Нобэ зи махуэшхуэр зыгъэлъапlэ адыгэ лъэпкъыр дунейм щекlуэкlа хьэлэбэлыкъ къомым дыхэтами, зауэшхуэхэри ди нэгу щlэкlами, псэкlэ дыузыншэрэ lэпкълъэпкъкlэ зызыужь зэпыту дыкъызэрекlуэкlам я щыхьэтщ тхакlуэшхуэхэр, макъамэтхэр, щlэныгъэлlхэр, сурэтыщl ехьэжьахэр къызэрытхэкlар. Къинэмыщlауэ, лlыхъужьхэри ди мащlэкъым – къыдэкlуэтей щlалэгъуалэр зыдэплъеину, щапхъэ яхуэхъуну цlыху щэджащэ куэд лъэпкъ тхыдэми щыбгъуэтынущ, нобэрей ди гъащэlми хэтщ.
Сэ сыкъапщтэмэ, си адэ-анэ Къармокъуэхэ Анатолэрэ Марьянэрэ къысхалъхьа адыгэпсэмрэ къысlуралъхьа анэдэлъхубзэмрэ адэкlи щlигъэбыдащ икlи зригъэужьащ сыкъыщалъхуа Ново-Хьэмидей жылэм дэт курыт школым адыгэбзэмрэ литературэмрэ щыдэзыгъэджа цlыху хьэлэмэт, щlэблэм я унэтlакlуэ lэкlуэлъакlуэ, егъэджакlуэ lэзэ Балъкъэр Жаннэ. Ар си гъуэгугъэлъагъуэу, и чэнджэщхэм сытету нэхъ куууэ зджауэ щытащ ди лъэпкъыр зэрыгушхуэ, зэрыин цlыху щэджащэхэм ящыщ Кlыщокъуэ Алим и творчествэр. Хуабжьу сыдихьэхыу згъэзэщlауэ щытащ Кlыщокъуэм и творчествэм адыгэ дунейм теухуа гупсысэхэр къызэрыхэщым ехьэлlа къэхутэныгъэ лэжьыгъэри. Нобэ, Адыгэхэм ди махуэм, сыхуейщ а проект лэжьыгъэр щызгъэзащlэм усакlуэшхуэм и творчествэм ехьэлlауэ къэзугъуеяуэ щыта щlэныгъэщlэхэмкlэ, еплъыкlэщlэхэмкlэ сывдэгуэшэну. Алим и усэ сатырхэм, прозэм щыкуэдщ бзэмрэ хабзэмрэ уезыгъэгупсысхэр.
Ипэжыпlэкlэ къапщтэмэ, «лъэпкъ» жезыгъэlэр анэдэлъхубзэмрэ лъэпкъ хабзэмрэщ. Ахэр сакъыу зыхъумэфхэращ, абыхэм зезыгъэужьыфхэращ, зи блэкlам пщlэ хуэзыщlу пщэдейрей махуэм хьэлэлу телажьэхэращ къэкlуэну зиlэ лъэпкъыу къалъытэр. Кlыщокъуэ Алим и зы тхыгъэм мыпхуэдэу щыжеlэ: «Анэдэлъхубзэмрэ адыгэ хабзэмрэ хьэдзитlу зы нэм ис хуэдэщ, апхуэдизкlэ зэкlэрыпщlащи. Нтlэ, хабзэмрэ нэмысымрэ lэщlыб тщlамэ, зыгуэрым къытпиубыду тщlакъым, мащlэ-мащlэурэ тlэщlэкlауэ аращ». Дэ фlыр къэдмыщтэфмэ, дымылъагъумэ, ди бзэм, ди хабзэм делъэпэуэжмэ – хэт зи лажьэр? Ар зы лъэныкъуэкlэ. Нэгъуэщlкlэ укъеплъмэ, езыр-езырурэ щlэблэфl зыми къыщlэтаджэркъым. Псори къыщежьэр лъабжьэращи, ар быдэмэ, къуэпсыр узыншэ, куэд мэхъу. Атlэми къуэпсым зимыужьмэ, ар кlуэдмэ, лъабжьэри мыгъуу къанэркъым.
Кlыщокъуэ Алим и творчествэр зэрыщыту тещlыхьауэ жыпlэ хъунущ лъэпкъым, абы и лъабжьэмрэ къуэпсхэмрэ зегъэужьыным: бзэм, хабзэм, щlэблэр гъэсэным, хамэщlыр псэупlэ зыхуэхъуа адыгэхэм, ахэр псори къызэщlикъуэжу лъапсэм къешэлlэжыным. А творчествэ псор зэрызэгъусэу къапщтэрэ ухэплъэжмэ, – и лъабжьэр а цlыху къызэрыгуэкlхэращ, тхакlуэм къыдгуригъэlуэну зи яужь итри ахэр адыгэм и къупщхьэу, и мыхьэнэ нэхъыщхьэу зэрыщытырщ. Умыгъэщlагъуэуи къанэркъым, а цlыху къызэрыгуэкlхэм я образхэмкlэ гурыlуэгъуэ дыдэу адыгэхэм я псэр тхакlуэм къызэригъэлъэгъуар – ар художественнэ бзэ екlукlэ къызэриlуэтэфар.
