Гуапагъэрэ хуабагъэрэ къызыбгъэдэкI Токъу Сарэ
Haradura Alla, eğitimci ve kültür insanı Tokhu Sara’nın yaşamındaki başarıları, aldığı ödülleri ve hizmetlerini anlatıyor.
Токъу (Гъуэныбэ) Сарэ Михаил и пхъур Тэрч щIыналъэм хыхьэ Мэртэзей (Дейскэ) къуажэм 1949 гъэм къыщалъхуащ. Курыт школыр 1967 гъэм къиуха нэужь ар щIэтIысхьащ куэд щIауэ и псэм щигъафIэ, зыщIэхъуэпс егъэджакIуэ IэщIагъэм щыхуагъэхьэзыру Налшык къалэ дэт училищэм.
Заочнэу зы илъэскIэ еджа нэужь я къуажэм дэт сабий садым гъэсакIуэу лэжьэн щыщIидзащ абы. Дипломыр къыIэрыхьа нэужь, ар къуажэм дэт курыт школым уващ пэщIэдзэ классхэм щригъэджэну. ИкIи ищIэм темызашэу, егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэр иригъэфIакIуэу илъэс 47-кIэ лэжьащ.
ПэщIэдзэ классхэм щIэс цIыкIухэм еджэным гукъыдэж хуаIэн, щIэныгъэ лъабжьэ быдэ зэрагъэпэщын, текIуэныгъэхэр зыIэрагъэхьэфын папщIэ егъэджэныгъэм и IэмалыщIэхэр къигъэсэбэпурэ ядэлажьэрт ар. Сарэ и нэIэ щIэтахэм тхыдэ, филологие, экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатхэри къазэрыхэкIам ирогушхуэ.
ЩIэныгъэ ярит къудей мыхъуу, Сарэ еджакIуэхэм гъэсэныгъэ яхилъхьэрт, я дуней еплъыкIэм, къэухьым зригъэужьырт, дахагъэм хуиущийрт, адыгэ хабзэм куууэ щигъэгъуазэрт. Абы и лэжьэкIэр куэдым щапхъэ яхуэхъуу апхуэдэт.
— Адэ-анэфIхэм я мызакъуэу, адэшхуэ-анэшхуэфIи сиIащ, хабзэкIи бзыпхъэкIи къимыкIуэту, — жеIэ Токъум, — «ЕвгъэкIуэкI дэтхэнэ Iуэхури щхьэпэщ, мыхьэнэ зиIэщ, ауэ ди хабзэхэр зыщывмыгъэгъупщэ, къыдэкIуэтей щIэблэр абы щIэфпIыкI», — къызжаIэ зэпытт, гъэсэныгъэ-ущииныгъэ мыхьэнэ зиIэ хъыбарыжь куэд къызжаIэжырт, сабийхэм сазэрыдэлэжьэну, ахэр къызэрыдэсхьэхыну Iэмал гъэщIэгъуэнхэм зэрызыщызгъэгъуэзэным яужь ситт. Совет къэралыгъуэр щымыIэж хъуа нэужьщ а псори нэхъ наIуэу къэзгъэсэбэпын щыщIэздзар. ЕджапIэм кружок къыщызэзгъэпэщри, адыгэ хабзэм, уэрамым, унагъуэм, Iэнэм, хьэгъуэлIыгъуэм щызэрахьэ хабзэхэм, хъыджэбз цIыкIухэр пщэфIэным, дэным хуезгъасэу, щызгъэгъуазэу щIэздзащ. Зэмани дэкIауэ КъБР-м ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм къикIыу курыт еджапIэм гъэсэныгъэ и лъэныкъуэкIэ щедгъэкIуэкI кружокхэр къапщытэну къыщытхуэкIуэм, дытемыгушхуащэурэ наIуэ къэтщIауэ щытащ сабийхэм дазэрыдэлажьэ щIыкIэр. КъэпщытакIуэхэм ягу ирихьри, адэкIи едгъэкIуэкIыну хуитыныгъэ къыдатщ, ди лэжьыгъэхэр зи лъабжьэ программэ зэхэтлъхьэн хуейуэ пщэрылъ къытщащIри ар, иужькIэ «Нэхущ псынэ» зыфIэтщыжа клубым, къежьапIэ хуэхъуауэ щытащ.
