«Дунаир зыгъэнэфырэр тыгъэ, дунаир зэзыгъэзафэрэр шlэныгъ» еlо адыгэ гущыlэжъым. Ар къагурыlоу адыгэхэм гъэсэныгъэм, шlэныгъэм алъэныкъокlэ гъэзагъэу lофышхо ашlагъ, илъэсыбэм мышlэныгъэ шlункlэу зыхэтыгъэм Совет хабзэм ишlуагъэкlэ лъэпкъым зыкъыlэкlихыгъ, еджэкlэ-тхакlэ ямыlагъэми, адыгэ жабзэр, адыгэ фольклорыр лъэшэу къафэфедагъ, ащ щызэlугъэкlэгъэ лъэпкъ гушъхьэлэжьыгъэр, гъэшlэн ныбжьырэ баиныгъэ лъапlэр къятэжьыгъ.
Лlыхъужъ эпосэу «Нартхэр» фольклорым икъутэмэ шъхьаl, лъэпкъ акъылыр зыщызэlугъэкlагъ; ар адыгэхэм афэзыухъум агъэр, зэкlэ къэзыугъоижьи, зэзгъэзафи къыдэзгъэкlыгъэр зэлъашlэрэ шlэныгъэлэжь-нартоведэу, усакlоу, lофшlэкlэшхоу Хьэдэгъэлlэ Аскэр ары. Шlур къыгъэгъунэу, ылэжьэу къырыкlогъэ шlэныгъэлэжь иным ыцlэ етlоныр къызхэкlырэр ишlушlагъ ыкlи мы lоныгъо мазэм и 20-м тхакlор къызыхъугъэр илъэси 101-рэ зэрэхъурэр ары.
Хьэдэгъэлlэ Аскэр АР-кlэ Красногвардейскэ рйоным ит къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ.
Къуаджэм дэт ублэпlэ еджапlэр 1934-рэ илъэсым къыухыгъ. 1934 – 1937-рэ илъэсхэм Адэмые дэт гурыт имыкъу еджапlэм чlэсыгъ. Ащ ыужым Адыгэ кlэлэегъэджэ техникумыр ыкlи 1940-рэ илъэсым Адыгъэ кlэлэегъэджэ илъэситlу институтыр 1942-рэ илъэсым къыухыгъэх. 1942 – 1945-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьыгъ. 1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу щэlэфэ, гуманитар ушэтынхэмкlэ Адыгэ республикэ институтым щылэжьагъ, ишlэныгъэлэжьышхуагъ.
lоф ышlэзэ, 1957-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кlэлэегъэджэ институтыр, 1960-рэ илъэсым Шота Руставели ыцlэ зыхьынрэ Институтэу шlэныгъэхэмкlэ Грузием и Академие хэтым иаспирантурэ къыухыгъэх. 1965-рэ илъэсым филологие шlэныгъэхэмкlэ кандидат, 1991-рэ илъэсым – доктор Аскэр хъугъэ.
Хьэдэгъэлlэ Аскэр илъэс 60-рэ щылэжьагъ гуманитар ушэтынхэмкlэ Адыгэ республикэ институтэу Т. Кlэращэм ыцlэ зыхьырэм, нартхэм афэгъэхьыгъэ lофышхор емызэщыжьэу, зэрифэшъуашэу зэшlуихыгъ. Ащ изакъоп, адыгэ тхыгъэ литературэми щылэжьагъ, Хэгъэгум, цlыфхэм, хэкум яхьылlэгъэ усэ дэгъубэр зыдэт поэтическэ тхылъхэр къыдигъэкlыгъэх. Ау анахь шlушlэгъэ инэу ыкlи хэти зынэмысыгъэу Аскэр ылэжьыгъэр адыгэхэм яэпос ары; ыугъоижьи, зэригъэзафи тхылъи 7 хъоу къызэрэдигъэкlыгъэр, ащкlэ ишlошl-еплъыкlэхэр шlэныгъэ лъэпсэ куу яlэу къызэригъэшъыпкъэжьыгъэхэр ары.
