Ятlонэрэ Дунэе зэошхоу я XX-рэ лlэшlэгъум нэмыц фашистхэм къырашlахьыгъэм Урысыем исхэм ыкlи нэмыкl лъэпкъыбэхэм зэрарышхо арихыгъ. Ахэм адыгэхэри ахэтыгъэх.
Зиунагъо, зилlакъо лlыхъужъыбэ къызыхэкlыгъэхэр, тарихъым зи къэбар шlукlэ хэхьагъэхэм ащыщ Хы Шlуцlэ-lушъо шапсыгъэхэм ащыщэу Шъхьэлахъо Къасболэтрэ Чэбэхъанрэ яунагъу.
Шапсыгъэ чылэу Шlоикъо (Большое Псеушхо) щыпсэурэ унэгъо lужъу – унэгъо зэкlужьэу, зэгурыlоныгъэ азфагу илъэу псэущтыгъэх Къасболэтрэ Чэбэхъанрэ пыир къэралыгъом къытебанэхэфэ нэс. Чэбэхъан Къазболэты къызыдакlом, унагъо зэдашlи, апэрэ шъузымрэ (дунаим ехыжьыгъэм) лlымрэ яеу кlэлипlырэ пшъэшъитlурэ ежь къыфэхъугъэ кlэлихрэ пшъэшъищрэ зэхэдз ымышlэу, зэфэдэу шlулъэгъуныгъэ арихьылlи лlым дипlугъ, дилэжьыгъ. Зэкlэмкlи кlэлэ пшlыкlутфыр ыгъэсагъ, ригъэджагъ.
Заор къызежьэм Шъхьэлэхъо зэшъхьэгъусэхэм я кlэлибгъурэ, пхъорэлъфищырэ, нысэрэ фронтым пэlуагъэхьагъ. Ахэм ащыщэу псаоу къэзгъэзэжьыгъэр къуитlурэ, пхъорэлъфитlурэ…
Чэбэхъан цlыфышlоу, гушlорылэу, шэнышlоу щытыгъ. Ицlыкlугъэм щегъэжьагъэу янэрэ ятэрэ lофэу ашlэрэр аготэу, орэ губгъо lоф, орэ унэгъо хъызмэт – зэфэдэу ыlэ якlоу зэдишlэщтыгъ. Къиныр зыфэдэр инэу зэхишlагъэу щытыгъэти иунагъо ыкlуачlэ хилъхьагъ, сабыйхэм ным ифэбагъэрэ гушъэбагъэрэ арихьылlагъ. Я унэ цlыфкlуапlэу, хьакlэхэм къадекlокlэу, икlалэхэр икlасэхэу, зэкlэми зэфэдэу афыщытэу, илlырэ ежьыррэ сабыйхэр зэраубытылlи унэгъо шlагъо зэдашlагъ Шъхьэлахъо зэшъхьагъусэхэм.
Чэбэхъан ежь еджэнэу къыдэмыхъугъэми икlалэхэр ригъэджагъэх. Къызэраlотэжьрэмкlэ, ежьыри цlыф нэутхэу, апэрэ адыгэ бзылъфыгъэхэу чылэ советым хэхьагъэхэм апэ итыгъ. Бзылъфыгъэ хасэ Шlоикъо щызэхищэгъагъ. Бэрэ зэlукlэхэм къащыгущыlэщтыгъэ, гумэкlыгъоу цlыф къызэрыкlохэм алъэхъаным ахэлъыгъэхэм шъхьаихыгъэу атегущыlэщтыгъ. Ащкlэ чылэдэсхэм лъытэныгъэ къыфашlыщтыгъ.
Ицlыкlугъэ щегъэжьагъэу Чэбэхъан lэзэн lофым фэгъэзагъэу щытыгъ. lэзэгъу амалхэри хэлъыгъэх, къэкlырэ уцхэр lэзэнымкlэ зэрэбгъэфедэщтхэр ышlапэщтыгъэ. Совет хабзэм и апэрэ илъэсхэм медицинэ lэзапlэр Шlоикъо зыдэмытыми ицlыкlуи-иини Шъхьэлахъохэм адэжь къакlощтыгъэх, ахэм lэзэн lофымкlэ Чэбэхъаны цыхьэ фашlыщтыгъэти.
