Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкlэ и институтым щекlуэкlащ Къаныкъуэ Заринэ и «lуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романым иращlэкlа пшыхьыр. Абы кърихьэлlащ институтым и лэжьакlуэхэр, КъБР-м и Тхакlуэхэм я зэгухьэныгъэм хэтхэр, литературэхутэхэр, бзэщlэныгъэлlхэр, журналистхэр. Ахэр тепсэлъыхьащ тхылъым щlэщыгъуэу хэлъым, ар жанркlэ зыхебгъэубыдэ хъунум, ди литературэм щиубыдыну увыпlэм. 
– Къаныкъуэ Заринэ и lэдакъэщlэкl куэд доцlыху. Усыгъэмкlэ, драматургиемкlэ дигъэгуфlэурэ, роман ди пащхьэ кърилъхьащ япэу. Ди щlэныгъэлlхэр литературэм щелэжькlэ, мы тхылъми гулъытэ хуащlынущ. Псоми зэгъусэу зы lуэху зэдэтщlэу аращ, сызэреплъымкlэ. Ди институтри, Тхакlуэхэм я зэгухьэныгъэри, радиори, телевиденэри, газетхэри щэнхабзэм делlалlэу аращ. Абы къыхэкlыу тхылъым ди lуэхущlапlэм дыщытепсэлъыхьыпхъэу къэтлъытащ. Мыр романышхуэщ, псоми ар щlаджыкlыну хунэсакъым. Романым гулъыти игъуэтащ – Москва и Ут Плъыжьми пшыхь щыхуащlащ. Тхьэм уи ехъулlэныгъэр нэхъыбэ ищl, Заринэ, нобэ мыбы етщlэкlыну псалъэмакъри махуэ ухъу! – жиlащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым и унафэщl Дзэмыхь Къасболэт.
– Заринэ и тхылъыр иджыри тхылъымпlэм нэмыс щlыкlэ еджар сэрати, ар нэхъ псынщlэlуэу цlыхухэм я деж нэсу, хьэлэмэту къэхъуар къащlэну сыхуейт. Зэи димыlауэ къытхэхъуащ мыпхуэдэ ухуэкlэ зиlэ тхылъ. Ар утыкушхуэм ихьагъэххэщ, дытепсэлъыхьу едгъэжьащ. Сэ къысщохъу мы романыр цlыхухэм тхылъым дежкlэ загъэзэжыным хуэщхьэпэну. Сыту жыпlэмэ и жанрыр гъэщlэгъуэн дыдэщ. Мыбы щызэхэтщ къэхъуаи къэмыхъуаи, дызыхэпсэукl гъащlи, удыгъи, мэгъугъи. Мы дунейм цlыху гупсысэм тыншу къимыубыдыфыну къэхъухэри щыщыlэнкlэ зэрыхъунум урегъэгупсыс. Щlэщыгъуэу дегъэлъагъу тхакlуэм мыбы хэт лlыхъужьхэр, дэтхэнэми и гъащlэм дрегъэгупсыс. Псалъэм щхьэкlэ, щlэ хелъхьэ lэдэм и образым. Цlыху къызэрыгуэкlхэр дызыщымыгъуазэ, дымыщlэ, дызэмыса гуэр – дунеитlым я зэпылъыпlэр – елъагъу абы. Дунеитlыр зэпэгъунэгъущ, зэбгъэдохьэ, ауэ зэлъэlэсыщэкъым. Дгъэщlэгъуэн, дызытепсэлъыхьын хуей тхылъщ, – жиlащ тхылъым и редактор, педагогикэ щlэныгъэхэмкlэ кандидат Хьэцlыкlу Рае.
– Тхылъым сытезыгъэгушхуар икlи къысщызыгъэпсынщlар Раещ. Зи адыгэбзэм шэч къытомыхьэж, пщlэ зыхуэпщl цlыху къыщыббгъурытым деж, тхыгъэри нэхъ мэкlуатэ, – жиlащ Къаныкъуэ Заринэ, Рае фlыщlэ хуищlу.
«lуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романым теухуауэ и гупсысэхэр игъэбелджылащ «Къэбэрдей-Балъкъэр» ГТРК-м и радиом и унафэщI Мэремкъул Ларисэ.
– Мы тхылъым етщlэкl lуэхум кърихьэлlащ литературэм телэжьыхьхэр, художественнэ тхыгъэ еджэну зыфlэфlхэр. Мы жанрыр дуней псо литературэм щыкуэдми, дэ абы иту гъэпса тхыгъэ зэи диlакъым. Маркес и «Сто лет одиночества», Булгаковым и «Мастер и Маргарита» романхэмкlэ уогупсысэ «магический реализмым» теухуауэ. Къуиикъуэ Налбий куэд щlауэ хуэlэижьт апхуэдэ тхэкlэм. Мэгъугъэ къызыхэщ lуэхугъуэхэм тетхыхьыфыну хэту пlэрэ диlэр е диlар жысlэу сыщыгуэпсысэм, Къанкъул Заур и дежкlэ сыплъащ. Мис абыи къехъулlэну къыщlэкlынут.
