Адыгабзэ – Adigece – Aralık 2020

0
1716

Си хьэблэ – си гушхуапIэ

Сэ Жанхъуэтхьэблэ сыкъыщалъхуауэ сыщопсэу. Нэху сыкъекIмэ щэхум содаIуэ, махуэ хъуамэ жьы къепщэм Iэ дызолъэ, гъуэлъыжыгъуэмэ – кIыфIым сопсалъэ. Си къуажэм си нэкIэ фезгъэплъарэт, нэхъ дахи, нэхъ къабзи, нэхъ гуапи къыфхуэмылъэгъунт. Щхьэж и жылэр апхуэдэу къыщыхъуу къыщIэкIынщ, арами дэ ди Псыгуэнсу къуажэу щыIэм я нэхъ лейщ. Фи фIэщ мыхъумэ, фыкъакIуэ, ди хьэблэ фыкъызогъэблагъэ.
Ди хьэблэр – адыгэ хьэблэщ, адыгэ хьэблэр зэрыцIэрыIуэу хъуамкIэ цIэрыIуэу. Сэ сызэреплъымкIэ, сыт хуэдэ хьэблэми япэ дыдэрауэ цIыхугъэ дэлъын хуейщ. Ар сыту фIы, е гузэвэгъуэ, е нэщхъеягъуэ къэхъуамэ унагъуэу хъуар узэхыхьэрэ Iуэхур дэпхыу. Гуапэкъэ псоми зыкъыпщIагъакъуэмэ? Нэхъ гуапэжкъэ уэри зыгуэрым зыщIэбгъэкъуэжыфмэ? НтIэ, дэ ди Жаныкъуейри апхуэдэщ, гущIэгъу зыщIэщ, хабзэ зезыхьэщ. Апхуэдэ жылэракъэ цIыху лъэщ, цIыхуфI, цIыху щэджащэ къызыдэкIыр? Аращ, дэри ди къуажэр апхуэдэщ, ди къуажэр къызогъанэри, дэ уэрамдэкIыр, ди хьэблэр.

Хэт зэхэзымыхар Жырыкъуэ Борисрэ Джэду Iэниуаррэ я цIэр? Ди республикэм апхуэдэ куэд ибгъуэтэну си фIэщ хъукъым. Дауэ дэсыумыгушхуэнрэ, уи уэрам цIыкIум апхуэдэ лIитI зэуэ къыдэкIамэ? НтIэ, аращ, Жырыкъуэ Бориси Джэду Iэниуари ди уэрамыращ къыздэхъуар, здэпсэуар. Бориси Iэниуари я лъапсэр тпэгъунэгъубзэщ, ди адэшхуэ-анэшхуэхэр къызэдэхъуащ, зэрыгъэгъунэгъуащ. Адыгэ псалъэжьым «Благъэ жыжьэ нэхърэ гъунэгъу-жэрэгъу» жи. Апхуэдэ гъунэгъухэр благъэ пэлъытэщ. Сэ сыт щыгъуи Борисрэ Iэниуаррэ я цIэр си адэ-анэм, си анэшхуэм жаIэу зэхызох. Абыхэм сытепсэлъыхьын щхьэкIэ лейуэ зыри сщIэн хуейкъым. Махуэ къэс зэхэпхыр уигу иреубыдэ, уи фIэщ мэхъу, богъэлъапIэ.

Жырыкъуэ Борис хузэфIэмыкIарэ хуэмыщIарэ щыIэу си фIэщ хъукъым. Ар икIи щIэныгъэлIт, икIи егъэджакIуэт,

 

икIи политикт, икIи Мэкъумэш Академэм и ректорт. Ауэ а псом ящхьэжу къысщохъу ар адыгэлI нэсу зэрыщытар. Жырыкъуэ Борис адыгэлIти аращ щIэныгъэлIи, егъэджакIуи, политики, ректори щIэхъуар. Медалу, щIыхь тхылъу, цIэ лъапIу, нагъыщэу абы къратар къезбжэкIын щIэздзэмэ, си фIэщ хъукъым тхылъымпIэ напэу сиIэм ихуэну. Ар зы махуэ емытIысэхыу, емызэшыжу, къимыкIуэтыжу лэжьа лIыщ. Сэ къызэрызгурыIуамкIэ, лэжьыгъэм Iей ищIа щыIэкъым, лэжьыгъэращ цIыхур лъапIэ зыщIыр. Медалхэри, щIыхь тхылъхэри, цIэ лъапIэхэри къыуатыныр лъапIэщ, ауэ абы нэхърэ нэхъ лъапIэжщ укъызыхэкIа уи лъэпкъым, укъыщалъхуа республикэм, къэралым уи цIэр фIыкIэ щраIуэныр. Жырыкъуэ Борис псом нэхърэ нэхъ ехъулIэныгъэшхуэу аращ иIар. Ди хьэблэм дэлъ гъэсэныгъэр хэлъу, гущIэгъу жыхуаIэр ищIэу, цIыхугъэр имыгъэгъуащэу псэуащар. Сэ си фIэщ хъукъым си акъылым зэи къитIэсэну апхуэдэ цIыху дахэр пасэу щIытхэкIыжар. Дауэ я Iэпэ хуахьа? Хэт апхуэдэ щIапхъэджагъэ зыщIэну зигу къэкIар? Сыт игу къыщIэкIар? Жырыкъуэ Борис ноби тхуэпсэуамэ, сыт хуэдиз IуэхуфI къызэринэкIыфынут, сыт хуэдиз псапэ хуэщIэнут, ауэ къэхъуар нэгъуэщIщ…

Жырыкъуэ Борис щIэныгъэкIэ, политикэкIэ ди хьэблэр, ди къуажэр цIэрыIуэ ищIамэ, Джэду Iэниуар спорткIэ дуней псом дакъригъэцIыхуащ. Iэниуар хузэфIэкIар, ищIар апхуэдизкIэ хэIущIыIу хъуащи, и цIэ къипIуэмэ, псори мэгуфIэ, езыхэм къыпащэу и гъащIэм, хузэфIэкIахэм пхутепсэлъыхьыфынущ. Ауэ Iэниуар дэ ди хьэблэм къызэрыщалъхуам, къызэрыщыхъуам къыхэкIкIэ адрейхэм ямыщIэхэр дэ, Жаныкъуейхэм, дощIэ. Ар щыбанэм деж къикIуэт ищIэкъым, джэду хуэдэу псынщIэщ, лантIэщ, ауэ уэрамым ущыхуэзамэ укIытэхщ, хуэму, щэхуу мэпсалъэ. Си нанэ Розэ зэрыжиIэжымкIэ, Iэниуар щыцIыкIуами апхуэдэущ зэрыщытар. Псалъэм папщIэ, пщэдджыжьым еджапIэ щыкIуэкIэ нэхъыжь къыхуэзамэ, хуэгуфIэнут, щIэупщIэнут. Iэниуар и къуэшхэми апхуэдэ щытыкIэт яIэр. Хэт и игугъэнт а щIалэ щэхур цIэрыIуэ хъуну, ауэ хъуащ. Iэниуар нобэми и хьэблэр ибгынакъым, щIэх-щIэхыурэ къокIуэж. Уэрамым къыдэкIамэ щыцIыкIуам хуэдэу цIыхухэм яхуогуапэ, ящIоупщIэ, зыгуэр къехъуэхъумэ, IукIытауэ и щхьэр ирехьэх. Апхуэдизу цIэрыIуэ хъуа куэд я цIыхугъэр, я адыгагъэр яфIэмыкIуэду къанэрэ?

Сэ куэдрэ согупсыс: сыт Iэниуар апхуэду щызыгъэтыр? Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, псоми и къежьапIэр къызыхэкIа унагъуэмрэ къыздыдэкIа хьэблэмрэщ. УзэрыцIыкIу лъандэрэ уи хъуреягъкIэ цIыхухэм пщIэ-нэмыс я зэхуаку дэлъмэ, зыр адрейм хуэщIыхьэхумэ, дэIэпыкъумэ, уэри ущыцIыкIуам плъэгъуар балигъ ухъуа нэужь пщIэжынущ. Нэ илъагъу Iэ ещIэж жыхуиIэращ.

Сыт апхуэдизыр Борисрэ, Iэниуаррэ къащIехъулIар? Сыт зыр щIэныгъэлI, адрейр спортсмен зыщIар? Узэрыбауэ хьэуамрэ псымрэ къабзэмэ, пшхым IэфI, къэуат щIэлъмэ, гукIи, щхьэ куцIкIи, IэпкълъэпкъкIи уузыншэнущ. Уузыншэмэ, щIэныгъэлIи, спортсмени ухъунщ. Ауэ узыншэ псори апхуэдэу цIэрыIуэ хъукъым. Арамэ, иджыри щхьэусыгъуэ щыIэн хуейщ. Си фIэщ мэхъу а щхьэусыгъуэр «хабзэ» жыхуаIэр арауэ. А хабзэр хьэуами хэтщ, псыми хэлъщ, шхынми хэлъщ, цIыхуит щызэпсалъэкIи я зэхуаку дэлъщ, гъавэ щыхасэм и деж жылэм и гъусэу халъхьэ. Жырыкъуэ Борисрэ Джэду Iэниуаррэ хабзэм, адыгагъэм къадэхъуащ, ахэр къызыдэхъуа ди хьэблэр адыгагъэм, хабзэм и лъапсэщ.

ДэркIэ, сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ, ахэр щапхъэщ, дызыдэеплъеинщ. Сытым щхьэкIэ жыжьэ дыIэбэн хуей щапхъэ дылъыхъуэу?! СэркIэ апхуэдэ защIэщ ди хьэблэм дэс цIыху псори, сэркIэ апхуэдэщ Жырыкъуэ Борисрэ Джэду Iэниуаррэ.

Гумэ Камилэ


Eski bir iksir: Adige bal şarabı

Alkollü ulusal içki mahsıma artık ender olarak yapılıyor, hazırlanması çok meşakkatli. Bu geleneği halen devam ettirenlerden biri ise arı yetiştiricisi olan 93 yaşındaki Tsatsa Tsipine…
Çernaya Reçka Köyü, Kabardey-Balkar’ın başkenti Nalçik’e 23 km. mesafede yer alıyor ve köyde tam bir kır hayatı yaşanıyor. Bahçeler ve tarlalar, arıların vızıltısı ve Tsatsa’nın ateşte pişirdiği yemek… Tsatsa 70 yıldan fazla süreden beri arıcılıkla uğraşıyor. Altı ay devamlı yer değiştirerek kovanlarla ilgilenmiş. Tsatsa, “Bu yıl ilk olarak 12 Mart’ta işe başladık, eve sadece düğün ya da cenaze gibi nedenlerle üç kez gittim. Burada yalnız değilim tabii, büyük damadım, torunum ve kuzenim de yanımda. Tek zorluk taşınma zamanları: Her şeyi toplayıp tekrar yerleştirmek. Ama torunlarım hep yardımcı oluyor” diyor.

Tsipine ailesi beş nesildir arıcılık yapıyor. Röportajımız esnasında bize eşlik eden İdar’ın büyük büyükbabası Elmırza Tsipine tarafından kurulmuş kovanlar… Elmırza’nın torunu evlendiğinde geline 100 arı kovanı çeyiz getirmiş. O zamanlar hasır sepet gibi görünüyormuş kovanlar. Kovanları getiren o gelin, Tsatsa’nın kayınvalidesi… Tsipine balı Kabardey-Balkar’ın meşhur bir markası haline gelmiş. O günlere dönen Tsatsa, “Babamın da birkaç kovanı vardı, bu nedenle arılardan korkmuyordum. Kayınpederim beni çok severdi ve ‘Tsatsa’yı özellikle çok seviyorum çünkü arılardan korkmuyor’ derdi” diyor.

Tsipine Aslan’ın annesi

Tsipine ailesi sadece bal üreticisi olarak tanınmıyor. Tsatsa’nın oğlu ünlü halk bilimci ve etnograf Aslan tarım ya da farklı konulardaki ritüellerle ilgili eski geleneksel festivalleri canlandırmış, geleneksel arıcılık aletlerinin koleksiyonunu yapmış ve arıcılıkla ilgili birçok bilgiyi toparlamış. Onun sayesinde otantik süreçler ve tarifler muhafaza edilmiş. Ailenin arıcılık işinde profesyonelleşmesini sağlayan o imiş. Aslan’ın oğlu İdar da bilimsel çalışmalara devam etmiş ve doktora tezini vermiş.

Tsatsa, oğlu Aslan’la ilgili bir anısını aktarıyor: “80 yaşına girdiğimde oğlum doğum günümü kutlamış ve bir süre sonra kovanlar için evden ayrılacağım zaman ‘İnsanlar yazın altı ay boyunca arıcılık için annemin ev dışında olması yüzünden beni ayıplamaz mı? Bu kadar yılını bu işe verdiğini herkes biliyor. Artık bırak’ dediğinde şöyle cevaplamıştım: ‘Ölmemi istiyorsan eve kapa beni.’ O gittiğinde arıları bir daha asla bırakmayacağıma ant içtim, arıları çok severdi.”

Bir sohbet içkisi: Mahsıma

Tsatsa, alkol derecesi düşük olan Adige içkisi mahsıma hazırlamayı eşinin ailesinde öğrenmiş. “20 yaşında evlenmiştim ve kayınvalidem öğretmişti, o zamandan beri yapıyorum. Eskiden, Aslan kitlesel festival etkinlikleri düzenlerken yılda 2 fıçı mahsıma yapardım ama şimdi sadece torunlar istediğinde ailem için yapıyorum” diyor.

Günümüzde bu içki çok ender üretiliyor, oysa bu gelenek muhafaza edilmeli. Dürüst olmak gerekirse her evde de yapılmazdı çünkü çok emek ve zaman gerektiriyor. Zaman zaman düğün ya da başka kutlamalar için ünlü mahsıma ustalarına sipariş veriliyor. Genellikle sonbaharda hazırlanır ve kış boyunca tüketilirdi. Etnograflara göre, mahsıma sadece bir içki değildi, bir ritüeli vardı. Gücüne inanılır ve şerefine kadehler kaldırılırdı. Tsatsa, mahsımanın mideyi yakmadığını ve sarhoş etmediğini belirterek kan dolaşımını hızlandırdığını ve sağlığı güçlendirdiğini, bir anlamda uzun yaşamın içkisi ve gençlik iksiri denilebileceğini söylüyor.
Mahsıma ayrıca sosyalleştiren bir içkiydi. Eski zamanlarda köyün büyükleri ocak başında toplanır, şarkı söyler ve hayata dair öyküler anlatırlardı. Büyük bir kadehte mahsıma sunulur, herkes yavaşça yudumlar ve sohbetlerine devam ederlerdi.

Tsatsa iki farklı tarif olduğunu söylüyor. Otantik olanı zaman alıcı. Eskiden mısır unuyla biraz buğday, buğday kepeği ve mısır maltı su ile yoğrulup hamur haline getirilir ve kabarması için ılık bir yerde bekletilirdi. Sonra büyük bir kapta ocağa konulur, kahverengileşip un tadı yok olana kadar karıştırılırdı. Bu işlem bazen bütün gün hatta daha fazla sürerdi. Tsatsa bu işlem esnasında ocağın çok kirlendiğini hatırlıyor. Hazırlanan hamur soğuyunca malt, bal ve kaynatılıp ılıtılmış su eklenir ve bir hafta bekletilirdi. Elde edilen ürün tekrar suyla seyreltilerek bir büyük ve bir küçük elekle süzülürdü. Kalın tortu sıkılıp kurutulurdu, böylece yeniden kullanılabilir olurdu. İçkinin demlenmesi ve istenilen sertliğin sağlanması için sık sık bal eklenerek 10-14 gün bekletilirdi.

Maremızhıa

Bazen de ürünün bir kısmı dar ağızlı büyük bir şişeye doldurulup toprağa gömülür ve düzenli olarak şeker ilave edilirdi. Eğer yakınlarda bir nehir ya da dere varsa toprağın daha soğutucu olacağı düşünülürdü. Bir yıl boyunca içkinin sertliği artarmış. Tsatsa, bu yolla yapılan içkiye maremızhıa dendiğini söylüyor. Bu içkiyi mahsımanın aksine oldukça küçük bardaklarda içerlermiş. Söylenenlere göre mahsımanın en üstteki tabakasını aristokratlar içermiş. (www.etokavkaz.ru)

Çeviri: Serap Canbek

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz