“Адыгэбзэ псалъалъэр” (Adıgece Sözlük) adını taşıyan bu ilk Adıgece kitap büyük bir bilim insanımız olan Vımar BIRSEY (Бырсей Умар) tarafından yazılmıştı.
Bu yıl Adıge yazı dilinin 5.yılını Adıgeler olarak kutluyoruz. Bundan beş yıl önce, mart 2003’te Dünya Adıge Khase (Хасэ) kuruluşunca, 14 mart bir Kutlama Günü olarak kabul edilmiştir. Çünkü 14 mart 1853 günü Adıgece yazılmış ilk kitap yayınlanmıştı. “Адыгэбзэ псалъалъэр” (Adıgece Sözlük) adını taşıyan bu ilk Adıgece kitap büyük bir bilim insanımız olan Vımar BIRSEY (Бырсей Умар) tarafından yazılmıştı.
Yüksek eğitimden geçmiş bilgin bir Adıge aydını olan Vımar Bırsey 1807 yılında doğmuş, henüz 8 yaşında iken kaçırılarak Osmanlı ülkesine götürülmüş, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’ya satılmıştı. Kısa sürede çocuğun çok zeki biri olduğu anlaşıldı ve böylece kendisine eğitim yolu açıldı*. Bırsey daha 18 yaşında iken Fransızca, Tatarca, Türkçe, Farsça ve Arapçayı öğrenmişti. 1825’te öğrenim görmek üzere Fransa’nın başkenti Paris’e gönderildi, orada üç yıl politeknik enstitüsünde okudu, ardından doğduğu topraklara, Kafkasya’ya döndü. 1843’te Kafkasya’daki Rus Ordu Karargahı’nda çevirmenlik görevine başladı. Ardından Stavropol kentindeki bir okula, Adıgece dersi başöğretmeni olarak atandı. Öğretmenliği boyunca araştırma ve derleme çalışmaları da yaptı. Bunlardan biri de sözünü ettiğimiz Adıgece ilk kitap olan Adıgece Sözlük’tür. Rusya Bilimler Akademisi’nden bilim insanları, Adıgece’de bulunan çok sayıda sesi, değişik harflerle ifade etmenin sıradan bir şey olmadığını, bir yetenek ve başarı örneği olduğunu vurgulamışlardı.
Bu büyük Adıge bilgininin Adıgece’ye ilişkin çalışmaları dilimizin gelişmesinde kuşkusuz önemli katkılar sağlamıştır. Günümüz araştırmacıları ve bilim adamları hala Bırsey’in çalışmalarından yararlanmaya devam etmektedirler.
Yeryüzündeki dillerin en eskilerinden biri olarak kabul edilen Adıgece, günümüzde önemli sorunlarla karşı karşıya; bu durum Birleşmiş Milletler’in dillerle ilgili çalışma komisyonu kayıtlarına da geçmiş durumda. Sözkonusu BM belgelerine göre Adıgece, gelişen ve bir gelecek umudu vaad eden dillerden biri değildir. Ayrıca Kızıl Kitap’ta gelişme umudu vaad eden Rusya dilleri arasında Abhaz-Adige dillerinden hiçbiri yer almamaktadır. Bu olumsuz durum, Adıgece’nin gelişmesi için yoğun çabalar harcayan sanat ve bilim adamlarımızı derinden kaygılandırmaktadır. Adıgece’nin koruma altına alınması ve yeniden eski konumuna ulaştırılması (canlandırılması) amaçlı bir karar Kabartay Balkar Cumhuriyeti Parlamentosu tarafından alınmıştır. Bu yıl birkaç(20 kadar okul-HCY) okulun ilk sınıflarında Adıgece (ve Karaçay-Balkarca-HCY) eğitime yeniden başlanmıştır.Bunun Adıgece’nin yenidencanlandırılması doğrultusunda atılmış kalıcı bir ilk adım olmasını diliyoruz.
Adıge aydını Şor NEGUME (1794-1844), halkımızın mutlu ve aydınlık bir geleceğe kavuşması özlemi içindeydi: “Bugünkü ve gelecekteki kardeşlerimden (yöneticilerden) tek isteğim, anadilimize aşk ve sevgiyle bağlanacak yeni kuşaklar yetiştirmeleridir” diyordu. Bu büyük bilim adamımızın bu yüce özlemini boşa çıkarmamalıyız, “dilimizi yitirdiğimizde” ulusal varlığımızı sürdüremeyeceğimizi “yaşayan her Adıge insanının” (лъы зыш1эт адыгэ псом) bilmesi gerekir.
Marite JILASE
“Adıge Psatle” Gazetesi Eğitim ve BilimBölümüMüdürü
Kaynak: Adıge psatle (13.03.2008, internet), Çev: Hapi Cevdet Yıldız
*O zamanki Osmanlı gericiliğine karşın Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Fransız uzmanlardan yararlanarak Mısır’da reformları ve batı tipi modern eğitimi başlatmış, büyük bir kalkınma faaliyeti içine girmişti. Bu bağlamda Fransa’ya öğrenciler gönderiliyordu. HCY
Sayı : 2008 04