Гъэщlэгъуэнщ, зэманымрэ щlыпlэхэмрэ лlыхъужь щхьэхуэурэ тхыгъэм къызэрыщыкlуэр. Махуэгъэпсым теухуауэ мыбы хэтхэм сыкъыщеджэм сигу къэкlыжащ лlыжь гуэрым и хъыбар. Бастрыкин Виктор жери дэсащ мы къалэм зыгуэр, абы епха хъыбар иlуэтэжу. Зэрыжиlэмкlэ, и щхьэм кърикlуат зы lуэхугъуэ гуэр: зэрымыщlэкlэ и нэм зы нэху гуэр къыlуидзэри, щигъэункlыфlыкlащ. Махуэгъэпс щыlэт зыкъыщищlэжам.
Романыр урысыбзэм хъарзынэу къригъэзэгъащ Шэрдан Лилианэ. Лилианэ иджы зэдзэкlакlуэхэм я школым нокlуэ, куэдкlи дыщогугъ. Романым адыгэбзэкlи урысыбзэкlи уеджэну lэмал зэрыщыlэм нэмыщl, уедаlуи мэхъу, – жиlащ Ларисэ.
ГъуазджэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ къэрал институтым и профессор ЩауэцIыкIу Людмилэ жиlащ романыр гунэс зэрыщыхъуар.
– Щlэщыгъуэу седжащ тхыгъэм. Къыхэзгъэщыну сыхуейщ мыр «магический реализм» жыхуаlэ жанрым зэритемытри. И гъэпсыкlэр абы зыкъомкlэ къыщхьэщокl, адыгэм и lуэрыlуатэр зи лъабжьэ мэгъугъэр зыхэт субъективнэ реализымым нэхъ хуокlуэ.
Романыр сюжет зэхэгъэувэкlэкlэ дызэмысащ. Мыбы къыщыхъухэр лъэныкъуэ куэдкlэ зэхощхьэхукl. Лlыхъужьхэм зыщагъэунэхуж lуэхугъуэр зы лъэныкъуэщ, псэм и зыужьыкlэр къыщыгъэлъэгъуар етlуанэщ, 115-нэ шуудзэм теухуар, алмэстыхэр къыщыхигъэхьэр, гухэлъ къыщигъэлъагъуэр – мыхэри нэгъуэщlщ. Тхакlуэм и гупсысэр шэрыуэу икlи тегушхуауэ еутlыпщыф. Сигу ирихьащ сюжетыр зэрымыукъуэдияр, атlэ зэхэт – зэпыувэурэ зэрекlуэкlыр, – жиlащ Щауэцlыкlум.
Романыр зэрытха бзэм, абы къыхэщ мэгъугъэм цlыхухэм я гъащlэм къыщыхъу гуэрхэр ирапхыурэ къызэрекlуэкlыр жиlащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым къэбэрдей-шэрджэсыбзэмкIэ и къудамэм и унафэщI, филологие щIэныгъэхэмкlэ доктор БищIо Борис.
-Тыншу седжауэ схужыlэнукъым тхыгъэм – сызэмысат. Адыгэм жыlэгъуэ диlэщ «и шейтlаныр къытекlуащ» жиlэу. Зызэримыщlыпхъэу зызыщlым, имычэзу къызыжьэдэкlым, сэ сщlэрэ, мыхъумыщlэ гуэр зыдалъагъум хужаlэ. Шейтlаным тралъхьэ, езыхэм я ягъэу къамылъытэу. Гъащlэм къыщыхъу-къыщыщlэ гуэрхэр, цlыхухэм я щхьэ кърикlуэхэр, езыхэм я закъуэ емылъытауэ, ахэр къэхъуным къару мыгурыlуэгъуэ – мыlупщl гуэрхэр хэлъэщыхьу къегъэлъагъуэ Къаныкъуэ Заринэ. Дэ дымыщlэ куэд щыlэщ дунейм и къэунэхукlам, гъащlэр къыщежьам теухуауэ. Гупсысэ зэтемыхуэхэри къахь абы и lуэхукlэ. Зарини езым и гупсысэ иlэжу бгъэдыхьащ а упщlэхэм.
Тхыгъэр зэрытха бзэм и гугъу пщlымэ, дэгъуэнщэщ, гъэхуащ икlи гурыlуэгъуафlэщ. Нобэ, тхэри еджэри мащlэ щыхъуа зэманым, адыгэбзэкlэ тхылъ къыдэкlыныр узыщыгуфlыкl lуэхугъуэщ. Ар щlалэгъуалэм я дежкlэ еджэгъуафlэу щытмэ, хъарзынэщ. Романыр хэлъхьэныгъэ хъунущ нэхъ щlалэlуэхэм тхылъыр къащтэнымкlэ. Сэ япэ тхыгъэшхуэу сызэджар икlи сызыlэпызышар Кlыщокъуэ Алим и «Хъуэпсэгъуэ нур» романырщ. Иджырей щlалэгъуалэм ар япэ тхыгъэшхуэу яджыныр къатехьэлъэну къысфlощl. Тхылъым я гупэ хуагъэзэн папщlэ, зи сюжет нэхъ псынщlэ, нэхъ зэмылlэужьыгъуэу зэхэухуэна гуэр къыхахыу си гугъэщ, – жиlащ Бищlом.
