтыгъэх, ау ежьыр иунашъо текIыгъэп – хихыгъэ лъагъом фэшъыпкъагъ.
Хэкум къызегъэзэжьым, Айтэк шъхьафит шъыпкъэ хъугъэ. Адыгэ чIыгум идэхагъэ гухахъо хигъотагъ, кIуачIэ къыритыщтыгъэ. Итворчествэ лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ зыкъызэIуихыгъ – сурэт шIыныр, усэ тхыныр, сурэт техыныр нахь къыдэхъу хъугъэх, зекIоныр ахэм къахэхъуагъ. «СурэтышIыр – IэпэщысэшIэп. ЫшъхьэкуцI, ыпсэ ахигъэхъо зэпытын, дунаим имузейхэм яхъарзынэщхэм ащыгъозэн, ежь фэдэ сурэтышIхэу цIэрыIо дэдэ хъугъэхэм яIэшIагъэхэр зэригъэлъэгъунхэ фае. ГущыIэм пае, Лувр, Ватикан, Амстердам, нэмыкI тарихъ къалэхэм ямузейхэм ачIэхьанэу щыт… Сэ Европэр зэрэпсаоу къэскIухьагъ. Италием изакъоми икъэлэ 38-мэ садэхьагъ, Тыркуеу сыкъызщыхъугъэм икъэлэ 17 ныIэп сызнэсыгъэр», – Айтэк мэщхы. – Къэралыгъоу, къалэу уздэщыIагъэхэм ащыщэу сыда угу нахь къинэжьыгъэр? – сеупчIы, зыкъызэрэзэIуихырэр сшIогъэшIэгъонэу. СурэтышI шъыпкъэм иджэуап къыкIэлъэкIо: «Тыдэ сыкIоми, зэджэм а чIыпIэр, а къалэр сыгу екIу, шIу къэсэлъэгъу».
ЗекIо кIоным ыпэкIэ Айтэк къыпыщылъ гъогууанэр дэгъу дэдэу зэрегъашIэ. ДэзекIохэрэм агъэшIагъо: зыдэкIогъэ къалэм иурамхэр, ар зэрэзэхэтыр, бэшIагъэу щыпсэурэм фэдэу, хэшIыкI афыриIэу ащэзекIо. Джащ фэдэу Италием зэкIом, Венецием урыс зэшъхьэгъусэу чэщым щыгъощагъэхэм яхьакIэщэу Сан-Марко пчэгум тетым Айтэк къырищэлIэжьыгъагъэх. Ащ фэдэ зекIом угу фэрэхьатмэ хъущт – ныбжьи зыми щыгъощэщтэп. ЧIыпIакIэхэм, зыдэщымыIэгъэ къэралхэм, зыдэмыхьэгъэ къалэхэм Айтэк зыфащэ зэпыт. Пандемием ыпкъ къикIэу зэфашIыгъэ гъунапкъэхэм сурэтышIым изекIо лъагъохэр зэпагъэунэу хъугъэ. Тыдэ кIуагъэми, Айтэк ихэку щыгъупшэрэп. Адыгэ быракъыр тыди къыщызэIуехышъ, къэлэ пчэгухэм, архитектурнэ ыкIи тарихъ саугъэтхэм апашъхьэ къеуцо. Адыгабзэр, тыркубзэр, урысыбзэр зэришIэхэрэм афэдэу, итальяныбзэм, испаныбзэм, инджылызыбзэм, ежь иIуакIэу, «тIэкIу-тIэкIоу» арэгущыIэ. «ЦIыфхэр шIу сэлъэгъух, апсэ щыщ гушIуагъомкIэ къыздэгуащэх, сэри хьалэлэу афэсэгъэзэжьы!» – Айтэк зыхимыгъахъоу, ащ фэдэу зэрэщытыр зышIэрэ пстэури щыгъуазэх. ИIахьылхэми, ишъэогъухэми пщэрыхьаныр зэрикIасэр дашIэ. «Гъомлэпхъэ шIыныр – сурэтшIыным фэд, сыхьат зытIущырэ пщэрыхьапIэм укъимыкIэу упылъ, угурэ ппсэрэ хэолъхьэ, IэшIу хъунэу уегугъу», – къызэриIуатэрэм изакъоми, Айтэк ари къызэрэдэхъурэм уригъэджэнджэшырэп. Сэнаущыгъэ зыхэлъым, къызэраIорэмкIэ, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ ар зэригъэфедэшъурэр нэрылъэгъоу шъыпкъэ.
IэкIыб зекIоныр зыщызэпыугъэ уахътэм Айтэк пчэдыжь къэс сыхьатыр 5-м къэтэджы, Мыекъуапэ иурамхэр къекIухьэх, пчэдыжь нэфшъагъом икъэбзагъэ зыхещэ: «Псэушъхьэхэри сикIасэх – хьэхэр, чэтыухэр – ахэм сурэт атесэхы, садэгущыIэ, къызгурэIох ыкIи сагурэIо. Дунаир – гъэшIэгъоны! Ар къэуубытышъун, къэбгъэлъэгъошъун фае. Ари искусствэм изыIахь. СурэтышIым изэхашIэ чIэ иIэп. Дэхагъэр къызщыкъокIыщтыр, узщыIукIэщтыр пэшIорыгъэшъэу зэхэпшIэшъун фае. КъыхэкIы мафэхэр пIэм сыкъыхэкIынэу сыфэмыеу, нэужым зекIон фалIэ сыкъэхъу».
Айтэк ишъхьафитныгъэ неущ ышIэщтым хегъэдэшъу. КIэ горэм зэрэIукIэщтым иIэшIугъэ ыгу щиз хегъахъо. «Сабыйхэр шIу сэлъэгъух, бэрэ садыщысын, сурэт адэсшIын слъэкIыщт. ГущыIэм пае, телевидением ирежиссерэу Бирамхъан икъорэлъфэу Мерэм илэгъухэм афэдэхэр ары. Сабыйхэм бэ ябгъэшIэн фаер, ау ежьхэми бэ уагъашIэрэр. Хэхъоныгъэ сшIынэу, зызэблэсхъунэу сикIас. Ащ фэдэ къызхэмыфэрэм хахъо фэхъужьырэп, къызэтеуцо…»
Айтэк къызэриIотагъэмкIэ, сатыушIыным бэрэ щылэжьагъ. ЗэдзэкIакIоу Шъачэ Iоф щишIагъ, псэолъэшI компанием менеджэрэу Iутыгъ, илъэс 12-рэ Москва шэкIым епхыгъэ сатыум щыхэтыгъ. ЫкIи ахэр дэгъоу къыдэхъущтыгъ, ау кIэухым сурэтшIыным дихьыхыгъ. Творчествэм илъагъо къыфигъэзэжьыгъ.
«Ау щытми, сыгукIэ сизакъу…», – Айтэк шъхьэихыгъэ дэд, ау ежьыр армырэу, нэмыкI цIыф къытегущыIэрэм фэдэу къысщэхъу. Цыхьэу къыпфишIырэм уеумэхъы. ОшIэ-дэмышIэу сшъхьэ къихьэгъэ гупшысэр къэсэIо: «Хеменгуэй зыгорэмкIэ уфэсэгъадэ…» Айтэк ымгъэшIэгъуахэу къыздырегъаштэ: «АрынкIи хъун… Москва сыщылажьэ зэхъум, Кубэ къикIыгъэхэм садэпсэущтыгъэ. Ахэм ащыщэу шъэогъоу сфэхъугъэм ятэ Хеменгуэй ышIэщтыгъэ, зэIукIэщтыгъэх».
