Цушъхьэ Иззэт итхылъхэр Лъэпкъ музеим къыритыгъэх

Музейхэр къэралыгъом игъунджэх, лъэпкъым ынапэх. БлэкIыгъэ лъэхьаныр къэкIощтым езыпхырэ лъэмыджых. ЛIэшIэгъу зэблэкIхэм ятхыдэ зехьакIохэу, лъэпкъым, цIыфхэм ягушъхьэлэжьыгъэ изэгъэфакIох. Пхъонтэ цыхьэшIэгъоу ябгъэтIылъылIэрэмкIэ, уафэшъыпкъэмэ, укъамыгъэпцIэжьынэу щытых. 

Тхылъ гъэтIылъыпIэу музейхэм ахэтхэр чыжьэу Iурэ джэрпэджэжь зафэх. ШIэныгъэм екIурэ гъогу занкIэх. 

Ахэм зэу ащыщ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей. Дунаим ихэгъэгу зэфэшъхьафхэм ащыпсэурэ адыгэхэм ар яплъапI, ягугъапI. 

Хымэ хэгъэгухэм ащыпсэурэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэ къутамэ илъэс щэкI хъу­гъэу мыщ щэлажьэ. Къыхэзгъэщы сшIоигъу, зэрэдунаеу пштагъэми, къэралыгъо хабзэм къыгъэгъунэу мы зы гупчэр ары щыIэр. Мыщ къырахьы­лIэжьых адыгэхэм егъэзыгъэкIэ къызэранэкIыгъэ атэжъ чIыгум зыдырахыгъэу хэкум инэпэеплъ пкъыгъохэу «хэкум къикIыгъ» аIозэ зэрахьагъэхэр, агъэшIуа­гъэхэр. Ахэр лъэпкъым игушъхьэ­лэжьыгъэх, итхыдэ лъэужых. Тихъарзынэщ къагъэбаи ыкIи къэгъэлъэгъон зэ­фэшъхьафхэм бэрэ ахэлажьэх. 

Тимузей итхылъ гъэтIылъыпIэ къы­чIэхьажьыгъэх бзэ зэфэшъхьафхэмкIэ тхыгъэ тхылъхэр: арапыбзэкIэ, тыр­кубзэкIэ, инджылызыбзэкIэ, фран­цузыбзэкIэ, нэмыцыбзэкIэ, адыгабзэкIэ, урысыбзэкIэ хэутыгъэхэр. Адыгэ цIыф гъэсагъэхэм ямызакъоу, дунаим щыцIэрыIо шIэныгъэлэжьхэм Кавказым ыкIи адыгэхэм афэгъэхьыгъэу атхыгъэхэр хъишъэм, бзэм, литературэм, лъэпкъ IорыIуатэм, искусствэм, политикэм ыкIи нэмыкIхэм къатегущыIэх. Сурэт те­хыгъэхэр, ижъырэ адыгэ чIыгур къэ­зыгъэлъэгъорэ чIымэтххэр (атласхэр) ахэлъых. 

Хымэ хэгъэгухэм апэрэу ащызэхащэгъэ, илъэс благъэхэм анэсыжьэу ащылэжьэрэ Адыгэ хасэхэм къащы­дагъэкIыгъэ гъэзетхэр, журналхэр мымакIэу къытIэкIэхьагъэх. Ахэм шIэныгъэ ушэтынхэм адэлажьэхэрэм апшъэрэ еджапIэхэм ащеджэхэрэм Iоф адашIэу бэрэ къыхэкIы. 

Музеим ибиблиотекэ Цушъхьэ Иззэт ыугъоигъэ хъарзынэщыр чIыпIэ хэхыгъэкIэ хэуцо. Иззэт ахэр ыугъоинэу зыкIэхъугъэм игугъуи къэсшIы сшIоигъу. Тырку Республикэм ихабзэ лъэпкъ Iофыгъохэм утегущыIэныр, тхылъ къыдэбгъэкIыныр ыдэщтыгъэп. Ащ къыхэкIэу а лъэхьаным лъэпкъ шIэныгъэм пыльыр, лъэпкъым фатхэу щыIагъэр мэкIагъэ. 

Иззэт ушэтынхэр зырегъажьэм ежь зэригъэгъотыгъэхэм анэмыкIэу адыгэ унагъохэм арылъ тхылъхэр фахьыщтыгъэх, ащ ишIуагъэкIэ тимузей къыритыгъэхэр угъоигъэ хъугъэ. Архив гъэшIэгъонэу ыугъоигъэр 1994-рэ илъэсым (сурэт зэфэшъхьафхэр, тхылъхэр шъэ фэдиз хъоу) музеим къыритыгъагъ х. 

