Лъэпшъыкъо Альберт зымышIэрэ зэкъош республикищым арысэпщтын. «Шыу Хасэм» итхьаматэу шыгъэсэным, шыу-зекIо Iофтхьабзэхэм язэхэщэн икIэщакIоу а лъэныкъом зыгу фэщэгъэ пстэур ащ зэрещалIэ ыкIи адэлажьэ. Пэсэрэ зэманым щыIэгъэ адыгэ шыухэр, ахэм ахэлъыгъэ шIэныгъэр, лIыгъэр, хабзэр ящысэтехыпIэу тызхэт дунаим инепэрэ мафэхэм шыгъэсэныр, шыу-зекIор къэзыIэтыжьхэрэм Альберт ащыщ, апэ ит. Ащ дэтшIыгъэ зэдэгущыIэгъум непэрэ адыгэр шым фэщагъэ зыкIэхъурэм иупчIэ джэуап къыритыжьыгъ, гупшысэ гъэшIэгъонхэмкIэ къыщыддэгощагъ.
– Лъым хэтэу къыдэкIуагъ шым шIулъэгъоу фысиIэр. СицIыкIугъом Лэшэпсынэ тызыкIокIэ, мэлахъохэм, шахъохэм тазхахьэкIэ шымэ татрагъэсыщтыгъ. Ар гум къинагъ. ЕджапIэр, еджэгъу илъэсхэр къызэкIэлъыкIуагъэх. АкадемиитIу Москва къыщысыухыгъ: «Нефти и газа» зыцIэу Губкиным ыцIэ зыхьырэр ыкIи Скрябиным ыцIэ зыхьырэ ветеринарнэ академиер. Ау сэнэхьатитIуми язырэм сарылэжьэнэу хъугъэп. ИлъэсипшIым Москва сыдэсыфэ Адыгеим сызэрэфэзэщыгъэр Iофым къыхэхьагъэн фае, хъытыум сыхахьэзэ адыгэ тарихъым, шэн-хабзэхэм, адыгэшхэм якъэбархэр, ясурэтхэр къисхы хъугъэ. Мыекъуапэ тиунагъокIэ фермэу щытиIэм джы мэлхэри, шыхэри щытIыгъых. Ау апэ дэдэ сикъошэу Вэрэкъо Казбек «шы пщэфынэу уфаеба?» ыIуи гукъэкI сигъэшIыгъ. Ащыгъум кIэлэ зырызхэм шыхэр къащэфэу, аIыгъхэу, шым тесхэу къекIокIыхэу аублэгъагъ.
– Ащ уигъэщынагъэба, прививкэ пшIын, ипсауныгъэ уфэсакъын, бгъэшхэн – Iоф Iаджи пылъба шыIыгъыным?
– Шъыпкъэр пIощтмэ, адыгэшым иIыгъын ащ фэдизэу къинэп. КIымафи, гъэмафи иIэп, къэкIырэ уцыр ешхы, гумэкIышхо зыпари пылъэп. ЧъыIэри, щтыргъукIыри зэхишIэрэп. Ау шы лъэпкъ къабзэхэм яIыгъын хьылъэ. Витаминхэр, Iусыр, зычIэт шэщыр – пстэуми гъунэ алъыпфын фае. Тэ тиадыгэш къызэрэсымэджагъэм фэдэу мэхъужьы, ыпэкIэ регъэхъу. Шы лъэпкъ къабзэхэм ащыщхэу алъытэхэрэр инджылыз, арап, европейскэ ыкIи ахалтекинскэ лъэпкъхэр арых. Ау, Кавказыр зытштэрэм, адыгэшыр ары апэ итыр ыкIуачIэкIи, изытеткIи, итеплъэкIи. ЗекIо кIорэ адыгэм арап шы дэгъу горэ ылъэгъумэ ар къыздищэтыгъ, шыхэм ахагъахьэщтыгъ, лъыхэр зэхагъэкIухьэзэ шэпхъэшIоу ахэлъхэр адыгэшым рагъэгъотыщтыгъ. Ащ фэдэу лIэшIэгъу пчъагъэхэм тятэжъ пIашъэхэм лъэпкъ селекциеу ашIыгъэм адыгэш шъыпкъэр къыхэкIыгъ. Адыгэшым непэ арап шым, карабах шы лъэпкъышIухэм