«Адэ сыд фэдэ шъуа нахь угу рихьырэр, сыд хэпхырэр сурэт пшIы зыхъукIэ?» – мы упчIэр сурэтышIхэм ястынэу сикIас. Испанием щыпсэурэ къэбэртэе сурэтышIэу КIыщэ Мухьадин къызэриIогъагъэмкIэ, сурэтышIым шъо хэхыгъэ иIэн ылъэкIыщтэп. Непэ ар зы, неущ – нэмыкI. IофшIагъэ пэпчъ ежь ышъо къыхехы. Айтэк иджэуап: «Сизытет елъытыгъ шъоу хэсхырэр. Фыжьымрэ шIуцIэмрэ нахьыбэрэ зафэсэщэи. Ахэр сурэтшIыным иискусствэ щагъэфедэрэ шъо хэхыгъэх. Адыгэ тарихъыр мы шъохэм къарыпIотыкIыныр къекIу. ШхъуантIэмрэ гъожь кIуачIэмрэ къызэдекIух. Ахэр Ван Гог дэгъоу егъэфедэх», – Айтэк къыIорэм исурэттехыгъэхэу Европэ къалэхэм къащишIыгъэхэр, Фейсбукым ыкIи Инстаграмым къаригъахьэхэрэр сынэгу къыкIегъэуцох. Хы шхъуантIэр зыкIыб унэ гъожь цIыкIухэм апашъхьэ Айтэк щыт адыгэ быракъыр ыIыгъэу, мамырныгъэм инэпэеплъэу. Фэдэ бракъ дунаим изы лъэпкъи иIэп. Ащ ышъо кIуачIэхэр, ыпсэ зыфэщагъэр, дунаир зэрилъэгъурэр – зэкIэ зэдештэжьы, зэкIу. Ары Айтэк тамэ къыгозыгъакIэрэр, шъхьафитныгъэ шъыпкъэ къезытырэр.
Айтэк ау сыдми сурэтшIыныр ыгу къыщыущыгъэп. Тыркуем щыпсэурэ иIахьыл благъэхэм ащыщыбэр – зэлъашIэрэ сурэтышIых. Ахэм зэу ащыщ Дыгъу Рухи – исэнэхьаткIэ агроном, Анталие университетым ипрофессор, зэлъашIэрэ сурэтышI.
Дзыбэ Кязым (ащ янэ Айтэк ятэшыпхъу шъыпкъ) Адана университетым сурэтшIынымкIэ щырегъаджэх, ащкIэ зэреджэщтхэ тхылъхэр къыдегъэкIых.
Айтэк ятэшым ипшъашъэу Дыгъу Йонджа – сурэтышI. Адыгэ диаспорэм исурэтышIхэм язэхэт къэгъэлъэгъонэу Мыекъуапэ исурэт гъэлъэгъуапIэ илъэс зытIущкIэ узэкIэIэбэжьмэ щызэхащэгъагъэм хэлэжьэгъагъ. Йонджа яти сурэтхэр ышIыщтыгъэх.
Ежь Айтэк исурэтхэр апэу къызщигъэлъэгъуагъэр 2012-рэ илъэсым зэлъашIэрэ модельерэу Сэралп Мадинэ ихьакIэщ-салонэу Налщык дэтыр ары. Ащыгъум Мадинэ ишъуашэмэ аригъусэу Айтэк исурэт 20 фэдиз къагъэлъэгъуагъ. 2019-рэ илъэсым ыкIэ -2020-рэ илъэсым иублапIэ ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэу Мыекъуапэ дэтым Дыгъу Айтэк сурэт 70-рэ зыхэхьэгъэ икъэгъэлъэгъон щыкIуагъ. КъэлэмкIэ, дагъэр зылъэпсэ краскэкIэ шIыгъэ сурэтхэр, телефонкIэ техыгъэхэр ащ хэхьагъэх.
«Къэгъэлъэгъоныр сфызэхэзыщагъэхэу Кушъу Нэфсэт, Фатима Сулеймановам, ХъокIо Ларисэ лъэшэу сафэраз. Ахэм къаигъэ самышIыгъагъэмэ, ар къыздэхъущтыгъэп. Джыри сымыхьазырэу къысшIошIыщтыгъэ…» – Айтэк игуапэу къыдеIагъэхэм ацIэ къыреIо, игукъэкIыжьхэр лъапIэх.