– Хэкум сыкъыщихьэжам щегъэжьауэ соцlыху Заринэ. Илъэс 33-рэ дэкlащ абы лъандэрэ. «lуащхьэмахуэ» журналым хъыджэбз цlыкlуу щылажьэу сыщрихьэлlам наlуэ хуэдэт ар нобэ здынэсам зэрылъэlэсыфынур. Усэкlэ иригъажьэри, пьесэхэри итхащ, романми нэсащ. Заринэ адыгэбзэкlэ зэрытхэм, лъэпкъ литературэм зэрыхэтым, щэнхабзэм хэлъхьэныгъэ зэрыхуищlым папщlэ пщlэ лей хузощl, – жиlащ «Адыгэ унэ» тыкуэн-музейр зей lутlыж Мэжид.
Юрист, пасэрей адыгэ хьэпшыпхэр зэхуэзыхьэсыж Шопар Алан къыхигъэщащ адыгэ къуажэхэм щыжаlэ хъыбархэр, удыгъэм теухуауэ пасэрейхэм къаlуэтэжа куэд романым къызэрыщыхьар.
– Заринэ къигупсысауэ куэд хэту схужыlэнукъым романым. Къэдывгъащтэ, джэдум е алмэстым теухуауэ абы къыхэщхэр. Дэтхэнэ къуажи жыли дэлъщ алмэстым, джэду-удым теухуа хъыбархэр. Си адэшхуэм и анэм жиlэжт «Джэду Маш» зыфlаща алмэсты яцlыхуу, жылэм дыхьэу, ирахужьэжу щытауэ хъыбархэр. Сыщыцlыкlум ди хьэблэм дэсащ фызыжь гуэр, жылэм джэдууэ къыдыхьауэ щытауэ хужаlэу. Апхуэдэ куэд уигу къегъэкlыж тхыгъэм. Уеджэ хуэдэкъым мыр къэпщта нэужь, атlэ бгъэву ухэтщ, – жиlащ абы.
-Наушникыр си тхьэкlумэм илъу сыхьэт 12-кlэ зэпызмыгъэууэ седэlуащ романым. Унэгуащэм гу къыщыслъитэм апхуэдизу сызыдихьэхам щlэупщlащ. «Си цlыкlущхьэм содэlуэж», – жысlащ сэри. Пэж дыдэу, си сабиигъхуэм сызыхьыжа тхыгъэщ мыр. Ипэм щыгъуэ Хьэжыхъанкlэ еджэу зы «уд» диlащ къуажэм. Цlыкlухэр абы дыбгъэдэлъадэрти, и нэм дыщlэплъэну и ужь дитт, къыщыдэмыхъулlэкlи, «удым и нэм ущlигъаплъэркъым» жытlэрт. Атlэ абы и пщlантlэм чейм иту псы дэтт. «Хьэжыхъан а псым хохьэри, уд мэхъу, ди уэнжакъхэмкlи къопщхьэ» жытlэрт, – тхыгъэм игу къигъэкlыжахэмкlэ пшыхьым щlэсхэм ядэгуэшащ Тыркум къыщыдэкl «Жьынэпс» газетым елэжьхэм ящыщ бэвыкъуэ Эрдогъан.
Тхылъым теухуауэ зэlущlэм къыщыпсэлъащ, Къаныкъуэ Заринэ и лэжьыгъэщlэмкlэ ехъуэхъуащ сурэтыщl, РАХ-м и академик Црым Руслан, КъБР-м щlыхь зиlэ и артисткэ, режиссёр Гумэ Маринэ, «Литературная Кабардино-Балкария» журналым жэуап зыхь и секретарь Хьэту Пётр, ЩlДАА-м и член-корреспондент, тхакlуэ Къаныкъуэ Анфисэ сымэ. Къэпсэлъахэм къыхагъэщащ мыр ди литературэм дежкlэ зэрыщlэщыгъуэр, уеджэми уедаlуэми узэрыдихьэхыр.
– Мы тхылъыр Щоджэнцlыкlу Нинэ хуэзгъэпсащ. Ар щыстхым ирихьэлlэу Нинэ абы еджэжыфынутэкъым. Апхуэдэу щыхъум, Мэремкъул Ларисэ селъэlури, романыр макъкlэ радиом щыстхын щlэздзащ, Нини езгъэдаlуэри игу ирихьауэ щытащ. Ар сыт щыгъуи къысщыгугъат прозэ стхыну, – жиlащ Къаныкъуэ Заринэ тхылъыр тыгъэ зыхуищlам тепсэлъыхьу. Абы фlыщlэ яхуищlащ lуэхум хэтахэм.
Гугъуэт Заремэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