алъ хэлъ, ау лъапсэ фэхъурэр къушхьэ шы лъэпкъэу Кавказ къыщыхъугъэр ары. Тэ ащ фэдэу къыднэсыжьыгъ. Ащ фэдизыр къызкIасIорэр 2014-2015-рэ илъэсхэм сикъошым ишIуагъэкIэ апэрэ шыр сщэфынэу хъугъагъэ, Альп ыцIагъэр. Лъэш дэдэу шIу слъэгъущтыгъ, ау етIанэ илъэсхэр тешIагъэу сишъэогъу шъыпкъэ горэм ар шIухьафтынэу естыжьыгъ. Шищ зэдысиIэуи уахътэ къыхэкIыгъ. Шъэогъухэр садэжь къакIохэти шымэ атесыщтыгъэх. Джы шэу сиIэр Мыекъуапэ щыцIэрыIу, Махьмуд ыцIэр. Илъэси 9 ыныбжьэу къэсщэфыгъагъ, джы илъэс 18 ыныбжь хъугъэ.
– Шъуашэ шъущыгъ, шым шъутес, бракъыр шъуIыгъ – «Шыу Хасэм» хэтхэмкIэ адыгэм итеплъэ къыхиубытэрэр зэкIэ шъогъэцакIэ. Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэм шъуахэлажьэ. ШъуцIэ раIо, шъузэлъашIагъ. А IофшIэным сыда лъапсэ фэхъугъэр?
– 2016-рэ илъэсым Налщык тыщызэрэугъоигъагъ. Ащ ыпэкIэ шы зиIэ адыгэ кIалэхэмкIэ тызэхахьэщтыгъ, шыхэм татесэу тыкъызэдекIокIыщтыгъ. Ау ар мэкIагъэ, тыгукIэ гумызэгъагъэ горэ зэхатшIэщтыгъ. 2016-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 21-м шъыгъо-шIэжь Мафэм пстэуми тахэтэу Мыекъуапэ иурам шъхьаIэ тыкъырыкIуагъ. Шыу 12 фэдиз тыхъущтыгъ. Ащ зыпари ежагъэп, ау тэ тишIоигъоныгъэкIэ тыхэлажьи шIэжь мэхьанэ зиIэ Iофтхьабзэм адыгэ шыур хэбгъэлэжьэныр зэрэшъуашэр анэдгъэсыгъ, ядгъэштагъ, Адыгэ Хасэри къыдгоуцожьыгъ. А уахътэм шыухэм сырялIыкIоу Адыгэ Хасэм сыкъыхэхьанэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан къысэджэгъагъ. КIалэхэм сакъыхэхьажьи, къэбарэу щыIэр зясэIом къыздырагъашти, Адыгэ Хасэм ахэм ацIэкIэ сыхэхьанэу хъугъэ. Нэужым шым пыщагъэхэу Къэбэртэе-БэлъкъарымкIи, АдыгеимкIи, Къэрэщэе-ЩэрджэсымкIи, Краснодар краимкIи щыIэ кIалэхэмкIэ тызэнэIуасэу щытти, тызэджэжьыгъ тызэхэхьанэу, тызэрэшIэнэу. Зэдедгъашти, Налщык тыщызэIукIагъ. «Сыд тызыфаер?» тIуи тызэупчIыжьыгъ: адыгэшым ыцIэ дгъэIуныр, ишIуагъэ, икъэбар цIыфхэм ядгъэшIэныр арыгъэ. А зэхахьэм апэрэу унашъо щытшIыгъ мэзищым зэ тызэрэугъоинэу. «Шыу Хасэм» ар икъежьапIэ хъугъэ. Нэужым шапхъэхэри дгъэнэфагъэх, шъолъыр пэпчъ лIыкIо нэбгырэ плIырыплI къызхигъэкIынэу дгъэнэфагъэ, илъэсым зэ зы Iофтхьабзэ редгъэкIокIынэу унашъо тшIыгъэ. Дин хабзэр, адыгэ хабзэр зетхьанхэу, кIэлакIэхэр, сабыйхэр шыгъэхъун Iофым фэдгъэсэнхэу унашъо зэдэтштагъэ.