Айтэк икъэгъэлъэгъон икъызэIухын сэри сыщыIагъ. ХьакIэхэр, сурэтышIым иIофшIагъэмэ уасэ къафэзышIыхэрэр бэдэдэ хъухэу ащ къызэрекIолIагъэхэм а мафэм Кушъу Нэфсэт ыгу къыгъэкIыжьыгъ тызэрыгушхорэ, дунаим щызэлъашIэхэрэ сурэтышIэу Къэрдэнэ (Шемякин) Михаил ыкIи скульпторэу Зураб Церители Мыекъуапэ, Темыр-Кавказ къутамэм къызэкIохэм цIыфэу къекIолIэгъагъэр джащ фэдэу зэрэбагъэр. Армырми Айтэк гумэкIым зэлъиштагъэу щытыгъ, емыжэгъахэу цIыф цIэрыIохэм зэрафагъэдагъэм ипшъэдэкIыжь ыбзэ ыубытыгъэм фэдагъ. ГущыIэ зыратым бэ къыIуагъэп, ау игуапэу сурэт задытрихыщтыгъэ. Тэри, телерадиокомпанием къикIыгъэхэмкIэ, ащыгум Айтэк тыгоуцуи, сурэт зыдытетхыгъагъ. Ари сихъарзынэщ къыхэнагъ.
Айтэк иIэшIагъэхэм бэ къакIэупчIэрэр. Мыекъуапэ ихьакIэщхэр, шхапIэхэр, ресторанхэр, Мыекъопэ районым изекIо чIыпIэхэм арыт хьакIэщхэр ахэм къагъэдахэ. Лъэпкъ тарихъыр къизыIотыкIырэ сурэтхэр ахэм къябэкIы.
«Айтэк, сурэтшIынымкIэ ебгъэджэнхэу е унэе еджапIэ Мыекъуапэ къыщызэIупхынэу зыми угу къыгъэкIыгъэба, утрагъэгушIухьэу къыхэкIыгъэба?» – сеупчIы сурэтышIым. Бэрэ емыгупшысэу: «Ары, къыхэкIыгъ ар къысаIоу, ау шъхьафитныгъэ лъагъор творчествэм щыхэсэхы. ЧIыпIэм сепхыгъэн слъэкIыщтэп. СизэхэлъыкIэ нэмыкI…»
ИзекIо лъагъохэр зэпигъэугъэх нахь мышIэми, Кавказ хасэхэм я Конфедерациеу Тыркуем щызэхэщагъэм (КАФФЕД) ыкIи Абхъаз Республикэм культурэмкIэ и Министерствэ Дыгъу Айтэк исурэтхэм якъэгъэлъэгъон Тыркуем ыкIи Абхъазым ащызэхащэнхэу къыкIэлъэIух ыкIи арагъэблагъэ. Дунаим исанитарнэ-эпидемиологическэ зытет нахь зыпкъ зиуцожьыкIэ ыкIи гъунапкъэхэр зэIухыгъэ хъумэ, мы проектхэр зэшIохыгъэ зэрэхъущтхэм щэч хэлъэп.
– Айтэк, уитворческэ лъэгъо дахэ лъыбгъэкIотэнэу пфэсэIо! УиIэшIагъэхэр зикIасэхэм нахьыбэрэ уаIукIэн, угу рихьырэ Iофым упылъын плъэкIынэу Тхьэм еIу!
– Тхьауегъэпсэу.
ГущыIэуж. СурэтышIым къызэриIорэмкIэ, зэкIэмэ анахь шъхьаIэр – дунаим идэхагъэ пэшIорыгъэшъэу зэхэпшIэн плъэкIынэу ущытын фае. Ар къинэп. Уфэхьазырыныр ыкIи угу фызэIухыгъэныр шъхьаIэх.
Тэу Замир
АР-м изаслуженнэ журналист
(Адыгэ макъ)