Заом ежьэгъэ кlалэхэм Чэбэхъан, нэпсыр ыгъэбылъэу, пхъашэу яушъыищтыгъэ лlыхъужъныгъэ къызхагъэфэнэу, янэ зэригъэсагъэр къагъэшъыпкъэжьынэу, лlыбланэу пыим езэонхэу. Гухэкlышхор, зым ыуж зыр итэу тхьамыкlэгъо мэкъэгъэlухэр и кlэлэблыр щымыlэжьхэу къэсыгъэх: кlалэхэр – Джамбот къалэу Таганрог щыфэхыгъ, Аталахь генерал Кириченкэм идзэ хэтэу Моздок дэжь пыйхэм щаукlыгъ, Аюб Къырым и къалэу Севастополь къыухъумэзэ лlыхъужъныгъэ зэрихьагъ, щыфэхыгъ, Хьаджырэт 1944-рэ илъэсым, lоныгъом Украинэм щыфэхыгъ, Хъусен Армавир дэжь фашистхэм щаукlыгъ.
Осмэн унагъом ис сабыйхэм анахь цlыкlоу щытыгъ, и чlыгу къыухъумэнэу зэрэкlорэм пае гушlозэ заом кlуагъэ, заом и апэрэ мазэ къалэу Житомир дэжь щыфэхыгъ.
Хьылъэу къытефагъэр Чэбэхъаны ыгу фэмыщэчэу 1943 илъэсым шышъхьэlу мазэм и 14-м дунаим ехыжьыгъ, а мэфэ шъыпкъэу загъэтlылъыжьыгъэм и кlалэу Хьасан зэрэщымыlэжьым и тхылъ Шlоикъо къынэсыгъ. Шъхьэлахъо Къасболэтрэ Чэбэхъанрэ я кlэлибгъоу дагъэкlыгъагъэхэм ащыщэу Шъэобыкlурэ Кърымчэрыйрэ щэхъу къагъзэжьыгъэп, адрэхэр зэкlэри лlыхъужъэу фэхыгъэх.
Я нысэу Фаинэ илl Аскэрбый заом щыфэхыгъэу зызэхехым заом кlуагъэ, докторэу Хышlуцlэ дзэм хэтэу 1942 илъэсым бэдзэогъу мазэм и 20-м Севастополь къыухъумэзэ заом хэкlодагъ.
Зэшхэм анахьыжъэу Рамазан и псауныгъэ зэщыкъуагъэмкlэ фронтым аштагъэп, ау чылэм дзэм пае дэгъоу щылэжьагъ. Икlэлитlу ичlыгу къаухъумэнэу заом ыгъэкlуагъ – Аскэрбый Москва щыфыкъуагъ, Аслъанбый разведчикэу щытыгъ, Курскэ дуга, Днепр, Белоруссия, Польша щызэуагъ, уlэгъэ хьылъэ иlэу заом къыхэкlыжьыгъ. Лlыхъужъныгъэу зэрихьагъэр къыушэтэу къэралыгъо шlухьафтын-саугъэтыбэ ыбгъэ хэлъэу илъэс пшlыкlуй зыныбжь кlалэм къыгъэзэжьыгъ.
Атулахь ыкъоу Айдамыр, Чэбэхъаны ипхъорэлъф, Тбилиси дэт радист школэ къыщиухи Ростов, Румыния, Венгрия, Австрия, Болгария щызэуагъ. Къаlотэжьы Чэбэхъаны кlалэр ыгъэкlуатэзэ риlогъагъэу: «Айдамыр, ти унагъо хъулъфыгъэхэмкlэ аужрэу заом хахьэрэр оры, уятэ, уятэшхэр бланэу пыим езаох, ори ахэм афэдэу укъызэкlэмыкlоу пыим езау, текlоныгъэ къыдэхи къэкlожь!» Айдамыр псаоу къыхэкlыжьыгъ, гъэшlэ кlыхьэ хъугъэ.
Шъхьэлахъо унагъом и къэбар чыжьэ lугъэ, ным ыпlугъэ кlалэхэм лlыгъэу зэрахьагъэр ныбжьыкlэхэм арагъашlэ, я къэралыгъо къаухъумэным пае щысэшlоу къафахьы, ар лlыхъужъыныгъэм и шапхъэу сыдигъокlи щытыщт.
Шъхьэлахъо Светлан
Адыгэ Республикэм искусствэхэмкlэ иlофышlэшху
10.05.2021 илъэс