А. Хьэдэгъалlэм шlэныгъэ-ушэтын lофышхоу зэшlуихыгъэр гущыlэкlэ къэlогъошlуми, лlы акъылышlо-шэнышlом игъашlэ ащ фигъэшъошагъ. Адыгэ шъолъырыр зэкlэ – lорlотэ тхыдэlуатэхэр, пшысэlуатэхэр, орэдусхэр, усакlохэр, губзыгъэхэр зыдэс къуаджэхэр – тхьапэмрэ къэлэмымрэ ыlыгъэу, магнитофонышхоу зы чемодан фэди зыгъэр икукlэ итэу ащ къызэпикlухьагъ. Ылъэгъугъэр, зэхихыгъэр бэрэ ыпщыжьыгъ. Анахьэу шlоlофэу зытелэжьыхьагъэр лlыхъужъ эпосэу «Нартхэр» ары. Аскэр гъэсэныгъэ-шlэныгъэ икъу lэкlэлъыгъ, гупшысэн lофшlэныр икlэсагъ, мыпшъыжьэу игугъэ фэкlуагъ. Научнэ lофшlэгъэ инхэр иlэх. Ахэр адыгэ нарт эпосым игъогу, итарихъ куу гъэшlэгъон зыфэгъэхьыгъэхэр. Монографиехэр къыдигъэкlыгъэх: «Георгический эпос «Нарты» и его генезис» (1967), «Героический эпос «Нкарты» адыгских (черкесских) народов (1987), «Память нации» ахэм къакlэлъыкlуагъ.
1968-1971-рэ илъэсхэм А. Хьэдэгъалlэм анахь шlэныгъэ lофшlэгъэшхоу зэшlуихыгъэр нарт lорlуатэхэр зэхэугъоягъэхэу томибл хъоу къызэрэдигъэкlыгъэхэр ары. Ахэм ягущыlапэу «Адыгэ нартхэр» зыфиlорэ тарихъ-филологие очеркыр ытхыгъ. 1974-рэ илъэсым (фольклорист инэу Къэрдангъушl Зэрамыку игъусэу) зы том хъурэ тхылъэу «Нарты» Москва къыщыдигъэкlыгъ.
Анахьэу къыхэгъэщыгъэн фаер, илъэс 55-кlэ узэкlэlэбэжьмэ, (1969) ижъырэ адыгэ эпосэу «Нартхэр» зыфиlорэ тхылъи 7-м яапэрэр Адыгэ научнэ-ушэтэкlо институтым къыщагъэхьазыри Мыекъуапэ къызэрэщыхаутыгъагъэр кары. Адыгэхэм зыфэдэр къэlотэгъое лъэпкъ эпос зэряlэр къэнэфагъ, лlэшlэгъухэм ахэткlухьэгъэгъэ акъыллэжьыгъэр зэкlэ джы мы тхылъи 7-м адэтыгъ. Лъэпкъым ищыlэкlэ-псэукlагъэр, идунэееплъыкlагъэр, ишэн-хабзэхэр, игъэпсыкlэ-шlыкlэхэр лъэныкъуабэкlэ гъэзагъэу нарт къэбархэм, текстхэм къащыlотагъ. Ахэр узыфэе шlэныгъэкlэ ушъагъэх – чlыпlацlэхэр, лъэпкъ нэшэнэ гъэшlэгъонхэр, зекlокlэ-шlыкlэхэр, шэн-хабзэхэр, гущыlэжъхэр, гущыlэ щэрыохэр ыкlи непэ гурыlогъуае хъурэ гущыlэ жъы дэдэхэу мэхьанэ зиlэхэр.
«Нартхэм» яапэрэ тхылъэу 1968-рэ илъэсым къыдэкlыгъэм зыфэдгъэзэн: наррт Хасэм иунашъо къызэраlотэгъэ шъыпкъэм тетэу къэтэты:
Хьакlуцу текст («Нартхэр». Апэрэ том)
Нартмэ гуlэгъуфо яlагъ. Ежьмэ анахь цlыкlоу, ежьмэ анахь макlэхэр щыхьагъу ашlыщтыгъэп ыкlи агу хагъэкlыщтыгъэп – исымэ язаощтыгъэхэп, къаухъумэщтыгъэхэ нахь.
А хабзэм тетэу рэпсэухэу, Исп-гуащэм илl Хъымыщыжъэри щымыlэжьэу, ыкъо Пэтэрэзи рэкlодыгъэу изэкъо дэдэу къызэнэм, нарт хасэр зэхэтlысхьи, Исп-гуащэм, нэожъ дэдэу рахъужьыгъэу щытыти, щыlакlэу фэхъущтым тегущыlахьыгъэх.
Хасэм унашъо зыщыфашlыжьыгъ: «Исп-гуащэр тинысэ гъэшlуагъэу щытыгъ. Тигъэхъакlи тищыlакlи ыгъэдахэу шъыдигъокlи тхэтыгъ; тинарт лъэпкъ ыгъэшlуагъ, ылъытагъ. Уасэу къытитыгъэмджэ тыдэзекlожьын фай. Ай къыхэкlырэджэ Исп-гуащэр псаоу дунаим тэти нэсыфэджэ гъэшlоныгъэ фытиlэу тlыгъынэу къыттафэ. Ыгу хэзгъэкlырэм, псэкlодишъэ ышlагъэджэ тлъытэщт, ай ыуасэджи игъо фэтлъэгъущт».
А унашъор агъэуцуи, хасэр зэхэкlыжьыгъ… Арыщтын, «жъы уимыlэу, кlэ уиlэп» язгъэlуагъэр.
* * *
Сэтэнай къэгъагъ
Сэтэнэе-гуащэм къэгъэгъэ дахэ горэ, Пшызэ lушъо, мэз блыгу горэм къотэу къыщалъэгъугъ. «Мыщ фэдиз зидэхэгъэ къэгъагъэр тиунэ пчъэlупэ lузгъэlыстэнышъ, зылъэгъурэм ыгъэшlагъоу lорэт» ыlуи ядэжь къыхьыгъагъ аlуагъ. Къыхьи, чlым хигъэтlысхьагъ. Ыужырэ мафэм ащ еплъымэ – ытхьапэмэ загъэчэрэзыгъ – гъугъэ. Ар Сэтэнэе-гуащэм лъэшэу шlоигъуаджэ хъугъэ.
«Ыпэрэр мыхъугъэми, мыдрэр хъункlи хъун» ыlуи, ятlонэрэу етlани ыгъэlыстагъ. Ари гъугъэ.
Ящэнэрэуи къцыхьи: «Ыпэрэхэм афэмыдэу мыр мыгъункlи хъун» ыlуи, пчъэlупэм lуигъэlыстагъ. Ащи ытхьапэхэм зыкъырагъэlыхыгъ.
«Сыд пае мэз блыгум зэрэпсаухэу къомыгъэтыгъэх!» – кlэгъожьыгъэу ышъхьэ фиlожьыгъ. Ошlэ-дэмышlэу ошъуапщэхэр къытезэрэхьэхи, ощхышхо къещхыгъ. Нэужырэ мафэм еплъымэ: Сэтэнай-гуащэм икъэгъагъэ гъэшlэгъонэу зыкъиlэтыжьыгъ.
Гушlуагъэ Сэтэнай-гуащэр. Ощхыпсым арэущтэу къэгъагъэ ыпсэ къыпигъэкlэжьыгъ.
Джащыгъум ыпэрэу цlыфмэ псым шlуагъэу иlэр къашlагъ. «Псыр – псэм фэд» нартмэ аlуагъ. («Нартхэр». Апэрэ том).
Ары, гъэшlэн акъыл угъоигъэр ащызэlугъэкlагъ мы тхылъиблым. Лlыхъужъ эпосэу «Нартхэр» зие адыгэхэм языгъэгъотыжьыгъэ шlэныгъэлэжь-нартоведэу Хьэдэгъэлlэ Аскэр джащ паекlэ непэ шъхьащэ фэтэшlы (ежьыр къытхэмытыжьми), игупшысэ лэжьыгъэ налмэс-налкъутэу адыгэ лъэпкъым къыхэнэщт.
Аскэр – усакlо, тхакlо, гупшысэкlо иныгъ. Шlэныгъэм имызакъоу, адыгэ лъэпкъ литературэ ныбжьыкlэм ар ыгу щизэу щылэжьагъ. Ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыщтыгъэх. Усэхэр, усэкlэ тхыгъэ повестхэр, пщыналъэхэр дэтэу тхылъхэр къыдигъэкlыгъэх: «Гум иорэд», «Мэфэ нэфхэр», «Сичыл», «Адыгэм ыпхъу», «Сихэку игъатх», «Гъогухэр», «Гугъэ нэфхэр», «Дзэкlолlымрэ пшъэшъэжъыемрэ», нэмыкlхэри.
Ытхыхэрэр урысыбзэкlи Мекъуапэ, Краснодар, Москва къащыдэкlыгъэх. Иусэмэ ащыщхэр композиторхэм орэдышъом аралъхьагъэх, ытхыгъэмэ ащыщхэр грузиныбзэкlэ, болгарыбзэкlэ, осетиныбзэкlэ зэрадзэкlыгъэх.
Хьэдэгъэлlэ Аскэр АР-м инароднэ тхакlу, УФ-м культурэмкlэ изаслуженнэ lофышl, АР-м шlэныгъэмкlэ изаслуженнэ lофышlэшху, АР-м и Къэралыгъо премие илауреат, къуаджэхэу Хьатикъуае, Нэшъукъуае, Щынджые, Псышlопэ районым яцlыф гъэшlуагъ. Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ, шlэныгъэхэмкlэ Адыгэ (Черкес) дунэе академием иакадемикыгъ, УФ-м итхакlохэм я Союз 1959-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. Адыгэ лъэпкъ губзыгъагъэм иlотэкlошхуагъ, хьалэлэу илъэпкъ фэлэжьагъ, гушъхьэкlэн бай къытфигъэнагъ. Литературнэ саугъэт лъапэу – эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм зэряер къыушыхьатыгъ, эпосым ащкlэ псэ къыпигъэкlэжьыгъ.
Адыгэ макъ