Апэрэ шыу зекIор 2017-рэ илъэсым чъэпыогъум и 3-м щыублагъэу и 5-м Республикэм имэфэкI мафэ къыхиубытэу редгъэкIокIыгъ. Фэдз щегъэжьагъэу Лэшэпсынэ, Кощхьаблэ, Еджэрыкъуае, Хьакурынэхьаблэ, Улапэ, Мыекъуапэ ащ къыхиубытагъэхэр. ЦIыфхэр дахэу къытпэгъокIыгъэх, чылэ пэпчъ тыщемыпсыхэу хъущтыгъэп. Ау сянэ гу зылъитагъэм тэ зэджэм тынаIэ тетыдзагъэп. Адыгэ шым тытесмэ адыгэ шъуашэ тщыгъын зэрэфэягъэр ащ къысиIуагъ. Зыгорэ къызэрэтщыкIэщтыгъэр зэхасшIэщтыгъэ, ау зыфэсхьын сшIагъэп, шъуашэр пстэуми ядгъэдын, къызIэкIэдгъэхьан зэрэфаер нафэ хъугъэ. Илъэсныкъо тешIагъэу «Шыу Хасэм» хэтхэмкIэ тыззэрэугъоим, къыкIэлъыкIорэ шыу зекIор Адыгеим 2018-рэ илъэсым щызэхэтщэнэу итхъухьагъ. Ащ хэлэжьэгъэ шыуи 104-м зэкIэми адыгэ шъуашэхэр ащыгъыгъэх. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат лъэшэу IэпыIэгъу къытфэхъугъ. Адыгеим итыгъэкъохьэпIэ лъэныкъокIэ щыт адыгэ чылэхэм – Аскъэлае къыщегъэжьагъэу Гъобэкъуае, Хьалъэкъуае, Очэпщые, Адыгэкъалэ, Пэнэхэс нэс жъоныгъуакIэм и 3-м щыублагъэу и 8-м нэс тапхырыкIыгъ. Тэхъутэмыкъуае зекIо гъогур щытыухыгъ, ТекIоныгъэм и Мафэ ар фэдгъэшъошагъ. Чылэхэм дэхэ дэдэу къащытпэгъокIыщтыгъэх. Зы чылэ тыщемыпсыхэу тыпхырыкIыгъэп. МэфитIурэ тыкIуагъэу Къэбэртэе-Бэлъкъарым къикIыгъэ шыухэр къыкIэупчIагъэх: «Бжэдыгъу шъолъырым джыри тита? Къэбэртаем ызыныкъо гъогууанэм икIыхьагъэкIэ ткIугъахэ бжэдыгъур тфэмыухызэ», – Альберт мэщхы. – Джащ фэдэу Адыгэ чIыналъэр ткъошхэм ашIоиныгъ. Шыгъачъэу зекIом икIэух зэхащэгъагъэхэм километрэ 400 хъущтыгъэ зекIо гъогум хэлэжьагъэхэр хэхьагъэх. АР-м и ЛIышъхьэ ыкIи Тэхъутэмыкъое районым иадминистрацие ипащэ яшIухьафтынхэр шыгъачъэмэ арылъыгъэх.