Лъэпкъ гъэсэныгъэм теухуа и тхыгъэхэм ящыщ зым мыпхуэдэу щыжеlэ тхакlуэм: «Анэм сабийм и къарууэ тригъэкlуадэм хуэдизкlэ абы и псэр анэм кlэропщlэ. Быным теубгъуа анэм и быныр анэм хуэгумащlэу къохъу. Ауэ «сохуапэ, согъашхэри куэдыщэщ», – жиlэу сабийм и псэм дэмыхьэ, махуэ къэс анэм и псалъэ гуапэ, и шхын хуабэ, и гулъытэ зылъэмыlэс сабийр зэ мыхъуми зэ, щыпэмыплъа дыдэм деж, анэм къегуэуэжынущ. Анэр езыр щыпэмыплъа дыдэм деж къылъэlэсынущ а удыныр». Алим жыхуиlэращ хэкlыпlэр – цlыхум къызэригъэщlрэ нэгъуэщl къыхуэгупсысакъым. Мыр зызыужьа къэралыгъуэу хъуам я хабзэ ткlийщ, нэхъ мыхьэнэшхуэ дыдэ зрат lуэхугъуэщ. Аращ куэд зылъэгъуа, куэдым щыгъуазэ Алими щlыжиlар: – «Гъащlэр зыубзыхури, гъэхэр зыгъэнэхури Анэращ, абы и лъагъуныгъэрщ… Цlыхубзыр къэралым и лъапсэщ, цlыхубзыр фlы хуэзэмэ, къэралри фlы хуэзащ, цlыхубзыр дэхуэхмэ, къэралри дэхуэхащ».
А lуэхугъуэхэм Кlыщокъуэм и усыгъэми я гугъу щимыщlыу къанэркъым, ауэ, итlани, узэрыт зэманым емылъытауэ, анэдэлъхубзэр lэщlыб пщlы зэрымыхъунум и щыхьэту мыпхуэдэу жеlэ усакlуэм:
Сыт батэкъутэр уэ бгъэшами,
Уи бзэр къэlухукlэщ уи дунейр.
Бзэ симыlэжмэ, сэ ахърэтым
Жэнэт сисынуи сыхуэмей.
Пэжу, зи анэдэлъхубзэр зыlурымылъ куэд яхэтщ къыдэкlуэтей щlэблэм. Апхуэдэурэ екlуэкlмэ, дауэ зэрыхъунур къэкlуэну щlэблэм я дунейр? А lуэхур lэпэдэгъэлэл зыщlахэр, хуэфэщэн гулъытэ и чэзум хуэзымыщlхэр хущlегъуэжынущ абы, дауи, ауэ кlасэ хъунущ. Зэманыр, зэрытщlэщи, шэ иlауэ макlуэ, къызэтеувыlи къызэплъэкlи имыщlэу.
Кlыщокъуэм и псалъэхэмкlэ жысlэнщи, «Адэжь хабзэм елъэпауэр Лей зэрихьэм пэуджэнщ». Дэ тхуэдэ, дэ нэхърэ нэхъ лъэщыжу зыкъэзылъытэу щыта лъэпкъ куэд ирихьащ тхыдэм и архъуанэм. Абы щыхьэт тохъуэ тхыдэм и напэкlуэцlхэр. Иджыпсту дызытет гъуэгум дыкъытемыкlмэ, ди лъэпкъым шынагъуэ къыщхьэщыхьэнкlэ хъунущ.
Лъэпкъыфlым и бзэмрэ и хабзэмрэ дапщэщи къызэдогъуэгурыкlуэ, сыту жыпlэмэ бзэращ лъэпкъым и хабзэр зэрызэрихьэр, ар хэlущlыlу зэрищlыр. «Уадыгэкъэ уэ?», «Адыгэм укъилъхуакъэ?» упщlэхэм е «Адыгэбзэ жиlащ», «Адыгагъэ хэлъщ» псалъэхэм къызэщlаубыдэ ди лъэпкъым хэлъ хьэл-щэнхэр, гъэсэныгъэр, дуней еплъыкlэмрэ цlыху хэтыкlэмрэ.
Адыгэ лъэпкъым и гъащlэм ди анэдэлъхубзэм щиубыд увыпlэр инщ, щигъэзащlэ къалэным мыхьэнэшхуэ иlэщ. Лъэпкъыу нобэ дыкъызэтезыгъанэр а фlыгъуэр дызэриlэращ. А фlыгъуэр хъумэным лъэпкъым и цlыху дэтхэнэми ди нэlэ тедгъэтын хуейщ. Анэдэлъхубзэм и щытыкlэр, абы игъуэт пщlэмрэ нэмысымрэ зей лъэпкъым и напэу, и щlэныгъэу, и зэхэщlыкlыу зэрыщытыр къызыгурыlуэу зи дунейр зыхьа ди нэхъыжьхэм, усакlуэшхуэм зэрыжиlауэ, «Дядэм я адэхэм я тхыдэр ямыгъэкlуэду» ди деж къыщlахьэсыфар аращ. Иджы а псомкlи жэуап зыхьыр дэращ, хамэм «мыхэр лъэпкъщ» жезыгъэlэу нобэ псэу дэ адыгэхэращ.
Адыгэ Псалъэ