«ЦIыхубэ педагогикэр и лъабжьэу лъэпкъыр къэгъэщIэрэщIэжын» фIэщыгъэр хуэтщIу а программэр къыдэдгъэкIа нэужь ди лэжьыгъэм нэхъыбэ щыгъуазэ хъуауэ щытащ. Уеблэмэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэди фIэгъэщIэгъуэн дыхъури, хамэ къэрал къикIыжа адыгэхэр къишэурэ, здэщыпсэу щIыпIэхэмкIэ щагъэлъэгъуэжын хуэдэу, видеохэр ттрахауэ щытащ.
Апхуэдэу зи гур зи лэжьыгъэм ета Токъум и къалэмыпэм къыпыкIащ 3-нэ классым папщIэ «Анэдэлъхубзэ тхылъым зэрелэжьын тетрадь» (2006 гъэ), АдыгэбзэмкIэ демонстрационнэ таблицэ, методическэ чэнджэщхэр щIыгъуу (2010 гъэ), 3-нэ классым папщIэ методическэ чэнджэщхэр (2016 гъэ), пэщIэдзэ классхэм папщIэ «Диктантхэмрэ изложенэхэмрэ» тхылъым, адыгэбзэмрэ литературэмрэ пэщIэдзэ классхэм зэрыщаджыну программэхэм я къызэгъэпэщакIуэ-хэм яхэтащ.
И IэзагъкIэ категорие ищхьэ иIэу и IэнатIэм пэрыта Сарэ «Урысей Федерацэм и егъэджакIуэ нэхъыфI» зэпеуэм пашэ щыхъуауэ щытащ, «Адыгэ псалъэ» газетым 1999 гъэм къыхилъхьауэ щыта «Си бзэ — си псэ, си дуней» республикэпсо зэпеуэм щэнейрэ щытекIуащ. А зэпеуэм и къэпщытакIуэ гупым илъэс 14-кIи хэтащ.
ЕгъэджакIуэ IэнатIэм къыдэкIуэу Сарэ Мэртэзей къуажэм ЩэнхабзэмкIэ и унэм и унафэщIу илъэс 12-кIэ лэжьащ.
-Сэ сыунафэщI щхьэкIэ, къуажэм нэхъыжьу дэсри, щIалэгъуалэри, нэхъ цIыкIужхэри — псори дызэгъусэт а зэманхэм. Сыт и лъэныкъуэкIи дэхуэхауэ щыта ЩэнхабзэмкIэ унэр къэдгъэщIэрэщIэжри, кружок зэмылIэужьыгъуэхэр къызэIутхауэ едгъэкIуэкIыу, дызэгурыIуэу дызэдэлэжьащ, — жеIэ Сарэ.
А зэманхэм Токъум иригъэкIуэкIа лэжьыгъэр къэралми гулъытэншэ ищIакъым. Абы и щыхьэтщ КъБР-м и Правительствэм, КъБР-м ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм, Дунейпсо Адыгэ Хасэм, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм, КъБКъУ-м, Тэрч щIыналъэм и щIыпIэ администрацэм къабгъэдэкI щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр мызэ-мытIэу къызэрыхуагъэфэщар, «РСФСР-м цIыхубэ егъэджэныгъэмкIэ и отличник» цIэ лъапIэр къызэрыфIащар, комсомолыр илъэси 100 щрикъум ирихьэлIэу орден, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ медалыр къызэрыратар. Апхуэдэу Сарэ и цIэр ихуащ «Сердце отдаю детям» (2006), «Победитель приоритетного национального проекта «Образование» (2009), «Лучшие педагоги и учащиеся школ КБР» (2013) тхылъхэм.
