lузуняйла шъофтыгъаджэм къыщыlугъэ джэмакъэр Багларбашы къэсыгъ

-Скъош кlасэу Сэбэхьаттин:  

Орырэ сэрырэ тиныбжьыкlэгъу щегъэжьагъэу тызэнэlуас. Станбул Темыр Кавказ Културэ Хасэм, Нэмыкlэу къэпlон хъум, Багларбашы зигъогупэ зэ нэмыlэми еолlагъэм гущыlэгъу уфэмыхъоу къыхэкlыгъэп, шlу алъэгъурэ уцlыф. 

Илъэсыбэрэ узщыпсэугъэ къалэр, ащ ищыlакlэ, уныбджэгъухэр къэбгъанэхи, зэlозашlэу Станбул удэкlыжьыгъ, укъызщыхъугъэу, уатэ иунэхэм яхэпlэжь бгъэзэжьыгъ. Мыщ уикъекlолlэным, ащ фэгъахьыгъэу гухэлъэу пшыlыгъэхэм, еплъыкlэу фиуlэм, щыlэкlакlэу щыуиlэм, угу ихьыкlхэрэм ягугъу къытфэпшlына? 

-Озлем! Cшыпхъу кlас, лъэшэу сигуап укъзэрэскlэупкlэрэр, сшъхьа инэу сэбгъэлъэгъужьыгъ, сыбгъэлъэпlагъ. Багларбашы хасэр тиныбжьыкlэгу къызщытеуагъэу, тигухэлъхэм, тилъэпкъ- шlэжь зызщиушъомбгъугъэ гупчь. Ащ фэдэу тизэныбджэгъугъэу, тизэкъошныгъэу илъэсхэм амгъэхъокlышъугъэр пытэу лъэпсэ зыщадзыгъэр Станбул Темыр Кавказ Културэ Хасэр ары. Ау, зэфэшъхьаф чlыпlэхэм тащзэбгырыкlыгъэ хъугъэ; зым еджэныр къызеухым дэкlыжьыгъ къалэм, адырэр нэмыкl чlыпlэ кощыгъэ, зыхэм ягухэлъ къадэхъугъ, Хэкум кlожьыгъэх. 

Шъыпкъэр къэпlон хъум къуаджэм згъэзэжьын гухэлъ сиlагъэп. Сиlофхэр зэпызгъафэу Мыекъуапэ секlужьыныр сихъопсапlагъ. Ау, гукъау нахь мышlэми щыlэныгъэм ежь илъагъо хехы: Сэри сыфэмгъэхъугъэ горэхэм апкъ къикlэу, унагъом згъэзэжьын фае хъугъ. Итlанэ Станбул ущыпсэуныр къэхьылъэу, кlо къэсми ащ нахь хахъоу хъугъэ. Бэрэ улэжьэн макlэу къэбгъэхьэным нэсыгъ lофыр. Тигухэлъхэм талъыlэсын, тадэлэжьэн, зэфэсхэм зэlукlэхэм сахэхьаным къыдэсыуахьэу, Лъыкlуатэ къэсми сизакъоу сыкъанэу ригъэжьагъ. Кlэкlэу къапlомэ, «цlыф жъугъэхэм уахэтэу уизакъоу укъэнэн нахьи шъоф тыгъаджэу зыщыкlым сымым щысизэкъон» сlуи, сигъогупэ къуаджэмкlэ згъэзагъэ. 

Апэрэ мазэхэм тятэжъхэм, тянэ тятэхэм аугъоигъэ дышъэкlэным, анахьэу чlыгу бгъотэрымэм гушхуагъэ хэзгъуатэу сыгукlи сшъхьакlи сыщыгупсэфыгъ. Ар lоф шъхаф. Чlыгу лэжьыным кlуачlэ ищыкlагъ, пlа бэрэ хэлъыгъэу, пхьэlашэкlэ узэгъэпэшыгъэу щытын фае. Мыхэмкlэ тхьаегъэпсэух унэкъошхэр, гъунэгъухэр инэу lэпэlэгъу къысфэхъугъэх, непи ащ фэд.

