Гуапагъэрэ хуабагъэрэ къызыбгъэдэкI Токъу Сарэ
Haradura Alla, eğitimci ve kültür insanı Tokhu Sara’nın yaşamındaki başarıları, aldığı ödülleri ve hizmetlerini anlatıyor.
Токъу (Гъуэныбэ) Сарэ Михаил и пхъур Тэрч щIыналъэм хыхьэ Мэртэзей (Дейскэ) къуажэм 1949 гъэм къыщалъхуащ. Курыт школыр 1967 гъэм къиуха нэужь ар щIэтIысхьащ куэд щIауэ и псэм щигъафIэ, зыщIэхъуэпс егъэджакIуэ IэщIагъэм щыхуагъэхьэзыру Налшык къалэ дэт училищэм.
Заочнэу зы илъэскIэ еджа нэужь я къуажэм дэт сабий садым гъэсакIуэу лэжьэн щыщIидзащ абы. Дипломыр къыIэрыхьа нэужь, ар къуажэм дэт курыт школым уващ пэщIэдзэ классхэм щригъэджэну. ИкIи ищIэм темызашэу, егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэр иригъэфIакIуэу илъэс 47-кIэ лэжьащ.
ПэщIэдзэ классхэм щIэс цIыкIухэм еджэным гукъыдэж хуаIэн, щIэныгъэ лъабжьэ быдэ зэрагъэпэщын, текIуэныгъэхэр зыIэрагъэхьэфын папщIэ егъэджэныгъэм и IэмалыщIэхэр къигъэсэбэпурэ ядэлажьэрт ар. Сарэ и нэIэ щIэтахэм тхыдэ, филологие, экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатхэри къазэрыхэкIам ирогушхуэ.
ЩIэныгъэ ярит къудей мыхъуу, Сарэ еджакIуэхэм гъэсэныгъэ яхилъхьэрт, я дуней еплъыкIэм, къэухьым зригъэужьырт, дахагъэм хуиущийрт, адыгэ хабзэм куууэ щигъэгъуазэрт. Абы и лэжьэкIэр куэдым щапхъэ яхуэхъуу апхуэдэт.
«ЦIыхубэ педагогикэр и лъабжьэу лъэпкъыр къэгъэщIэрэщIэжын» фIэщыгъэр хуэтщIу а программэр къыдэдгъэкIа нэужь ди лэжьыгъэм нэхъыбэ щыгъуазэ хъуауэ щытащ. Уеблэмэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэди фIэгъэщIэгъуэн дыхъури, хамэ къэрал къикIыжа адыгэхэр къишэурэ, здэщыпсэу щIыпIэхэмкIэ щагъэлъэгъуэжын хуэдэу, видеохэр ттрахауэ щытащ.
Апхуэдэу зи гур зи лэжьыгъэм ета Токъум и къалэмыпэм къыпыкIащ 3-нэ классым папщIэ «Анэдэлъхубзэ тхылъым зэрелэжьын тетрадь» (2006 гъэ), АдыгэбзэмкIэ демонстрационнэ таблицэ, методическэ чэнджэщхэр щIыгъуу (2010 гъэ), 3-нэ классым папщIэ методическэ чэнджэщхэр (2016 гъэ), пэщIэдзэ классхэм папщIэ «Диктантхэмрэ изложенэхэмрэ» тхылъым, адыгэбзэмрэ литературэмрэ пэщIэдзэ классхэм зэрыщаджыну программэхэм я къызэгъэпэщакIуэ-хэм яхэтащ.
И IэзагъкIэ категорие ищхьэ иIэу и IэнатIэм пэрыта Сарэ «Урысей Федерацэм и егъэджакIуэ нэхъыфI» зэпеуэм пашэ щыхъуауэ щытащ, «Адыгэ псалъэ» газетым 1999 гъэм къыхилъхьауэ щыта «Си бзэ — си псэ, си дуней» республикэпсо зэпеуэм щэнейрэ щытекIуащ. А зэпеуэм и къэпщытакIуэ гупым илъэс 14-кIи хэтащ.
ЕгъэджакIуэ IэнатIэм къыдэкIуэу Сарэ Мэртэзей къуажэм ЩэнхабзэмкIэ и унэм и унафэщIу илъэс 12-кIэ лэжьащ.
