19. yüzyıl tarihçisi Fransız Marie-Félicité Brosset, Rusudan’ın babasını Küçük Kabarda asillerinden Kilçiko (Rus kaynaklarında Kul’çuk Kilimbetov) olarak tanımlamıştır. Kilçiko, 1693’te Vahtang’ın amcası Arşil’in Rusya’yı ziyaret etmesini engellemeye çalışmıştır. Dahası, o döneme ait bir Gürcü belgesi, Vahtang’ın 1724’te Çerkes topraklarından Rusya’ya kaçışı sırasında, Gürcüleştirilmiş soyadı “Bakaşvili” olarak anılan Kabardey kayınpederiyle yaptığı görüşmeden bahseder.
Çeviri: Serap Canbek
Günümüze ulaşan bilgilere göre, asil bir Çerkes ailesinden gelen ilk prenses, 16. yüzyılda Bagrationi hanedanının bir temsilcisiyle evlenmiştir. Burada, Bagrationi hanedanının 9. yüzyıldan 19. yüzyılın başlarına kadar Gürcistan’ı yönettiğini de eklemek gerekir.
II. Giorgi’nin eşi Rusudan
1563 yılında, bir Kabardey prensin kızı Rusudan, o dönem İmereti tahtının varisi olan Kral II. Giorgi (1565-1583 yılları arasında hüküm sürdü) ile evlendi. Ünlü Gürcü bilgin Prens Vakhushti Vakhtangovich Bagrationi (1696-1756), bu tarihi olay hakkında şöyle yazmıştır: “Kral Giorgi, bir Çerkes prensinin kızı olan Rusudan’la evlendi.”
İmereti Kraliçesi Rusudan’ın (ölümü: 1578) iki oğlu oldu: Bagrat (1565-1578) ve Levan (1573-1590). Levan, babasının ölümünden sonra (1583) tahta çıktı ve 1590 yılına kadar İmereti’yi yönetti.
Feodal mücadeleler sırasında, Gürcü krallık ve prensliklerinin Kabarda ile ilişkilerinin bir önem taşıdığı bilinmektedir.
1570’li yılların sonlarında, çekişen İmereti kralı ile Batı Gürcistan’ın hükümdar prensleri -Megrelya (Gürcücede: Samegrelo veya Odişi) – Dadiani ve Guria ile Gurieli, Çerkes prensesleri sayesinde barış yaptı. Bu dönemde, Kral II. Giorgi’nin eşi, “Kabardey prensin kızı” olan İmereti Kraliçesi Rusudan’ın kız kardeşi, 1564-1583 yılları arasında hüküm süren Guria prensi II. Giorgi Gurieli ile evlendi. 1573 yılında II. Giorgi Gurieli, Megrelya prensi III. Giorgi Dadiani’yi (1572-1582 yılları arasında hüküm sürdü) tahttan indirdi ve yerine küçük kardeşi Mamia’yı geçirdi. III. Giorgi Dadiani, prensleri uzlaştırmaya çalışan İmereti Kralı II. Giorgi’den yardım talep etti.
Bagrationi, Giorgi Dadiani’nin “ karısının kız kardeşini kendisine eş olarak vermesini ve kendisine güvenmesini II. Giorgi’den istediğini” anlatır. Kral da prensten emin olmak için karısının kız kardeşini Dadiani’ye eş olarak vermiştir… Bu sayede prenslikler arasında barış sağlanmıştır.
Aynı bilgi, 18. yüzyıl Gürcü tarihçisi Beri Egnataşvili tarafından da doğrulanmaktadır: “Giorgi Dadiani, İmereti Kralı Giorgi’nin sarayına bir dilekçeyle geldi. Kral Giorgi’den yardım istedi ve ayrıca kendisine “Çerkes prensinin evlenmemiş kızını” eş olarak vermesini istedi. Bu kız, kralın karısının küçük kız kardeşiydi, II. Giorgi Gurieli’nin eşiydl. Bunun üzerine Giorgi Dadiani, Kral Giorgi’den Çerkes prensinin en küçük kızını istedi… Ve ona Çerkes prensinin kızını eş olarak verdiler, bu üç hükümdar eşleri aracılığıyla birleşti.”
Böylece İmereti Kralı II. Giorgi, doğru bir karar vererek Çerkes eşinin Kutaisi Sarayı’nda yetişen kız kardeşini III. Giorgi Dadiani ile evlendirerek Batı Gürcistan’da barışı sağlamıştı.