«Сурэт техыным нахь сыдихьыхыгъ. Оепльымэ нэм ылъэгъурэр зэкlэ зэфэдэу къыщыпшlошlы мы чlыгум; ау тыгъэм инэбзыйхэмрэ ошъуапщэхэмрэ яудж цlыфыр нэмыкl дунаим хащэ. Ащ фэшъхьаф нэкlэ сеплъыным нахьи, а уджым шым ихъушlэ макъэу цlыфыгум щызэпигъэджэжьырэр сэ кlэпщэу щызэхэсэшlэ, тыгъэджэ шъофым…»

Тэрыкlэ lузуняйла зыкlэлъапlэр, Хэкум къыздырахыгъэ ныдэльфыбзэр, гушъхьалэжьыгъэр зэрэщыбысымыгъэр ары. Ахэр 1990-рэ илъэсым щыублагъэу къэуцу имыlэу кlодызэ зэрэлъэкlуатэрэр, къаджэ дэсхэр къалэхэм зэрэкощыхэрэр, чылэм акlыб къызэрафагъазэрэр гукъау. Кlымафэм къуаджэм нахь къыданэрэр хъулъфыгъэхэр арых, мэл былымхэм арагъэплъын цlыф загьотыкlэ е кlалэхэр ригъэджэнэу, кlымафэм нахь гупсэфэу щыпсэунэу къалэм мэкlожьых. Ныбжьыкlэхэм ащыщхэр зэе тlуае къыданэми, чылэм дэсынэу зи фаеп. Ащ изакъоп, тичылэхэм адэкlыжьыхэрэм щыlэкlакlэ зыдэкlуагъэм ырагъажьэ, ахэм ячlыпlэ нэпэмык лъэпкъхэм ащыщ унагъохэр тикъуаджэхэм ящыlакlэ пытэу хэуцох. 

Зыбгъукlэ къуаджэхэр къалэм пэчыжьэ мэхъу, адырабгъумкlэ зэдимыштэрэ цlыф зэхэтыкlэм, зэфэхымэ зэфщытыкlэм ионтэгъугъэ чылэхэм ащзэхэошlэ. Аужырэ илъэсхэм пандемием иунашъо мыхэр инэу ыгъэlорышlагъэх. Мы lофым экономикэ ыкlи социялнэ гумэкlыгъэоу хэлъым изэхэфын щэч хэмылъэу шlэныгъэлэжьхэр ыуж ихьанхэ фае; ау сыкъзыкlожьыгъэм щегъэжьагъэу сэ слъэгъугъэр зы, lузуняйла иныбжьыкlэхэм анэlу мыщ къыфамгъазэм, сыд фэдэрэ lоф ехьыжьагъэкlи зи хэхьон ылъэкlыщтэп. 

«lузуняйла иныбжьыкlэхэм анэlу мыщ къыфамгъазэм, сыд фэдэрэ lоф ехьыжьагъэкlи зи хэхьон ылъэкlыщтэп» 

-Къызэтынэкlыгъэ мафэхэм Станбул Темыр Кавказ Културэ Хасэм иныбжьыкlэхэм ащыщэу, Интертеымкlэ игъогукlэ зэдэлэжьэныр зышъхьа зэlухыгъэ зэдэгущыlэгъум Щафак Нарт «Гушъхьалэжьыгъэм ихыкъумэу lузуняйла инэущэрэ мафэ пае пермакултурэ ащ щыгъэуцугъэн фае» зыфиlорэ еплъыкlэу къыlэтыгъэм о сыд къепlолlэщтыр, шъольырым ичlыопс сыд хэплъагъорэр? lузуняйла ичlыгу, фышъхь лэжьыным, е нэпэмыкlэу къекlунэу къыщыкlынэу, гъбэжъу къэзытынэу плъытэрэ щыlа? 