Джащ къыщегъэжьагъэу кIэлакIэхэр, ахэм янэ-ятэхэр шы зыщыпщэфыщтым, шъуашэ зыщябгъэдыщтым къыкIэупчIэхэ хъугъэ. Зыдятымгъэхьыхэу, гущыIэм пае, къэлэдэсхэм шы зэрафэмыIыгъыщтыр къыдгурыIозэ, апэ шъуашэ ащэфыным тедгъэгушIухьэщтыгъэх. МэфэкI зэхахьэхэм шъуашэхэр ащыгъхэу къахахьэхэмэ тиныбжьыкIэхэмкIэ ар егъэжьэпIэшIу зэрэхъущтыр агурыдгъаIощтыгъ. Пандемием иилъэси шыу зекIор хэтынагъэп. Пэнэхэс щедгъажьи Мыекъуапэ нэсэу зэкIэ чылэхэм бракъыр ащызэIэпытхызэ шыу зырызэу такъыщекIокIыгъ. А бракъыр Лъэпкъ музеим еттыжьыгъ.
– Зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэр» сыдэущтэу шъузхэлэжьэрэ Iофтхьабзэхэм къахэхьанэу хъугъа?
– Ащи боу къэбар гъэшIэгъон пылъ. Тиапэрэ зэIукIэгъухэм Iофтхьабзэу зэхатщэхэзэ, тызхэлажьэхэзэ тшIыщтхэм тащытегущыIэ, щыдгъэнафэхэ зэхъум къахэсIогъагъ шы къэгъэлъэгъонхэм тахэлэжьэгъагъэмэ зэрэдэгъугъэр. «О угу къэкIыгъэмэ, ор-орэу кIэупчIи икъэбар къызэгъашI», – къысаIуагъ. «Шыр тыдэ Iуспхэщт?»,- зыгорэм зеIом, «пIупэ Iупх», – зэраIогъагъэм фэдэу сыхъугъ, – Альберт сэмэркъэур зэрикIасэр гъуащэрэп. – Хъытыум сыхахьи Санкт-Петербург щызэхащэрэ шы зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэр» къыхэзгъэщыгъ. 2019-м, 2020-м, 2022-м ыкIи 2023-рэ илъэсхэм Санкт-Петербург щызэхащэрэ къэгъэлъэгъонхэм тахэлэжьэнэу хъугъэ. Яменеджэр сезэгъыгъэу, шыхэм ямызакъоу тиIэпэIасэхэри ащ зыдэтэщэх, адыгэ культурэм, шэн-хабзэхэм нэIуасэ афэтэшIых.
– Зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэм» адыгэшым тхьапшырэ текIоныгъэр къыщыдихыгъ?
– 2022-рэ илъэсым вице-чемпион тыщыхъугъ, ятIонэрэ чIыпIэр къыщитхыгъ. 2019-м ыкIи 2023-м тиадыгэшхэм ятфэнэрэ чIыпIэхэр зэнэкъокъухэм къащыдахыгъэх. Апэрэ илъэсым Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым яшыу тIурытIукIэ тыхэлэжьагъ. КъыкIэлъыкIогъэ илъэсхэм шыу щырыщ къащыдгъэлъагъощтыгъ. 2019-рэ илъэсым Кощхьаблэ щыщ ДышъэкI Бислъан ыгъасэрэ шэу Хъан чемпион хъугъэ, я 5-рэ чIыпIэр къыфагъэшъошагъ. Зыхьэ Руслъан ишэу Налмэс 2022-рэ илъэсым вице-чемпион зэнэкъокъухэм ащыхъугъ. Къэрэщэе-Щэрджэсым щыщэу КIэдэкIое Замрэт ишэу Налмэс мыгъэрэ зэнэкъокъум я 5-рэ чIыпIэр къыщыдихыгъ. Къихьащт илъэсми зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъоным тыхэлэжьэнышъ текIоныгъэ къыщыдэтхынэу тэгугъэ.
Iофыгъо пстэури Адыгэ Хасэм уготэу зэшIопхын, зэхэпщэн фаеу сэлъытэ. Хасэр – шъхьэ, тихабзэмэ къахэкIыгъэ институт, гъэIорышIапI, узэрэфаеу Iо. Ар къыбготэу улэжьэныр шъуашэ. Гъэхъагъэ хэлъэу тызэдэлэжьэнэу тэгугъэ.
Адыгэ макъ