Uzmanlara göre, Kabardey prenses, en kanlı savaş koşullarında bile bir tür barış garantisinin simgesiydi, bundan dolayı da Gürcü kralları ve prensleri Çerkeslerle evlenmeye daha fazla ilgi duyuyorlardı. Eldeki belgelere göre, İmereti Kralı Giorgi’nin Kabarda prensinin kızıyla evlenmesinin ardından, kız kardeşlerinin de onun ardından İmereti’ye gittikleri, muhtemelen ondan daha genç oldukları, kraliyet sarayında yetiştirildikleri ve oradan evlendikleri sonucuna varılabilir. Kabardey prenslerin çocuklarının, Kartli-Kaheti Krallığı ve diğer prensliklerin saraylarında yetiştirilmiş olması mümkündür. Taraflar arasındaki bu yakınlaşma ve aile bağlarının kurulması, iyi komşuluk ilişkilerinin ve dostluğun temelini oluşturmuş, bu durum da ekonomik işbirliğine katkıda bulunmuştur.
Yaklaşık yarım asır (1611-1657) hüküm süren Megrelya prensi II. Levan Dadiani de (1591-1657) Kabardeylerle bağlantı kurmaya çalıştı. Prensliğin tarihinde, hem askeri-politik hem de ekonomik açıdan en güçlü hükümdarlardan biriydi ve iktidarını Batı Gürcistan’ın tamamına yaymaya çalıştı. Bu bağlamda, Megrelya prensiyle bağ kurmak, Kabarda Büyük Dükü’nün* de çıkarınaydı. Ve tam da bu amaçla akraba oldular.
Megrelya’dan bir elçi 1 Mart 1640’ta Kabarda Büyük Dükü Aleguko Şogenukov’a giderek, kızının II. Levan’ın en büyük oğlu Aleksandr ile evlenmesini istedi. Aleguko da onay verdi. 1633-1649 yılları arasında Megrelya’da yaşayan İtalyan misyoner Arcangelo Lamberti, bu evlilikten bahseder.
1657 yılında II. Levan, söz konusu Aleksandr’ın küçük oğlunu tahta varis ilan etti, ancak o tahta çıkamadı.
Vahtang’ın eşi Rusudan
Kartli Kralı V. Vahtang’ın (1658-1676 yılları arasında hüküm sürdü) torunu Çareviç Vahtang Levanoviç’in (1675-1737) Kabardey Büyük Dükü’nün kızıyla evlenmesi, Çerkeslerle askeri ve siyasi bir ittifak kurulmasına da vesile oldu. Bu durum, Kabardeylerin Gürcü damadı Çareviç Vahtang’ın (geleceğin VI. Vahtang’ı) tanınmış bir devlet adamı olması nedeniyle önemli bir tarihi olaydı. İran’da bulunan Kral XI. George (1703-1709) ve ardından Kral I. Kaihosro’nun (1709-1711) yerine 9 yıl boyunca (1703-1712) Kartli Krallığı’nı naip olarak yönetti. 1719-1724 yılları arasında kral olarak tahta çıktı. Vahtang’ın, Safevi Şehansah Hüseyin I’in daveti üzerine 1712’den itibaren ona hizmet ettiğini de ekleyelim. Vahtang’ın dönüşünden önce krallık şu kişiler tarafından yönetiliyordu: 1712-1714 yılları arasında kardeşi Svimon, 1714-1716 yılları arasında diğer kardeşi Jesse (Yesse) ve 1717-1719 yılları arasında oğlu ve varisi Bakar.
Acaba Kartli Kraliçesi olarak kutsanmış olan bu Çerkes prensinin kızı kimdi ve neden böylesine şerefli bir göreve seçilmişti?
Kabardey prensi Rusudan’ın, Kartli Kralı XI. George’un oğlu Prens Bagrat’a gelin olarak Gürcistan’a getirilmesi dikkat çekicidir. Kral George, bu siyasi evlilikle Kabarda hükümdarlarıyla akraba olmayı planlıyordu. Bagrat’ın İran’da bulunmasına rağmen (1694), XI. George gelinini geri vermedi ve aynı yıl yeğeni Vakhtang ile evlendirdi.