Сыт хуэдэ гуп хэмыхьэми, зы хьэлым тет бзылъхугъэм къэзыухъуреихь псоми игури и псэри яхузэIухауэ, дэтхэнэми защIигъэкъуэну, ядэIэпыкъуну хьэзыру апхуэдэщ. Арауи къыщIэкIынщ псоми фIыуэ къыщIалъагъур.
НобэкIэ лэжьапIэ IэнатIэ пэрыту мылэжьэжми, Сарэ Мэртэзей къуажэм дэс пенсионерхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщIщ, Тэрч районым и пенсионерхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, Мэртэзей къуажэм щыIэ Адыгэ Хасэм и унафэщIщ, Джылахъстэней Адыгэ Хасэм хэтщ.
ЗэхэщIыкI куурэ акъыл жанкIэ Тхьэр зыхуэупса Сарэ унагъуэ дахи иIэщ. И щхьэгъусэ Анатолэ пасэу дунейм ехыжри, Сарэ бынитху зыхуей хуигъэзэн, зэфIигъэувэн хуейуэ къыхуэнат. «КъуещIэри — къоIэзэж», — жаIэ, Тхьэшхуэм къару къритри, гуауэм зэфIимыщIыкIыу цIыхубз щыпкъэм хулъэкIащ и сабийхэм щIэныгъэ яригъэгъуэту гъащIэм лъэ быдэкIэ щигъэувын. Сарэ нобэкIэ ирогушхуэ и бынхэм я быныжхэм, абыхэм къащIэхъуахэм.
Сэбэпышхуэ къэзыхьын лэжьыгъэ куэд зи Iэдакъэ къыщIэкIа цIыхубз щыпкъэм ехъулIэныгъэфIхэр иIэу, и унагъуэ дахэр хуэузыншэу, нобэ хуэдэу жыджэру илъэс куэдкIэ псэуну ди гуапэщ.
ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.
***
Адэжь макъамэ, сытхэр уи щэху?
Şomakho Zaline, etnomüzikolog Doç. Dr. Dijin Çurey’in “Türkiye’de Yaşayan Abhaz ve Adigelerin Müzik Folkloru” adlı kitabıyla ilgili bir makale yazdı.
«Тыркум щыпсэу абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ я макъамэ lуэры lуатэр» ф lэщыгъэм щ lэту иджыблагъэ Истамбыл къыщыдэк lащ ди лъэпкъэгъу пщащэ, Филологие щ lэныгъэхэм я кандидат, Абхъаз Къэрал университетым и доцент, Д.Гулиа и ц lэр зезыхьэ университетым lуэры lуатэмк lэ къудамэм и щ lэныгъэ лэжьак lуэ нэхъыжь Чурей Дыжьын и тхылъ.
Чурейм и щ lэныгъэ къэхутэныгъэхэр бзищк lэ (адыгэбзэ, абхъазыбзэ, урысыбзэк lэ) гъэпсащ. Мыр пщащэм и докторскэр зэрыпхигъэк lыну лэжьыгъэщ.
Дыжьын ди республикэм ф lыуэ щалъагъу, и lуэху дахэхэмк lэ къыщац lыху бзылъхугъэщ. Ар куэд щ lауэ lуэры lуатэм дехьэх, езыми пасэрей адыгэ макъамэ lэмэпсымэхэм щыщу бжьамийм lэзэ дыдэу зэрепщэм куэд щыгъуазэщ.
Зэрытщ lэщи, адыгэ макъамэ lэмэпсымэхэм тхыдэшхуэ я lэщ. Тхылъым и псалъэпэм щыжы lащ сыт хуэдэ лъэпкъми и дунеймрэ и хьэлымрэ къэзы lуатэ макъамэ зэри lэр. Адыгэ макъамэхэм я зэхэлъык lэ дахащэр къэзыгъэщ lыр lэмэпсымэ хьэлэмэтхэщ, адрей лъэпкъхэм я lэмэпсымэхэм емыщхьщ. Макъамэхэр къызрагъэк l lэмэпсымэхэр я ныбжьк lи, зэф lэк lк lи, щ lык lэк lи зэхуэдэкъым. Аращ ди макъамэхэр псоми къахэзыгъэщхьэхук lыр.
XIX л lэщ lыгъуэм Хъан Джэрий lэмэпсымэ щэнхабзэм ехьэл lауэ иригъэк lуэк lа къэхутэныгъэхэм тепщ lыхьмэ, lэпэпшынэмрэ пшынэт lаркъымрэ къэзыгъэсэбэпыну хуиту щытар пщыхэмрэ уэркъхэмрэт. Къапщтэмэ, абыхэм я хьэщ lэщым къыщ lэ lук lыу куэдрэ зэхэпхынут а lэмэпсымэ хьэлэмэтхэмк lэ езыхэм ягъэзащ lэ макъамэ удэзыхьэххэр. Гуф lэгъуэ lуэхухэм деж джэгуак lуэхэр шык lэпшынэ ирагъауэрт.
Дыжьын и тхылъыщ lэм зэрыщитхымк lэ, 1864 гъэм, адыгэхэр Уэсмэн къэралыгъуэм ягъэ lэпхъуа иужьк lэ, абыхэм ягъусэу щэнхабзэм и зы lыхьэф lи здрахащ. Хэкум пэ lэщ lэу къэна ди лъэпкъэгъухэм зэрахузэф lэк lк lэ захъумэжащ, щэнхабзэ, бзэ и лъэныкъуэк lэ емыф lэк lуами, я lэщ lэлъыр егугъуу яхъумащ. Нобэм къэсыху хэхэс адыгэхэм я макъамэ lуэры lуатэр и к lэм нэсу джа, къэхута мыхъуауэ ек lуэк lырт. Къыхэгъэщыпхъэщ мы тхылъым лъабжьэ хуэхъуа макъамэхэмрэ уэрэдхэмрэ езы Дыжьын 2008-20 l2 гъэхэм Тыркум зэхуихьэсыжахэр арауэ зэрыщытыр.
Лъэпкъ тхыдэр нэхъ нэ lурыту, пэжу, анэдэлъхубзэр лей к lэрымылъу къабзэу къыщызэтенэхэм ящыщщ лъэпкъ макъамэхэмрэ уэрэдыжьхэмрэ. Дуней телъыджэ къыпхузэ lуах Дыжьын и къэхутэныгъэхэм.
Тхылъым и теплъэри ит сурэтхэри ек lуу зыщ lар Иорданием щыщ ди лъэпкъэгъу пщащэ Къэрэгъул Зейнэщ.
«Тыркум щыпсэу абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ я макъамэ lуэры lуатэр» къыдэк lыгъуэр дунейм къытехьэнымк lэ мылъкук lэ, чэнджэщ щхьэпэк lэ Дыжьын дэ lэпыкъуар адыгэгу зи lэ нэхъыжьыф l Чурей Алийщ (Дыжьын и адэщ). Апхуэдэуи Дыжьын ф lыщ lэ лей хуещ l и тхылъыр къыщыдэк lа тхылъ тедзап lэм и унафэщ l Алпай Ардзинба, Гумантитар къэхутэныгъэхэмк lэ Абхъаз институтым и лэжьак lуэ, тхыдэдж Ражба Руслан, АКъУ-м филологиемк lэ факультетым и егъэджак lуэ, доцент Хибба Людмилэ, Дыжьын и доктор лэжьыгъэм и унафэщ l филологие щ lэныгъэхэм я доктор, профессор Къудей Зинаидэ сымэ.
Макъамэ фольклорым теухуауэ Дыжьын и епл lанэ тхылъым и лъэтеувэ Абхъазымрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ щащ lыну я мурадщи, хуейхэм зы lэрывгъыхьэфыну lэмал фи lэнущ.
Щомахуэ Залинэ.