-Сэ сыунафэщI щхьэкIэ, къуажэм нэхъыжьу дэсри, щIалэгъуалэри, нэхъ цIыкIужхэри — псори дызэгъусэт а зэманхэм. Сыт и лъэныкъуэкIи дэхуэхауэ щыта ЩэнхабзэмкIэ унэр къэдгъэщIэрэщIэжри, кружок зэмылIэужьыгъуэхэр къызэIутхауэ едгъэкIуэкIыу, дызэгурыIуэу дызэдэлэжьащ, — жеIэ Сарэ.
А зэманхэм Токъум иригъэкIуэкIа лэжьыгъэр къэралми гулъытэншэ ищIакъым. Абы и щыхьэтщ КъБР-м и Правительствэм, КъБР-м ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм, Дунейпсо Адыгэ Хасэм, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм, КъБКъУ-м, Тэрч щIыналъэм и щIыпIэ администрацэм къабгъэдэкI щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр мызэ-мытIэу къызэрыхуагъэфэщар, «РСФСР-м цIыхубэ егъэджэныгъэмкIэ и отличник» цIэ лъапIэр къызэрыфIащар, комсомолыр илъэси 100 щрикъум ирихьэлIэу орден, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ медалыр къызэрыратар. Апхуэдэу Сарэ и цIэр ихуащ «Сердце отдаю детям» (2006), «Победитель приоритетного национального проекта «Образование» (2009), «Лучшие педагоги и учащиеся школ КБР» (2013) тхылъхэм.
Сыт хуэдэ гуп хэмыхьэми, зы хьэлым тет бзылъхугъэм къэзыухъуреихь псоми игури и псэри яхузэIухауэ, дэтхэнэми защIигъэкъуэну, ядэIэпыкъуну хьэзыру апхуэдэщ. Арауи къыщIэкIынщ псоми фIыуэ къыщIалъагъур.
НобэкIэ лэжьапIэ IэнатIэ пэрыту мылэжьэжми, Сарэ Мэртэзей къуажэм дэс пенсионерхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщIщ, Тэрч районым и пенсионерхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, Мэртэзей къуажэм щыIэ Адыгэ Хасэм и унафэщIщ, Джылахъстэней Адыгэ Хасэм хэтщ.
ЗэхэщIыкI куурэ акъыл жанкIэ Тхьэр зыхуэупса Сарэ унагъуэ дахи иIэщ. И щхьэгъусэ Анатолэ пасэу дунейм ехыжри, Сарэ бынитху зыхуей хуигъэзэн, зэфIигъэувэн хуейуэ къыхуэнат. «КъуещIэри — къоIэзэж», — жаIэ, Тхьэшхуэм къару къритри, гуауэм зэфIимыщIыкIыу цIыхубз щыпкъэм хулъэкIащ и сабийхэм щIэныгъэ яригъэгъуэту гъащIэм лъэ быдэкIэ щигъэувын. Сарэ нобэкIэ ирогушхуэ и бынхэм я быныжхэм, абыхэм къащIэхъуахэм.
Сэбэпышхуэ къэзыхьын лэжьыгъэ куэд зи Iэдакъэ къыщIэкIа цIыхубз щыпкъэм ехъулIэныгъэфIхэр иIэу, и унагъуэ дахэр хуэузыншэу, нобэ хуэдэу жыджэру илъэс куэдкIэ псэуну ди гуапэщ.
ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.
***
Адэжь макъамэ, сытхэр уи щэху?



Şomakho Zaline, etnomüzikolog Doç. Dr. Dijin Çurey’in “Türkiye’de Yaşayan Abhaz ve Adigelerin Müzik Folkloru” adlı kitabıyla ilgili bir makale yazdı.
«Тыркум щыпсэу абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ я макъамэ lуэры lуатэр» ф lэщыгъэм щ lэту иджыблагъэ Истамбыл къыщыдэк lащ ди лъэпкъэгъу пщащэ, Филологие щ lэныгъэхэм я кандидат, Абхъаз Къэрал университетым и доцент, Д.Гулиа и ц lэр зезыхьэ университетым lуэры lуатэмк lэ къудамэм и щ lэныгъэ лэжьак lуэ нэхъыжь Чурей Дыжьын и тхылъ.
Чурейм и щ lэныгъэ къэхутэныгъэхэр бзищк lэ (адыгэбзэ, абхъазыбзэ, урысыбзэк lэ) гъэпсащ. Мыр пщащэм и докторскэр зэрыпхигъэк lыну лэжьыгъэщ.
Дыжьын ди республикэм ф lыуэ щалъагъу, и lуэху дахэхэмк lэ къыщац lыху бзылъхугъэщ. Ар куэд щ lауэ lуэры lуатэм дехьэх, езыми пасэрей адыгэ макъамэ lэмэпсымэхэм щыщу бжьамийм lэзэ дыдэу зэрепщэм куэд щыгъуазэщ.
Зэрытщ lэщи, адыгэ макъамэ lэмэпсымэхэм тхыдэшхуэ я lэщ. Тхылъым и псалъэпэм щыжы lащ сыт хуэдэ лъэпкъми и дунеймрэ и хьэлымрэ къэзы lуатэ макъамэ зэри lэр. Адыгэ макъамэхэм я зэхэлъык lэ дахащэр къэзыгъэщ lыр lэмэпсымэ хьэлэмэтхэщ, адрей лъэпкъхэм я lэмэпсымэхэм емыщхьщ. Макъамэхэр къызрагъэк l lэмэпсымэхэр я ныбжьк lи, зэф lэк lк lи, щ lык lэк lи зэхуэдэкъым. Аращ ди макъамэхэр псоми къахэзыгъэщхьэхук lыр.
Дыжьын и тхылъыщ lэм зэрыщитхымк lэ, 1864 гъэм, адыгэхэр Уэсмэн къэралыгъуэм ягъэ lэпхъуа иужьк lэ, абыхэм ягъусэу щэнхабзэм и зы lыхьэф lи здрахащ. Хэкум пэ lэщ lэу къэна ди лъэпкъэгъухэм зэрахузэф lэк lк lэ захъумэжащ, щэнхабзэ, бзэ и лъэныкъуэк lэ емыф lэк lуами, я lэщ lэлъыр егугъуу яхъумащ. Нобэм къэсыху хэхэс адыгэхэм я макъамэ lуэры lуатэр и к lэм нэсу джа, къэхута мыхъуауэ ек lуэк lырт. Къыхэгъэщыпхъэщ мы тхылъым лъабжьэ хуэхъуа макъамэхэмрэ уэрэдхэмрэ езы Дыжьын 2008-20 l2 гъэхэм Тыркум зэхуихьэсыжахэр арауэ зэрыщытыр.
Лъэпкъ тхыдэр нэхъ нэ lурыту, пэжу, анэдэлъхубзэр лей к lэрымылъу къабзэу къыщызэтенэхэм ящыщщ лъэпкъ макъамэхэмрэ уэрэдыжьхэмрэ. Дуней телъыджэ къыпхузэ lуах Дыжьын и къэхутэныгъэхэм.
Тхылъым и теплъэри ит сурэтхэри ек lуу зыщ lар Иорданием щыщ ди лъэпкъэгъу пщащэ Къэрэгъул Зейнэщ.
«Тыркум щыпсэу абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ я макъамэ lуэры lуатэр» къыдэк lыгъуэр дунейм къытехьэнымк lэ мылъкук lэ, чэнджэщ щхьэпэк lэ Дыжьын дэ lэпыкъуар адыгэгу зи lэ нэхъыжьыф l Чурей Алийщ (Дыжьын и адэщ). Апхуэдэуи Дыжьын ф lыщ lэ лей хуещ l и тхылъыр къыщыдэк lа тхылъ тедзап lэм и унафэщ l Алпай Ардзинба, Гумантитар къэхутэныгъэхэмк lэ Абхъаз институтым и лэжьак lуэ, тхыдэдж Ражба Руслан, АКъУ-м филологиемк lэ факультетым и егъэджак lуэ, доцент Хибба Людмилэ, Дыжьын и доктор лэжьыгъэм и унафэщ l филологие щ lэныгъэхэм я доктор, профессор Къудей Зинаидэ сымэ.
Макъамэ фольклорым теухуауэ Дыжьын и епл lанэ тхылъым и лъэтеувэ Абхъазымрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ щащ lыну я мурадщи, хуейхэм зы lэрывгъыхьэфыну lэмал фи lэнущ.
Щомахуэ Залинэ.