Мыхэм ахэльых «Адыгэ Хасэм ибиблиотекэ щыщых, Иззэт Айдэмыр есэтых, ахэр зыгъэгъунагъэр Пчэнлъэшъу Мамдухь» ыIоу атететхагъэу тхылъ гъэ­шIэгъонхэр. ГущыIэм пае: «Тхыбзэ адыгабзэм хэшIыкI фызиIэ купым зэрагъэпэшыгъ», 1911-рэ илъэсым Стамбул къыщыдэкIыгъ. Латин тхыпхъэмкIэ зэ­хэгъэуцуагъ; «КъэбэртэябзэкIэ чIымэтх», араб тхыпхъэм техыгъэу реджэнхэу тхылъ, зытхыгъэр Цагъу Нури. Стамбул. 1915. «Атлас» (ЧIымэтх) зыфиIорэ тхылъэу 1908-рэ илъэсым Париж французыбзэкIэ къыщытырадзагъэр, Стамбул, Черкес ШIушIэ Хасэм итхылъ гъэтIылъы­пIэ имыхъур тедзагъ; «Тхыбзэ», Цэй Ибрахьимэрэ Лъэцэрыкъо Хьарунэрэ зэдатхыгъ, араб тхыпхъэхэмкIэ адыгабзэкIэ тхыгъэ. Стамбул 1918; «Адыгэ пщыналъ», латин тхыпхъэхэмкIэ адыгабзэкIэ зытхыгъэр КIубэ Щэбан. Бейрут. 1953, нэмыкIхэри. 

Журналэу «Le Caukasae» зыфиIорэм тхэкIо зэфэшъхьафхэм ястатьяхэр французыбзэкIэ дэтых. Париж 1938-рэ илъэсым къыщыдэкIыгъ. 

«Тыркуемрэ Кавказымрэ инджылыз документхэм къаIуатэ» зыцIэ тхылъым Кавказыр зэтезыхыщтыгъэ империехэм зэфатхыгъэ телеграммэхэр, письмэхэр дэтых. 

«Кавказ ыкIи сигукъэкIыжьхэр» зышъхьэ тхылъым Чут Мустафа Бутба игукъэкIыжьхэр дэтых. М. Бутба Тыркуем 1918-рэ илъэсым Кавказ къыгъэкIогъэ купым хэтыгъ. 

IэкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэу музеим къэгъэлъэгъонэу къыщызэIуахыгъагъэм апэрэу Иззэт итхылъэу «Кощыныр» хэхьэгъагъ. А уахътэм ар зылъэгъугъэхэм ашIо­гъэшIэгъон хъугъагъэ. 

Хэта Цушъхьэ Иззэт Айдэмыр? 

Иззэт Айдэмыр ятэ Цушъхьэ Хьарун. Янэ Шыу лIакъом япхъу, Хъусние. Ятэжъ ятэу Исхьакъ, ятэжъэу Зэчэрый хэку­жъым, Хьатрамтыку къы­щыхъугъэх. 

Цушъхьэхэр егъэ­зы­гъэ­кIэ атэжъ чIыгур зэрагъэбгынагъэхэм, Анапэ къухьэкIэ IукIыгъэхэм, Югославием Приштинэ къыщыуцугъэхэм ащыщ. Ятэжъэу Зэчэрые 1906-рэ илъэсым Приштинэ идунай щихьожьыгъ. Балканым черкесхэр зырагъэкIыхэм унагъор Иорданием агъэкощыгъ. Приштинэ къыщыхъугъэ Цушъхьэ Хьарун Иорданием, Шам, ащыпсэугъ, Тыркуем ще­джагъ, ищыIэныгъэ щылъигъэкIотагъ. Адыгабзэ, тыркубзэ, арапыбзэ, сербыбзэ, ал­баныбзэ ыкIи курдыбзэ ышIэщтыгъ. 

Иззэт 1925-рэ илъэсым Тыркуем ит къалэу Килис къыщыхъугъ. Ятэ Хьарун милицие тхьаматэу щытыгъ, ащ фэшI Иззэт къэлэ зэфэшъхьафхэм адэсынэу хъугъэ, ахэм ащеджагъ. Стамбул лицеир къыщиухыгъ. 1946 — 1952рэ илъэсхэм дзэм кIуагъэ, офицерэу къулыкъу щихьыгъ. 1956-рэ илъэсым Бэгъ япхъу Сюмер унагъо дишIагъ. КIэлитIу яIэ хъугъэ. 

Иззэт унагъо иIэу юридическэ фа­культетым чIэхьагъ, ау тарихъым фе­джэныр къыхихыгъ. Анкара университе-тым щеджагъ. Банкым иунэшъошIэу илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ, ау хасэм, лъэпкъ Iофыгъохэм зэрахэщагъэм фэшI иIэнатIэкIэ нахь лъагэ хъуным пэрыохъу фэхъугъ. Арэу щытми, мэзапкIэу къы­хьырэмкIэ унагъор ыIыгъыгъ, нэмыкI къалэ икIэу Анкара кIорэ ныбжьыкIэхэм яхьакIэщ, хасэм икъэшъокIо куп зыз­щигъэсэрэ зал, адыгэ шъуашэхэр зы­щадырэ чIыпIэ, хэкум ис адыгэхэм, хэхэс адыгэхэм якъэухъумэн зыща­- у­хэсырэ еджапIэу Цушъхьэхэм яунэ хъугъэ. 

Хасэм изэхэщэн илъэсхэр 

1961рэ илъэсым Тыркуе къэралыгъом иконституцие къызэрэдилъытэу Анкара Кавказ Культурэ Хасэр зэхащэнэу зэгупшысэгъухэм зэдаштагъ. Къины­гъуабэмэ арихьылIагъэх. Хасэм иустав мыхъухэнэу (!) аIуи Iэшъхьэтетхэм къызэкIагъэкIожьыгъ. Къалэм ианахь адвокат лъэш хэплъэнэу зыратым, уставыр ыгъэкIодыгъэу макъэ къыгъэIугъ. ЯтIонэрэу устав зэхагъэуцожьи, Анкара Кавказ Культурэ Хасэр щызэхащагъ. Ащ итхьаматэу агъэнэфагъ Цушъхьэ Иззэт, илъэс зэкIэлъыкIохэм арэущтэу лэжьагъэ, IофышIи кIощтыгъ. 

Лъэпкъым уфэтхэн, тхылъ къыдэбгъэкIын фитыныгъэ щыIагъэп. Иззэт иунэу Анкара дэтэу унагъор зыщыпсэурэм хасэм иунэ фэдэу щызэIукIэщтыгъэх, Хасэм ижурнали ащ щигъэхьазырыщтыгъ. «Кафкася Кюлтюрел Дерги» зыфиIорэр 1964 — 1975-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъ. Журналым иунэшъошIэу, итхэкIо шъхьаIэу щытыгъ. ИпкIэнтIэпс, иахъщэ хилъхьагъ. Ащ дакIоу 1970-рэ илъэсым къыхаутыгъэ журналэу «Кафкас» зыфиIорэми иунэшъошIэу ыкIи итхэкIо шъхьаIэу щытыгъ. 

Иззэт пшъэдэкIыжь зыщихьыгъэ журналхэм ащитхыгъэхэр зэIукIэхэм, конференциехэм, семинархэм къахилъхьэщтыгъэх. Тыркуем ис адыгэ ныбжьыкIэхэр яхэку, ялъэпкъ фэблэнхэм къыфигъэущыгъэх. Хъишъэр, хэку къэбархэр, IорыIуатэхэр анигъэсыгъ. Дунаим икъопабэмэ ащыпсэурэ кавказ лъэпкъхэр ыкIи адыгэхэр зэрипхыщтыгъэх, къэбарлъыгъэIэс амалэу хъугъагъэх. 

1969 рэ илъэсым апэу Тыркуем щыщ адыгэу хэкум къэкIуагъэр Иззэт ары. Иорданием, Сирием, Израиль ащыпсэурэ адыгэхэм 1970-рэ илъэсым ахэхьагъ. Ахэм ащилъэгъугъэр, ащызэхихыгъэр журналым къыхиутыгъэх. ЗэIахьылхэр, зэблагъэхэр, зэныбджэгъухэр зэфэт­хэнхэмкIэ ишIуагъэ аригъэкIыгъ. 

Мыхэр хэбзэ IофшIэным дакIоу ыгъэцакIэщтыгъэх. Лъэпкъым фэлэжьэнэу уахътэ къыхигъэкIыщтыгъ. Лъэпкъым щыщэу къызгурымыIохэрэми, нэкъокъо­гъухэми ащыкIагъэп. Къэралыгъо хабзэри къебэныгъ. Ау зыми къыуфагъэп. Iофэу зыпылъым уасэу иIэм щыгъозагъ Иззэт. Теубытагъэ зыхэлъ цIыф шъырытэу, гулъытэ чан зиIэ адыгэ лIыгъ. Лъэп­къыпсагъ. 

Цушъхьэ Иззэт псэукIэ зэгъэпэшыгъэ иIагъ. Хэхэс чIыгум щымыгупсэфыгъэ лIы гумызагъэм ишъхьэгъусэ, икIэлэ нахьыкIэу Джанбэч игъусэу 1992 рэ илъэсым Налщык къэкIожьыгъагъ. 

Иззэт Мыекъуапэ бэрэ щыIэщтыгъ. Лъэпкъ музеир икIопIагъ. АрынкIи мэхъу пстэуми къаблихи ыугъоигъэ хъарзынэщыр музеим къызкIыритыгъэр. 

Адыгэ лъэпкъым икIэлэ пIугъэ шIагъоу псэемыблэжьым ипсауныгъэ пасэу зэкIэкIуагъ. ЕгъашIэм зыфэбэнэгъэ ихэку гу щифэныр къыдэхъугъэп. 2005-рэ илъэсым идунае ащ ыхъожьыгъ. 

Цушъхьэ Иззэт ытхыгъэу къыдигъэ­кIыгъэхэр, Лъэпкъ музеим къыри­тыжьыгъэ тхылъхэр бэдэдэ мэхъух, ахэр зыфэдэхэр «Адыгэ макъэм» исайт ижъугъотэщтых.

(Адыгэ макъ)  

МэфэшIукъо Щангюль