Bu evliliğin öyküsü, Bagrationi’nin eserinde anlatılmaktadır: “Çerkes prensinin kızı Rusudan’ı oğlu Bagrat için getirdi ve sonrasında Vahtang’a verdi. Kaikhosro daha sonra kızı, üvey annesini ve kardeşlerini alarak Haragauli’ye geldi ve kralın lütfuyla düğün orada gerçekleşti.”
Rusudan kimdi?
Kraliçe Rusudan’ın kökenine gelince, bildiğimiz tüm tarihi kaynaklar, onun bir Çerkes feodal beyinin, özellikle de Kabardeyin kızı olduğunu açıkça bildirmektedir, ancak soyadı hakkındaki bilgiler farklılık göstermektedir.
Kabarda’nın “Büyük” ve “Küçük” olmak üzere iki kısma ayrıldığı eski çağlardan beri bilinmektedir. Bu kısımlar da kendi aralarında ayrı feodal mülklere bölünmüştür. Belirtilen dönemde Büyük Kabarda’da soylu aileler arasında Misostlar, Canbolatlar (sonrasında Bekmurzinler ve Kaytukolar bu aileden gelmiştir), Atajukinler, Küçük Kabarda’da ise Mudarlar ve Tausultanlar vardı Kabardey feodal beylerinin ortak atası, efsanevi prens İnal olarak kabul edilirdi. Bu nedenle, birbirleriyle akraba sayılırlardı. Buna rağmen, her feodal aile kendi “kıdemli prensini” seçer ve zaman zaman birbirleriyle savaşmaktan çekinmezdi. Kabardey feodal beylerinin akrabalık kavramı, Kabarda’nın “büyük prensini” seçerlerken öne çıkıyordu. Bu, prenslerin ve soyluların toplantılarında gerçekleşirdi; bu onurlu göreve her aileden bir kişi sırayla seçilirdi.
Kabarda “büyük prensi”nin gücü zaman zaman sembolikti. Bunun nedeni, bireysel mülklerin “kıdemli prenslerinin” her zaman ona itaat etmemesiydi.
Tarihçi Pyotr G. Butkov’a göre, Gürcistan’a gelip Hıristiyanlığı benimsedikten sonra Rusudan adını alan Kartli Krallığı’nın kraliçesi, Büyük Kabarda Prensi Misost’un kızıydı.
Büyük Kabarda’nın toprak sahiplerinden biri olan Prens Misost ailesi, Kuzey Kafkasya’da öteden beri bilindikti. 18. yüzyılın ortalarında, Prens Kasai Misost, Karagaç bölgesindeki üç köy konusunda Canbolat Kaytuko ile anlaşmazlığa düşmüştü. “Söz konusu köyler, Prens Misost’un vasalları olan küçük işçiler Atuhov ve Kuçmazlardan iki kardeşe aitti.”
P. Butkov’un verdiği diğer bilgilere göre Rusudan’ın, Küçük Kabarda Prensi Tausultan’ın ailesinden olması mümkündür.
Rus tarihçinin Kraliçe Rusudan soyadına ilişkin eserinde yer alan her iki versiyonun da doğruluğunun “eşit derecede kabul edilebilir” olduğu onaylanabilir.
Araştırmacı N. Tarsaidze’ye göre, P. Butkov’un Kraliçe Rusudan’ın Küçük Kabarda Prensi Tausultan’ın kızı olduğu iddiası, bu bölgenin Kartli Krallığı’na Büyük Kabarda’dan daha yakın olmasıyla açıklanabilir. Ona göre, Kraliçe Rusudan’ın kardeşi Adil-Girey’in mülklerinin Digorya ve Küçük Kabarda sınırındaki diğer Oset köylerini de içerdiği gerçeğini hesaba katmak gerekir.
Rusudan, güzel görünümlü, aynı zamanda erdemli ve zeki bir insandı. Tahttaki eşinin sadık ve güvenilir bir yoldaşıydı, onunla hem kederi hem de sevinci paylaşıyordu.
Kraliçe Rusudan bu sayede Gürcüler arasında büyük bir otorite elde etmişti. İşte bu yüzden, Gürcü tarih kaynaklarında özel bir saygıyla anılır. Örneğin, 18. yüzyılın ilk yarısının Gürcü tarihçisi Sekhnia Chkheidze’nin eserinde, VI. Vahtang’ın “kraliyet tahtına oturduğunda, yanına güneş gibi parlayan Kraliçe Rusudan’ı oturttuğu” belirtilir.