-Синыбджэгъу Щафак аужырэ илъэсхэм пермакултурэм фэгъахьыгъэу lофыгъохэр къалэу Бандырма щызэрехьах. lзуняйла ынаlэ къытиридзагъэу щыт. Мыщ ичlыопс, ичlыгу къекlунэу мэlэшlу зыпихырэ ыкlи lэзэгъу уц лъэпкъэу къэкlыхэрэр щаушэтыным пылъых, ащ фэдэу къыщыкlхэри аушэтыгъэх. Ау лъэшэу гукъау, капитализмэм зэльиштагъэ цlыфыгухэм анэгу сэйирэп, нахь шlэхэу lахьщэр зыlэкlэзгъахьэ зышlоигъохэм зэтыраlажэ. Тэри ащ фэдэхэм тапэуцоу тилъэпкъ шэнэп, ащ фэшl тытегушlуахьын лъэкlырэп. Зэгурыlоныри зимыкlасэ тилъэпкъ тичlыопс иягъэ емыкlэу къыщыкlырэм тегъэпсахьыгъэу дэлэжьэн, псэукlэ хихыным еуцуалlэрэп. 

Чылэм къэзгъэзэжьынэу зытесеубытэм сыд щыблэжьым нахь дэгъу! Зыфэпlон фэдэхэм салъыплъэу езгъэжьагъ, тхылъхэм сяджагъ. Коц, ыкlи джэнч лъэпкъхэр, соя, гречка… ащыщ горэхэр къэзгъэкlыгъ сыуплъэкlунэу. lУзуняйла ичlыопс пхьашэ, лъэгапlэу зэрэщытым къыхэкlэу псы зычlэбгъахьан фае къэкlыхэрэмкlэ lэрыфэгъоп, чэщымрэ мафэмрэ яфэбагъэ градус 15-кlэ зэтекlы. Нахь алээжьыхэрэм ащыщ джэнч лъэпкъэу нут зыфаlорэр, хьа, коцы, хьамцlый, зэнтхь, аспир, аужьырэ илъэсым кимион къагъэкlы ыкlи кlакlо иlэу хъугъэ. Псы lыгъыпlэхэр къоджэ гъунэхэм ашашlых, ащ апэблагъэ чlыгухэр къантуф-къартошка зылэжьырэ хымэхэм зэльаубыты. Анахь гугъэузыр; кlалэхэр ригъэджэу е щыпсэунэу къалэм кlожьыгъэм, ичlыгу сыд щалэжьырэ, лэжьыгъэшlу хэт тезыхырэ-ыгъапэрэп. Ахэм анахьыбэрэр «пэчьэнд тlэкlу горэ къытlэкlахьэм ары, ащ нахьэу сыд тищыкlагъэр» аlо. Шъхьакlом шъхьакlор ыуж итэу цlыфым зехэшlэ, къалэхэу Кайсери ыкlи Сивас и мэкъу мэщ лэжьышхохэр къакlохэщ, тицlыхэм ячlыгухэр пэчьэндэу аштэ. Нахь гурыlуагъаер, ежь игъунэгъу, иlахьыл ритыным ыпэу хымэм ритыныр къыхахы тэ тиехэм.  

Непэ къэнэфагъ, чlыгъэшlу темытэкъуагъэу чlыгум иунаеу къыщыкlыхэрэм уасэ зэряlэр. Ар къыгъэшьыпкъгъ къалэу Оваджык икъэлэ тхьаматэ. Мырщ фэдэу lузуняйла щыуушэтын лъэкlыщт. Къуаджэ горэхэр хэхыгъэу ащ фэдэу чlыгум иунаеу къэкlыгъэхэр щыблэжьын, хабзэм лэжьыгъэм чlыпlацэр ребгъэтым хъущт. Гущыlэм пае мэл хъуным lузуняйла ишъофхэр тегъэпсахьыгъ. Хабзэм мыщ пае lэпэlэгъу къыlыпхын лъэкlыщт, ащ дакlоу ебзым гъэстыныпхьэ шхьуантlэ къыхэзыщын станция гъэпсыгъэнэу lамал щыlэщт. Шъофым иогу, ижьыбгъэ, итыгъэ ишlуагъэкlэ, электрик энергие къезытырэ пкъэухэр гъэlагъэм инэу ишlуагъэ къэкlощт. 

lузуняйла зыкъыlэтыным, ыпэкlэ лъыкlотэн зиужыным фэшl амалхэр, пшlэн лъэкlыщтхэр макlэп. Къанэрэр, хабзэмрэ цlыфхэмрэ азфагу зэзэгъыныгъэм фэlорышlэн щыlэм ары. 

-О, кlакlо зиlэ лэжьыгъэу, чёляк узым иlэзэгъоу зэрэщытым имызакъоу, псауныгъэм дэлажьэхэрэм мафэ къэсми зишlуагъэ агъэунэфэу, цlыфым илъ емыгуарэ лэжьыгъэр чlыгъэшlу емыхьылlэу къэогъэкlы. Зичlыгу шынэм тегъэпсахьыгъэу, лъэгапlэм тет зичlыопс пхьашэу lузуняйла щыблэжьынымкlэ Нут лъэпкъыр тэрэза? 

-Нут (джэнч лъэпкъ) lузуняйла ичlыпlэ псэтэуми щалэжьырэп. Ар къызхагъэщыгъэм щыубла- гъэу шъольыри ит чlыохэу Черюмщек ишъофхэм щэлэжьы. «Чlыгур а гъэм хэмылъхьагъэу щыльын нахьый, Нут хаплъэу зебгъэгъэпсэфым нахьышlу» зыфэпlон фэдэм къыхэкlыгъ, ыужым ишlуагъэ къакlо зэхъум зиушъомбгъугъ, лэжьыгъэ кlакlо иlэ хъугъэ-сэlо. Сыда пlомэ, илъэс къэсми ыуасэ зехьожьы, зэм инэу дэкlуае, зэмызэм зэ хабзэм уасэу къытырэр мэкlэдэдэми, итlани лъапlэу пщэн олъэкlы. 

Сэ Нут къэзгъэкlыным сыкlэзгъэгушlугъэр Багларбашы Хасэм щысиlэ синыбджэгъухэр арых. Бэрэ ыуж ситыгъ, нахь дэгъу, нахь lэшlу, нахь къабзэу къызэрэкlыщтым сыпылъыгъ, синыбджэгъухэр къыскъоуцуагъэх, зэрэсlоуи хъугъэ, зыщэфыхэрэм апашъхьэ сыщымыукlытэ жьын фэшl зэрэсфэлъэкlэу, чlыгъэшlу есымыхьылlэу, тятэхэм халъхьарэ чылапхьэхэм сыдэлэжьагъ. 

Мыгъэ, lузуняйла ичlыопс тегъэпсахьыгъэ коцы лъэпкъэу «Зерун» зыфаlоэр хэслъхьагъагъ, ыкlи цlыфым ипкъушъолкlэ дэгъу хьаджыгъэр хэсшlыкlыгъ. 

«Сэ слъэкlырэмкlэ чlыгъэшlу зи нэсымгъэсэу чlыгум иунаеу чылапхьэр къэзгъэкlыным сыпылъ» 

-Тэ уиныбджэгъухэм тэшlэ уанэдэлъфыбзэ баеу кlуачlэу, усэ зэбдзэкlыным тегъэпсахьыгъэу зэрэlулъыр. lузуняйла мыщ сыда къызэрэхэлэжьагъэр? 

-Мыщ джыри сишъхь къыщекlокlырэ гупшысэ гулъытэхэм зыщзэкlаугъоежьы къодый, е сицlыкlугъом зэхэсхыгъэхэм, гукъэкlыжьхэм къахэнагъэхэнкlи мэхъух ахэр. Ау, а пстэури зэпычыгъэ хъугъэх, Джыри тхылъ е усэ пlонэу чьэпхьыгъэхэп. Сурэт техыныр нахь къатекlо. 

Сурэт техыным нахь сыдихьыхыгъ. Оепльымэ нэм ылъэгъурэр зэкlэ зэфэдэу къыщыпшlошlы мы чlыгум; ау тыгъэм инэбзыйхэмрэ ошъуапщэхэмрэ яудж цlыфыр нэмыкl дунаим хащэ. Ащ фэшъхьаф нэкlэ сеплъыным нахьый, а уджым шым ихъушlэ макъэу цlыфыгум щызэпигъэджэжьырэр сэ кlэпщэу щызэхэсэшlэ, тыгъэджэ шъофым…  

-Скъош кlас, синыбджэгъушlоу Сэхьаттин, уигупшысэхэр, уишlошlыхэр, уищыlэныгъэ къыддэбгощыгъ, Жьынэпсым еджэхэрэм ацlэкlэ Тхьаогъэпсэу отэlо. Уигухэлъэр зэкlэ къыбдэхъунхэу типфэлъаlо. 

Уешlушlэм уфэсакъызэ къэбгъэкlыгъэу блэжьыхэрэм гулютен зэрахэмылъым иишlуагъэкlэ типщэрахьапlэ тетыгъо зэрэщаlыгъыр, тиlанэ къызэрабайрэр уасlо сшlоигъу. Станбул Темыр Кавказ Културэ Хасэм ишlуагъэкlэ мыгужьоу зэдгъэгъоты Нутыр. Ащ хэсшlыкlэу унагъокlэ гуахахьо хэдгъуатэу тшыхырэ пщэрахьыгъэхэр интернетым щысиlэ нэкlубгъом сигуапэу къыщысlотэщт. Уилэжьыгъэ щэфакlохэм сыдэущтэу аlэкlэхьащта? Ежь ышъхьа пае шъхьапэ фэхъущтым рвгущыlэныр тилъэпкъ шэнэп. У Адыгэ-Черкесэу блэжьыгъэр пщэныр, ар бэдзэр епщэлlэныр орыкlэ псынкlа? 

-Шъыпкъэр къэсlон, анахь къинэу lофым хэлъыр ары. Зыгорэм паемэ зи хэсымыlуахьэу сыкlэлъэlу, нахь сытеlункlэуи мэхъу, ау сэ сшъхьа пае зыхъукlэ сыдэгу сыбзаку. Пlалъэ тешlэм ащи сытекlонкlи мэхъу щтын. Синыбджэгъухэр тхьам егъэпсэух, мы лъэныкъомкlэ инэу lэпэlэгъу къысфэхъугъэх. Мыщ щыlэ бэдзэрхэм, щапlэхэм афэмыдэу синыбджэгъухэр зыщыпсэухэрэ къалэхэм дзыокlэ е ежьхэр зыфаем фэдиз ясэгъащэ. Ахэм ацlэхэр сщыгъупшэхэрэп ыкlи мыщ дэжьым иджыри зэ тхьам шъоегъэпсэу- яlсlо сшlоигъу. 

-lузуняйла былым хъуным тегъэпсахьыгъэ шъолъыр. Ори мэкъу мэщы лъжьын фэшъхьафэу ащи упылъа? 

-Ары. Былым хъуныр, чэм лъэпкъышlухэр ыгъыныр тlэкlу тlэкlузэ зыпкъ еуцо. Къуаджэм былым щыуиlэм, узщыгъун уиlэу ары. Сыда пlомэ, чlыгум лэжьыгъэр зэрэпlоу къымытэу мэхъу, ащ хэмыхырэр былымышъхьа хъуным регъэкъужьы. Ау мыгъэрэ гъэм бгъуитlумкlи тызэрэщыгугъэу хъугъэп. Былым lусхэм ыкlи чlыгъэшlум ыуасэ лъэшэу хэхъозэ кlуагъэ мэкъу мэщышlэхэм, былым зыхъухэрэм агу ащ зэпиутыгъ. 

-Мэкъумэщышlэр зэлlэм ыбгъэгу зыээгуабзым, Гугъэ къикlыгъ аlо. О дэу ухъура? 

-“Гугъэр тхьамыкlэм иlус» аlоба, цlыфыр щызгъаlэрэр гугъэр ары. Мэку мэщышlэхэм язакъоп, цlыф цlыкlур щыlэныгъэм кlэзгъэгушlурэр гугъэу зыдиlыгъым хэушъэфагъ. Тэри ащ темыпцlыжьэу тыщыгугъум тигъэхьагъэхэм ахэхъощт, щыlэныгъэм тыщыгушlукlыщт. Гъэм лэжьыгъэр мыбагъоу къыхэкlэу мэхъу, ащ дэжьыми «къэкlорэ гъэм нахь гъэбэжьоу чlыгур къытэтэщт» сlом сыщыгузэ чlыгум сыщэгугъу, къэкlощт илъэсхэм афэсэгъашlо. 

-Щэч хэмылъэп, Чlыгум, мэкъу мэщышlэным зыкъыlэтыным иягъэ инэу ригъэкlыгъ пандемием. Ащ пае чlыгур лэжьхэм атефэрэ lэпэlэгъу афагъэкlотагъэп, мэкъу мэщ политикэм агу риутэу бэрэ къыхэкlыгъ, о мэкъу мэщ ыкlи былым хъуным пыхьанэу зыгу хэлъ ныбжьыкlэхэм сыд къяпlо пшlоигъу? 

-Къыкlэlотыкlыжьыгъэ фэдэу хъущт ау, lофэу уздэлажьэрэр шlу плъэгъу зыхъукlэ, узщылажьэрэм гукlэ уфэщагъэу, улэжьэныр къыомыхьыльэкlэу мэхъу. Сэ сицlыкlугъом чылэм сызэрэщыlагъэм ишlуагъэ къысэкlыгъ. Сыгу мыкlодэу тхьагъо зыхэзгъотагъэр тиунагъо щызэхэугъоягъэ щыlакlэм, нахь зыкъыlэтыным пыздзэжьыныр ары. Тэрэзэу угущыlэн хъум, былым хъуным, мэкъ мэщыр улэжьыным хэшlыкl ин, lахьчэшхо ищыкlагъ. Трактерыр ащ пылъыщт пхьэlашэр зэбгъэпэшыны фэшl уиlэр зэкlэ ептыгъэкlи икъущтэп. Чощхэр пшlыныр, былымхэр зэбгъэгъотыныр ащ нахь псынкlэп. Ахэр тlэкlу нахь къэзгъэпсынкlэрэр, чылэм лъапсэ горэ гъэуцугъагъэу, гъунэгъу шъэогъухэр щыlуиlэм ары. Ахэм lофым хэшlыкlэу фыряlэ хъугъэм, шъольырым ичlыгу фэнэlуасэхэм ори уагъэгъозэщт. Къанэрэр lахьщэ тlэкlу, ар уиlэм егъэжьапlэу пфэхъущт. Ныбжьыкlэхэм е сэщфэдэу зызшlоныбжьыкlэхэм ясlо сшlоигъор сыд; lофэу рахьыжьэрэм апэу нэlуасэ зыфарэшl, шlу арэлэгъу, зыщэрэгугъужъых. Мэкъу мэщышlэным, былым хъуным пылъынэу фаер, ащ пылъ фэlо фашlэм хэшlыкl фыриlэу зигъэсэн фае. Къэралыгъом илъ мэкъу мэщ политыкэм иlофшlапlэхэм ащзекlорэ унашъохэм, тхыгъэу къыдэкlыхэрэм яджэнхэ фае. lОфым къиным текlоным фэхьазырхэу пэрэхьах, зыкърарэмгъэщын. 

Хахьэхэрэр

Ащ хахьэх 

Зэрэпшlыщтыр 

Нут шхыныгъохэр

Ащ хахьэх 

Зэрэпшlыщтыр  

Нут гъэеlыпlагъэ

Зэрэпшlыщтыр 

Чурмыт Сэбэхьаттин. 

Нут зыхэлъ стырыгъакlэхэр

Ащ хахьэх 

Зэрэпшlыщтыр 

Нут хьаджыъэ тхьацум хэшlыкlыгъэ пицца

Ащ хахьэх 

Зэрэпшlыщтыр