O. Opryshko’nun eserinde, Kral VI. Vahtang’ın eşinin Küçük Kabarda Prensi Gilasten’in kızı olduğu belirtilmektedir. Kardeşleri arasında Tatartup ve Kançukin’de (Kançoko) mülkleri bulunan Adil-Girey de vardı. Kuzenleri ise Prens Kazi Minbolatov’du. O. Opryshko şöyle yazıyor: “Prenses Gilasten, Kartli tahtının varisinin eşi ve ardından Kartli Kraliçesi oldu. Gürcü çağdaşları ona “güneş gibi parlayan Kraliçe Rusudan” derlerdi. VI. Vahtang’ın zorlu hayatında sadık ve güvenilir bir yoldaştı, o çalkantılı dönemin üzüntülerini ve endişelerini onunla paylaşıyordu.”
Kraliçe Rusudan’ın öngörüsü ve insanlık anlayışı, VI. Vahtang’ın kardeşlerinin önce Katolikos-Patrik Domentius’un (ölümü: 1742) ve sonrasında 1714-1716 yılları arasında Kartli tahtını işgal eden Jesse’nin (1680-1727)- ağır cezadan kurtarılması meselesine doğrudan müdahale etmesiyle öne çıktı. Bu nedenle Rusudan’ın adı Gürcü tarihi kaynaklarında büyük saygıyla anılır.
Rusudan, ikinci vatanı Gürcistan için değerli evlatlar yetiştirdi. Bunlar arasında Rostom (1695-1698), Tamara (1696-1746), Anna (1698-1746), Bakar (1700-1750) ve Georgiy (1712-1786) vardı. İçlerinde özellikle öne çıkanları, babasının İran’da kaldığı süre boyunca (1717-1719) Kartli kralı olan Bakar ve Rus İmparatorluğu’nda büyük askeri başarılar elde ederek başkomutan rütbesine layık görülen Georgiy’di. Kraliçe Rusudan, 1724’ten itibaren kocasıyla birlikte Rusya’daydı. 30 Aralık 1740’ta Moskova’da vefat etti.
Rusudan’ın kızı Tamara
Kartli ve Kaheti krallıklarının birleşmesini sağlayan Bagrationi hanedanının Kaheti kolu temsilcilerinin, Kral VI. Vahtang ve Kraliçe Rusudan’ın en büyük kızları Tamara’nın (1696-1746) yardımını almış olmaları dikkat çekicidir. Tamara, 1712’de 16 yaşındayken, 1709-1715 yılları arasında Kaheti hükümdarı olan, 1733’te kral olarak tahta geçen Kaheti prensi Teymuraz (1695-1762) ile evlendi.
Dış güzelliği, yardımseverliği ve diplomatik bilgeliği, Kartli Kraliyet Sarayı’nda yetiştirilen Prenses Tamara’ya ailesinden miras kalmıştı. Bu sayede, Moskova’da ölen VI. Vahtang’ın damadı olarak eşi Teymuraz’a Kartli tahtına çıkmasında paha biçilmez bir destek sağlamıştı. Teymuraz, 1744’ten itibaren Kartli kralı oldu ve Kaheti tahtını oğlu II. Irakli’ye (1720-1798) devretti.
Kraliçe Tamara’nın kabiliyetleri ve diplomatik yeteneği, II. İrakli’nin en ateşli muhalifi ve 18. yüzyılın son çeyreğinin siyasetçi-yazarı Prens Aleksandr Dimitriyeviç Amilakhvari (1750-1802) tarafından bile takdir ediliyordu. Amilakhvari, 1765’te II. İrakli’ye karşı düzenlenen komploya katıldığı için ağır bir şekilde cezalandırılmış, ancak o sırada henüz 15 yaşında olduğu göz önüne alınmış, öldürülmemişti. Daha sonra Rusya’ya kaçmayı başarmış (1772) ve hayatının asıl amacı, Irakli ile amansız bir mücadeleye girmek olmuştu.
Amilakhvari, 1779 yılında St. Petersburg’da, II. Irakli’nin Kartli tahtını gasp etme faaliyetlerini eleştirdiği otobiyografik bir eser yayımladı. Yazar, Kraliçe Tamara’nın Kartli tahtını kocasına nasıl ustalıkla devrettiğini anlatıyordu. Kraliçe Tamara, ölümünden önce prenslere, “Kocamı tahttan indirmeyin, onun yönetimi Perslerden daha iyidir” diye rica etmişti.
Uzmanlar, Kraliçe Tamara’nın eşi ve oğlunun Kartli ve Kaheti tahtına çıkmalarında çok olumlu bir rol oynadığını oybirliğiyle belirtiyor. Nadir Şah’ın güvenini kazanmayı ve Kartli prenslerinin meşruiyetçi ruh halini yatıştırmayı başardı. Dikkat çekici bir başka durum daha var. 1740 yılında, Pers Şahı, atadığı Fars ya da Gürcü hiçbir yetkilinin, Kartli hükümdarı olarak kendilerine verilen görevleri yerine getiremeyeceğine ikna olunca, Tamara’yı Kartli’ye gönderdi ve Teymuraz’a mümkün olan her türlü desteği sağlamasını emretti. Tamara, Kartli prenslerine, devleti yalnızca kardeşleri anavatanlarına dönene kadar yöneteceğini söyledi. II. Teymuraz, karısının bu manevrasını ustalıkla kullanarak sonunda Kartli tahtını ele geçirdi.
Kraliçe Tamara’nın çocukları ve torunları arasında Çerkes kadınlarıyla evlenmek bir tür gelenek haline geldi. Bu geleneğin öncüsü, oğlu Kral II. İrakli idi. En büyük oğlu, geleceğin kralı XII. George (1798-1800 yılları arasında hüküm sürdü), çocukken, II. İrakli’nin dostu ve yoldaşı olan bir Çerkes feodal beyinin kızıyla nişanlandı.
Gürcü tarihçi Platon Ioseliani şunları yazmıştır: “George henüz 8 yaşındayken, Kral Irakli’nin dostu olan Çerkes prensi Giray’ın kızıyla nişanlandı. Prens Saridan Şalikaşvili’nin yanı sıra 6 hizmetçi ile Kavtişlhevi Köyü’nden soylu Kvlividze’nin dul eşi, bilge bir kadın olan Nina’yı kızı eğitmekle görevlendirildi. Kral George’un kendisi bile bazen onun (gelin adayının) harika bir binici olduğunu ve cesareti nedeniyle sarayda büyük saygı gördüğünü söylerdi. Ne yazık ki, prensin bir Çerkes feodal beyinin kızıyla evliliği, kızın ani ölümü nedeniyle gerçekleşemedi. George ile nişanlanan Çerkes, dört yıllık hazırlıktan sonra, henüz vaftiz edilmemişken çiçek hastalığından öldü ve buna çok üzülen Nina, Ruisi Köyü’ndeki kiliseye giderek rahibe oldu, yaşamını orada yitirdi.
Aleksandr da (1770-1844) bir Çerkes prensinin kızıyla nişanlıydı. II. Irakli, oğlu için Kirman’ın Kabardey hükümdarı’nın 14 yaşındaki kızını kendisi seçti. Kabardey prensin kızı, 1790’da başkent Tiflis’e getirildi. Ender bir güzelliğe sahip olan kız, kırmızı deri şeritlerle süslenmiş giysiler içindeydi, 12 hizmetçiyle birlikte Tiflis’e getirildi. İki hafta sonra kilisede vaftiz edildi ve Nina adı verildi.
Kız, Gürcü geleneklerine göre, II. Irakli’nin gelini Prenses Salome Amilakhvari’ye yetiştirilmek üzere verildi. Kabardey gelin, Hıristiyanlığı benimsemesinin yanı sıra Gürcü geleneklerini, dini ve seküler kavramları ve iğne işlerini başarıyla öğrendi.”
*Kabarda yöneticilerine verilen unvan. Rus kaynaklarında Kabarda Valisi olarak geçer. 18. yüzyılın sonlarında pşı thamade terimi, 16.-19. yüzyıl Rus belgelerinde bir büyük dük veya kıdemli prens olarak bahsedilen Kabarda’nın kıdemli prensi unvanını belirtmek için kullanıldı.
Kaynak: Adigey Cumhuriyeti T.M. Kerashev Beşeri Araştırma Enstitüsü Bilim Bülteni, 2016, Sayı 8, Sayfalar: 122-128-Yazan: Prof. Nikolay Javakhishvili, Tiflis Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesi
