Хэкум гъэзэжьыгъэным игъогу зэIузыхыгъэхэм ащыщ Дугъ Мтрадж.
Мэлыльфэгъум и 4-м 1991-рэ илъэсым щыублагъэу Мыекъуапэ щэпсэу. Дугъ Мтрадж Хэкум ыгъэзэжьынэу зэрэхъугъэм ыкIи ащ ыужырэ илъэсхэм, ищыIэныгъэ фэгъахьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ.
-Хэкум бгъэзыжьыным игупшысэ сыдэущтэу пшъхьа къихьагъа ыкIи теубытагъэу пIалъэр сыдэущтэу къыхэпхыгъа?
-Тыркуем къалэу Самсун лицеим сыщеджэщтыгъ, сянэш гурытэу Дугъ Алатин я 70-рэ илъэсхэм Кавказ културэ ыкIи Ямчы-кIакIо зыфиIорэ журналхэм акIэтхагъэу къыфакIощ тыгъэх. Бэрэскэжьые пчыхьарэ Мыекъуапэ Адыгэ Радиом едэIущтыгъ. Сэри сянэшым къыфэкIорэ журналхэм сяджэщтыгъ, Ьыеъкьуапэ радиом сыгу етыгъэу седеIущтыгъ. 1977-рэ илъэсым ыкIэм IофышIэ Анкара сыкIофэкIэ сигупшысэхэр чьэпхьыгъэх. 1992-рэ илъэсым унагъокIэхэкум къэкIожьыгъэу ищыIэныгъэ ичIыгу щизыхыгъэ сигупсэу сянэшыр ары хэкум сыкъэкIожьыным сигупшысэ къыфэзгъэущыгъэр. Тхьам хьадрыхэ гупсэф регъэгъот.
***
Дугъ Мирач
«Иунагъо иIыгъын ыгъэгупсэфын фэшI, къалэхэу Самсун, Синоп, Амася, Токат ыкIи Чорум якIурэ гъогухэм яшIын лэжьакIоу ащылажьагъ. Тхьамафэм мэфищ плIы унэм къэкIожьыщтыгъэ Тымрэ, икIалэхэм яфэIо фашIэ изгъэкъурэ.ахэр зыми щимгъакIэхэу, щыIэм езэгъым зэригъафэу, иунагъо зыгъэдэхагъэ Нымрэ ятIонэрэ кIалэу мэзаим и4, 1959 -рэ илъэсым сакъфэхъугъ.
(Сянэ нахь пасэу еджапIэ сигъэкIон фэшI синыбжь аригъэиныгъагъ. Ащ фэшI 1959-, тэрэзыр 1958-рэилъэс).
Сшынахьыжъ Анталем щэпсэу, сшыпхъу нахьыкIэ Анкара иунагъокIэ дэс. Сянэ Самсун щыI, иунэ ис, тадэжь Мыекъуапэ къакIо щэIэ. Тятэ 1982-рэ илъэсым идунае ыхъуожьыгъ.
СятэкIэ сятэжь Тыркуем ишъхьафит зао. Сарыкамыщ зыфаIоэр заом зэкIом къыгъэзэжьыгъэп. Сянэ ятэ а заом хэлэжьагъ, псаоу къыхэкIыжьыгъагъ, ау сэ къэсшIэжьырэп, илъэсытIум ситыгъ зэлIэм. Синэнэжъи а илъэсхэм ищыIэныгъэ ыухыгъ. 1970-рэ илъэсым нэсэ, Сянэ янэ ары тиунагъо анахьыжьэу щысиIагъэр. Тянэшхэм адэжь щыIэщтыгъ. Ащ къыхэкIэу мафэ къэсми тлъэгъущтыгъэп. Сяти сяни адыгабзэр дэгъудэдэу ашIэщтыгъ, унэм щыгущыIэщтыгъэх. Тэ зэхытамгъэхын горэм тегущыIэнхэ зыхъукIэ адыгабзэм зыратыщтыгъ.
Асимилациер зыгъэлъэшыгъапэр къуаджэхэр къызанэкIэу къалэхэм кощыхэ зыхъугъэм, я 60-рэ илъэсхэр ары. ЩыIакIэр хьылъагъэ. Ащ фэдэ уахьтэм кIэли 3- ригъэджэн къаIэтынэу щыIэныгъэм фэбэнэрэ сянэрэ сятэрэ адыгабзэ сагъэшIагъэп сIоу сыгу ябгъэныр къезгъэкIурэп.
Ильэс пчьагъэ тешIагъэу, сянэ Мыекъуапэ къэкIуагъэу татэжь щыIэу тIэкIу сыгу зэрэхэкIыэрэ адыыгабзэ зэрэсимгъэшIа гъэр есIокIыгъ. А сикIал! Мыщ фэдизэу ущикIэгъэщт Iоу сшIагъэми, сыдэу хъугъэми озгъэшIэныгъи- зэриIуагъэр сщыгъупшэрэп.»
***
Анкара щылажьэрэ Кавказ Културэ Хасэм сыхэтызэ Хэкум гъэзэжьыгъэным фэбанэрэ ныбджэгъухэм ащыщ сыхъугъ. Зэгупшысэгъухэм щэч хэмылъэу хэкум гъэзэжьыгъэн, тинеущэ ащ щыгъэпсыгъэн фаеу, ассимилацием пэуцуным ыкIи хэкIодэжьыным ебэныгъэным хэкIыпIэ закъоу иIэр хэкум кIожьыныр арэу зэдедгъаштэщтыгъ.
Журналэу Ямчы и я 7-16-рэ номерхэм хэкум гъэзэжьыгъэным фэгъахьыгъэу тигупшысэхэм тиупчIэхэм джэуап къыритыжьытыгъ. ШышъхьаIум 1979-1980э илъэсхэм къулыкъу схьынэу сыздэ кIыгъэ Анкара къызысэгъэзэжьым Iоныгъэом 12 револуция щыхъугъэу сыкърихьылIэжьыгъ. Хасэхэм яIофшIэн зэтеуцуа гъэх. Ащ дэжьым унагъо зыпымылъ тиныбджэгъухэм яунэхэм, зигъонэмысэу зидунае зыхъожьыгъэ ткъощышIоу Бэрзэдж Фэрид ыIоу зэIуихыгъэ Кубан Кафе тизэIукIапIэщтыгъ, лъэпкъ Iофыгъохэр лъыдгъэкIотэнхэ фэшI.
1984-рэ илъэсым Хасэм иIофшIэн зыпедзэжьым, 1990-рэ тлъэсым нэсэ Хьаткъо Аслан титхьаматэу хасэм изещэкIо куп сыщылэжьагъ. Iоныгъом и 12 къыздихьыгъэ хасэм яхьылIагъэ унэшъо пкъыехэм оIфхэр къыгъэхьыльагъ, уплъэкIунхэр агъэ льэшыгъ. Кьиным къымгъэцыхэу хасэм ипшъэрылъхэр ыгъэ цакIагъ, пчыхьа зэхахьэхэр зэхищагъ, ылъэ къытеуцожьыгъ. Мэзих хьылъэу къызэринэкIыгъэм хасэм зэхищагъэхэм анахь кIуачэ иIагъэр, 1989-рэ илъэсым чьэпыогъум Хэку ИкIыным и я 125-рэ Илъэс ШIэжь зыфиIорэрэ зэфэсышхор ары. Мыщ рагъэблагъагъэх Хэкум, Иорданем, Сирием, Германем ащып сэурэ Адыгэхэм ялIыкIохэр. Тхьамэфэрэ кIуагъэ зэфэсыр, гъунэ зиIэ унашъо пкъыехэм апхырыкIыгъ, лъагъо хихыгъ, културнэ програмэхэр къыкIэльыкIогъэ зэIукIэхэм яонджэкъ машIо кIэпщагъэ хъугъэ. (ащ ыпкъ къикIыгъ Тыркуем щыщ еджэкIо нэбгырищыр Налчык университетым аштэныр, Тыркуем щылэжьэрэ хасэхэм зыпч зыпчьэгъу зашIыным игупшысэ, Дунэе Черкес Ассацацием (ДАХ) икъэхъун. “125. Yıl 1990-рэ илъэсым тыкъзэсым хэкум къэзгъэзэжьыным сыгукIи сшхьакIи сыфэхьазырыгъ. Бэрзэдж Нихьат итхылъ Изгнания Черкесов зыфиIорэм иапэрэ нэкIубгъо итхагъэ Бреет игущыIэхэм тэ зихэку зэрагъэбгынагъэхэр къеIотэх;
«Къытапэсыгъэ «кощакIохэр» зыфиIорэ цIэр ныбжьи сштагъэп.
зичIыгу зыбгынагъэхэр ащ къикIырэр
ары шьае тэ тичIыгу тыбгынагъэп
тшоигъоу нэпэмыкI хэгъэгу къыхэтхэу,
хымэ хэгъэгу пIэлъэ хэхыгъэкIэ тыкъщыуцугъэп.
ТыкърагъэкIыгъ егъэзыгъэкIэ, ты хые бзэджашI.
Зипчьэ къытфыIузыхыгъэр тихэкоп, ар тихэхэсыпIэн фае.
тлъэкIыщтымкIэ гъунапкъэм пэблагъэу.
Гумзагъэу тежэн фае. Хэкум зыщыдгъэзэжьэщыт мафэм».
ыIоу лъыкIотэрэ усэм къыIуатэхэрэр сэрыкIэ Адыгэхэр арых.
Джыри ССР щыIагъ, хэкум укъэкIожьы хъунэу нэдэплъыпIэ къэызэльагъом, Атэжъ чIыгум тыкъекIужьыным ипаIлэ къэсыгъ тIуи гъогум тыкътехьажьхэу тыублагъ.
Я 80-рэ илъэсхэм Мыекъуапэ ыкIи налчык тиныбджэгъухэм ащыщхэр къэкIожьыгъагъэх. Сэри СССР-м илIыкIоу Анкара щыIэм ситхылъхэр ястыгъагъэх хэкум къэзгъэзэжьын фэшI. ЫпэкIэ къэкIожьыгъэ синыбджэгъухэр къызэрыкIогъэ гъогум фэшъхьаф шIыкIэ сыушэтынэу сыфэягъ.
Ар, Анкара Гражданство къыщсатын, сихэку ар сиIэу сыкъэо- жьыныр арыгъэ. Ау илъэсрэ джэуап къатыжьыгъэп, Мыекъуапэ къэкIожьыгъэу щыпсэухэрэ синыбджэгъухэм 1991-рэ илъэсым егъэблэгъэ тхылъ къысфашIыгъ.
Iофэу сшIэрэр
– Тыркуем ущыIэзэ тэда узщыпсэущтыгъэр, Сыд IофшIап Iа узIутыгъэр?
-Къалэу Самсун ублапIэ, гурыт еджапIэхэм ауж, къалэу Чорум дэт илъэситIу еджапIэу Машынэ Стройтельный Технткумым зыхязгъэтхагъ. Мы еджапIэр къызкIыхэсхыгъэр лейтенантэу къулыкъур щысхьын,икIэлищ Iэшъхьа закъокIэ езгъаджэрэ сятэ ыщэфыгъэ унам икIыфэ ытыжьынымкIэ IэпэIэгъу сыфэхъун, ихьылъэ тIэкIу тесIэтыкIыныр арыгъэ.
Iоныгъу, 1977-рэ илъэс, армэм джыри сыкIуагъэп, еджапIэм гъэсэныгъэу щызэзгъэогъотыгъэмкIэ Анкара Къэралыгъо Офис Материялнэ База (ГМБ) IофышIэныр щысыублагъ. СиIоф елъытыгъэу къалэхэу Измир, Станбул, Бурса сащыIэнэу бэрэ хъущтыгъэ, тхьамафэ ыжхэр Анкара Темыр Кавказ Хасэм щызгъакIощтыгъэ.
1980-рэ илъэсым армэм сыкъикIыжьыгъ. Iофэу сызIутыгъэм икIэрыкIэу лъэIу тхылъ ястыгъэр Iоныгъом и 11-м аштагъ. ИтIэнэрэ мафэм пчьэдыжьым IофышIэ сыкIонэу сежьагъэу Тыркуем инациональный орэдхэр орэдыIом къеIох, ащ льыпытэу дзэ пашэу Кенан Эврен иджмакъэкIэ револуция хъугъэ къеIо. Хьишъэм зэрэхэхьагъэуIоныгъом и 12-м мафэр етэгъажьэ.
Iофым сыщылэжьэным ар пэрыохъу фэхъугъэп, зы мафэкIэ ыпэ сишыгъэу хъугъэ. ГМБ сиIофшIапIэ къэралыгъом къыщэ фырэ мотор зыхэт машынэ пстэум автобус, скоро помош зыфэ пIон фэдэхэм язэгъэпэшын, язэгъэкIун, хэушъхьафыкIыгъэ унашъохэм адиштэрэ проектхэм я отдел сыщылэжьагъ.
1987-эр илъэсым Анкара Сёгютёзю хьаблэм дэт Отокоч зыфиIорэ Iахь зэхэлъ лэжьапIэм сыIухьагъ. Илъэсищ начальник сервисэу сыщылэжьагъ.
Мыекъуапэ сыкъзэкIожьым мэзиплIы урысыбзэм изэгъэшIэн сыпылъыгъ. Апэрэ илъэсыр унэ ныкIошIэу къэтщэфыгъэр идгъэкъужьыным ыхьыгъ. Мэзи 4- урысыбзэ курсым сыкIуагъ.
А илэсхэм сисэнэхьат сырылэжьэнэу амал щыIагъэп. ТыкъзэкIожьым ятIонэрэ илъэсым тымылажьэу зэрэмыхъущтыр къэнэфагъэ. А лъэхьаным тэщ фэдэу унэе IофшIапIэ зыгъэпсы зышIоигъо ныбджэгъухэм щапIэхэр зэIуахыгъэх, тэри тахэуцуагъ. Мыщ дэжьым тучан цIыкIоу зэIутхыгъагъэмкIэ инэу ишIуагъэ къытигъэкIыгъ Нэгъой Хьасанбый, ащ ишIушIэ тщыгъупщэрэп. Илъэсищым мы щэпIэ цIыкIум тигъэпсэугъ. Сыд фэдэ хьап щыпи щытщэщтыгъ, ау шIухьафтын пкъыгъохэр едгъэбэкIыщтыгъ.
А илъэсхэм унагъокIэ Мыекъуапэ къэкIожьыгъэ Чэтэо Ибрахьим ишъхьагъусэу дэн бзэным фэIазэу сшыпхъу нахьыжьэу згъашIорэ Шукран, шъхьангъупчьэ пэIупхьэхэм ядын едгъэжьэным ишIуагъэ инэу къытэкIыгъ. Мыр джыри бэмэ ашIэщтыгъэп. Илэс 10-м ехъу тызэдэлэжьагъ.
1997-2002-рэ илъэсхэм мебель шIыным Iоф дэтшIагъ. 1997- 2005 илъэсхэм шъьангъупчьэ пэIухъо шэкIхэр зыщытщэрэ шапIэм игъусэу шьхапIэ зэIутхыгъ. ШэкIы щапIэм джыри Iоф ешIэ, шъхапIэр фэтэрэу ттыгъэ. Пандемием ыпэкIэ къежьагъэ экономически кризисым Iофхэр къыгъэхьылъагъэх. Мэфэ щынагъо къинхэр щыгъэзыягъэу хъужьыным тычIэхъоп сы. Джы зыгъэпсэфыгъом сыщыс. Сипсауныгъэ гумэкIыгъохэр къыхэхьагъэх нахь мышIэми, тихэтэцIыкIу фэIо фашIэхэм ащызгъакIэрэп. Тикъушъхьахэм сыкIонэу уахьтэ сэгъоты.
-Уишъхьагъусэ уигъусагъа хэкум узэжьым? А лъэхьаныр ара нэIуасэ шъузэфэзышIыгъэр ыкIи сыд фэдэ Iофыгъоха шъузэрихьылIагъэхэр?
-Хэкум къэдгъэзэжьынэу гухэлъ зытэшIым джыри унагъо тыхъугъагъэп. Сэ къалэу Анкара, сянэ инысэ хъунэу щытыгъэ сишъхьагъусэ Станбул щыпсэущтыгъ. ЧIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащыпсэоу,«Хэкум Гъэзэжьын» гупшысэм знзгъаштэхэу ащ фэшI Iоф ышIэзэ зызхьазырырэ ты цIыф зырызыгъ.
1990-рэ илъэсым и бэдзэогъу мазэ СССР-м КултурэмкIэ илIыкIоу Тыркуем щылажьэрэр телефонымкIэ къысфытеуагъ Налчык Родинэм зыфиIорэм Эрсин Калкан ыцIэкIэ егъэблэ гъэ тхылъ къызэригъахьыгъэр ыкIи ар синэIуасэмэ къысэуп- чIыгъ. СигущыIэ елъытыгъэу визэ ритыщтэу ыуIагъ. Эрсин Калкан телефонкIэ и паспорт къысфигъахьынэу есIуагъ.
Трабзон нэсэ сыгъэкIотагъэ.ТынэсыфэкIэ Хэкум Гъэзэжьыным тытегущыIагъ, тигупшысэхэр зэдэдгощыгъэх, тиеплъыкIэхэр зэтефагъэхэу къычIэкIыгъ, нахь благъэу нэIуасэ тызэфэхъугъ.
1970-1980- рэ илъэсхэм язэблэкIыгъохэм асимилациям пэуцун тымыкIодэжьын фэшI хэкIыпIэ закъоу щыIэр Хэкум гъэзэ жьыгъэным игупсшысэхэм сагъэгупсэфыщтыгъэп. 1990-рэ илъэсым Налчык ыкIи Мыекъуапэ синыбджэгъухэм ащыщхэр къэкIожьыгъагъэх.
Отокоч Форд Сервис IофшIапIэм сыIутзэ СССР-м илIыкIоу Анкара дэтым иIофышIэхэм Форд машынэ зиIэ нэбгыри 3-4 тисервис къакIощтыгъ. Ахэм яхаз щэн щэфэным фэгъэзагъэ Атаще, адырэр Посолыр арыгъэ.
НэIуасэ тызэфэхъугъагъ. Ащ ишIуагъэкIэ, 1991-рэ илъэс гъэт- хапэм IофшIапэм сыкъIукIыжьыфэ, Кавказым икIэу Тыркуем кIохэрэм, Тыркуем къикIэу Кавказым къакIохэрэм явизэхэм ягъэпсын IэшIэхы сфэхъущтыгъэ. 1989-рэ илъэсым еджэкIо нэбгырищым Налчык къэралыгъо университетым ягъэштэн, Тыркуем ит къалэу Адыпазары ыкIи къэлэу Сухъум зэныбджэгъу хъунхэм игъэкIотыгъэу сыдэлэ- жьагъ.
1991-рэ илъэс мэзаем икIэм, Посолствэм бэрэ уокIо аIуи сащагъ, мэфи 3-м саIыгъыгъ. Щынэгъочьэным иIоф дэгъугъэп. Зызгъэхьазырыным сежэнэу уахьтэ сиIэжьыгъэп. Гъэтхапэм 1991-рэ илъэсым IофшIапIэм сыкъIукIыжьыгъ. ПсынкIэу зызэзгъэпэши Хэкум сыкъэкIожьынэу гъогу сыкътехьажьыгъ.
Мэлыльфэгъум иI-м 1991-рэ илъэсым Станбул-Кадыкёй къуахь IукIыпIэу иIэм IукIыгъэ катамараныр, хыуаем къыхэкIэу Станбул ыгъэзэжьыгъ, мэфитIум щытыгъ.
Сыхьат 17-кIэ зиутхыпкIым уалъэзэ хым тетыгъэ катамараныр. Мэлылъфэгъум и 4-м сигъогогъоу МэфэшIукъо Щенгюлрэ сэрырэ ПцIэмэз-Новоросиски тыкъщикIыгъ. Илъэс пчьагъэхэм сынэгу кIэмыкIыгъэ сихэку ичIыгу сыкътеуцожьыгъ. Мыекъуапэ сыздэсыр тхьамафэ хъугъэу, мэфэ къинэу спэкIэ кIыгъэхэр къызэкIэрыожьыгъэх, сымадж сыхъугъ, тхьамафэрэ къысэIэзахи сыхъужьыгъ.
Ащ дэжьым Тыркуемрэ Мыекъуапэрэ азфагу узэлъыIэсыныр къиныгъ. ТелефонкIэ уигупсэхэм уадэгущыIэн хъум почтэм зябгъэтхын, мэфитIу щы уежэн фэягъэ ыкIи чэзыур бэщтыгъэ. Къэралыгъом ихьыбыйыгъом тыкърихьылIэгъагъ, узфаер бгъотыщтыгъэп.
Я 70-рэ илъэсхэм ащ фэдэ зэхъокIыныгъэ Тыркуеми щыхъугъагъ, ар зэрэтекIыгъэм фэдэу мыри зэрэтекIыщтытыр тышIэщтыгъ. КъакIо-кIожьхэрэм типисмохэр къахьыщтыгъ, ядгъахьыжьыщтыгъ.
“Тызызагуатхэм сыхьати 2- тешIагъэу СССР-р зэхэтэкъугъ»
Зигугъ къэсшIыгъэхэм сахэтэу, бэдзэогъум и 27-рэм 1991- илъэсым тиджэгу Мыекъуапэ щытшIынэу тызэзэгъыгъ. Ау нысэм янэ ятэхэр апэрапшIэу «хэкум къызэрэкIожьыщтым» егъэуцолIэгъэнхэ фаеу тапэ илъыгъ. Мыщ дэжьым инэу зишIуагъэ къытэкIэыгъэ МэщфэшIу Нэдждэт шьакIафэ фэтэшIы. Бэдзэогъум и 19-20-м Станбул Багларбашы Хасэм ыкIи Самсун щашIыгъ тиджэгу, ащ ыуж, а мазэм и 21-рэм тызэгуатхэн пае сянэ инысэрэ сэрырэ Батум тыщзэIукIагъ. Титхылъхэм щыкIагъэхэр яIэу къычIэкIыгъ. ШышъхьаIум и 12-м тызэгуатхэщтэу къагъэнэфагъ.
Адыгим, Адыгэ Хасэм тиджэгу зэрищагъ бэдзэогъум и 27-рэм. ШышъхьаIум и 12-м икIэрыкIэу Батум Посолсвэм тыкIугъ. Тызыгуатхагъэм сыхьати 2- тешIагъэу СССР-р зэхэтэкъугъ. Тыркуем щыщэу апэу Батум щызагуатхагъэр тэрыгъэ. Тыркуем ит адыгэ къуаджэу машукие къыщыхъугъэ Адыгэу Батум пасолэу щыIагъэ Окан Атакан тызэгуитхагъ.Ар тыркуем Измит къалэ апэрэ бзылъфыгъэ къэлэ тхьаматэу мерэу Лейла Атакан ышнахьыжьыгъ. Тхьам хьадрыхэ гупсэу тIуми къарет.
-СССР-р зэрэзэхэкIыжьыгъэр шъуинэрылъэгъугъ. Ащ дэжьым къиныгъоу -псынкIагъоу, шъумыкIожь ыпэу сыда шъузэжьагъэу ыкIи шъузэмы жьагъэхэр шъузэрихьылIа гъэхэр, зэпэщэкыхэр шъугу къихьахэу къыхэкIыгъа?
-1991-рэ илъэсым, Мэлылъфэгъум и 4-м Мыекъуапэ сыкъзэкIо- жьым СССР-р щыIагъ. Ау Престройка-зэхъокIыныгъэм ижьот хэтыгъ ащ дакIоу гумэкIыгъо ин хэтыгъ къэралыгъор, зи бгъотыжьыщ тыгъэп, гъомылапхьэхэм ащэгъэжьагъэу цIыфмэ ящыкIагъэр талонкIэ ащэфэщтыгъ, тэри ащ тыкъхиубытагъ. Тыркуем я 70-рэ илъэсхэм ащ фэдэу къинхэр тыушэтыгъагъэх. Мыщи ахэр шъхьащыкIыщт тIощтыгъ.
ТыкъэкIожьыгъакIэу Адыгэ Овтоном Хэкур Краснодар Крайм къыхэкIыжьыгъ, Республикэ статус иIэ хъугъэ.
Репатриантхэм яхьылIагъэ унашъор Югославиещтыгъэ хэкум хахьэщтыгъэ Косово, Урысыем икъэралыгъо унашъокIэ тилъэпкъэгъухэр къыращыжьхи, Адыгеим къызащэжьхэр ары. Ащ лъыпытэу къуаджэу Мэфэхьаблэ зэрагъэпсыгъэр,чылэм къэкIожыгъэхэм зэкIэхэми чIыгу Iахьхэр заращыратрэм, унэ зэрашIашIырэм урыгушхонэу щыт, ыкIи ар къызэрыкIоп.
ЩымыIэхэр, талонхэр,чэзыухэр зыфэпIон фэдэхэр шIэхэу текIыгъэх. 1993- рэ илъэс ужым зыпкъ иуцожьыгъ щыIакIэр.
ИлъэситIукIэ тэри тиунэ ныкъошIы тыухыгъэ.
1992-рэ илъэсым тучан цIыкIоу зэIутхыгъэм тищыIэныгъэ къегъэпсынкIэ. 1993-рэ илъэсым Абхьазым заор къыщежьэ. Мыекъуапэ къэкIуагъэ Абхьаз унагъор тиунэ изыIахь чIэтэ гъэIыстэ. Мэзих къытхэсыгъэх. Зэгупсэхэ тыхъугъ. Унагъом япшъэцIыкIоу Алиса сипшъэшъэ Псынэф илъэгъугъ ыкIи пыдз зэдешъуагъэх. Унагъо гуахьымрэ тэрырэ зэблагъэм тыфэд. ТызэкIэлъэкIо.
Хэкум сыкъэмыкIожь ыпэкIэ Москва радиом седеIущтыгъэ. Ащ икъэтынхэм, къэралыгъом ицIыф пстэуми IофшIапIэ зэряIэр, унэ зимыIэм унэ зэрэритрэр, мэзапкIэу къалэжьы рэм гупсэфэу зэрэрыпсэухэрэр, псауныгъэр, гъэсэныгъэр пкIэ хэмылъэу къэралыгъом зэригъэпсырэр къыIощтыгъ. Гукъау нахь мышIэм тыкъзэкIожьым бэ темышIэу а пстэур блэкIы- гъэм зэрэхэкIощэжьыгъэр тынэгу чIэкIыгъ. Капитализм зыфаIорэ жьалымым жьыбгъэм фэдэу зиушъомгъугъ. НэжъIужьхэм Совет хабзэм гупсэфэу зэрэщигъаIэщтыгъэхэр ащыгъупшэрэп. Ахэр арых системыкIэм нахь иягъэ зэригъэ кIыгъэхэр, къин хидзагъэхэр.
Я 1980-рэ ильэсхэм Анкара иныбжьыкIэхэу Хэкум Гьэзэжьыным фаджэщтыгьэхэу Ёзен Осман, Таймаз Юсуф, Ёндер Илхьан, Баджэ Джэуат. Ильэс пьчьагьэ нэуж Мыекьуапэ тыщзэIукIагь.
Я 90-рэ илъэсхэм урамхэм нэжъIужь щакIохэр бэу ащып лъэгъущтыгъэх. Шъхьазэкъо рыпсэухэм, зыгорэхэр ащэхэзэ яхьалыгъу къалэжьыжьыщтыгъ. Ахэр итIани тхылъ еджэхэу плъэгъущтыгъэх ащэхэрэм апэсхэу.
Ихэку ыгъотыжьын щэхъу зышъхь имылъхэу тэ Хэкум Гъэзэ- жьыгъэным кIэдэухэрэм, сыд фэдэ къини тщэIэным тыфэхьа- зырэу тыкъэкIожьыгъагъ; хэт сыд ыуIуагъэкIи, сыд фэдэ чIыпIэ тиуцуагъэкIи тызэкIэмыкIонэу, тилъапсэхэр тихэку щыддзыжьын тыбзэ, тикултурэ зыухъумэн, лъызгъэкIотэнхэр лIэужхэр щыдгъэ-бэгъонхэр арыгъэ типлъапIэр.
-Гражданство къыуатыным бэрэ оежагъа? Ащ егъэпшагъэм непэ гражданство къыдэпхыныр нахь хьыльа?
-Сэ джыри анкара сыщыIэу 1990-рэ илъэсым СССР-м ипосолство гражданство пае тхылъхэр ястыгъагъэх. Мыекъуапэ прописка сфэзышIынэу сызгъэгугъагъэм Iэпэдэлэл ышIэу гужъо зэхъум, сэ сапэ къишыгъэу Мыекъуапэ къэкIожьыгъэ синыбджэгъухэм мэзищ пIалъэкIэ къысфарагъахьыгъэ визэмкIэ сыкъэкIожьыгъ.
Сисын фитыныгъэ сиIэнэу тхылъхэр ястыгъагъ, ау Тыркуем ущыIэзэ гражданство пае Посолсвом тхылъхэр яптыгъагъэщ, хъущтэп аIуагъ.
ЦIыф лъэрыхьхэр хэлажьэхи сивизэ илъэскIэ лъэагъэкIотагъ, илъэс нэуж сисын фитныгъэ зэрытхагъэ тхыльыр къысатыгъ. 1993-рэ илъэсым Гражданство сиIэ хъугъэ. А пIалъэм щыIагъэ унашъомкIэ, сыкъызщыхъугъэ Самсун къэлэ заксыр кIэтхагъэу бзэджэшIагъэ, пшъэдэкIыжь зэрэстемыльымкIэ тхыль ыкIи Тятэжъ пIашъэ Кавказым зэрэщыщыгъэр къэзыушыхьатрэ архивнэ материял къэтхьын иыщыкIэгъагъ. Б. Елтциным илъэхьан аштэгъэ унашъор илъэсищ фэдиз лэжьагъэ. Мыр зыгъэфедагъэр мэкIэдэд ыкIи IэкIыбым щыIэхэр икъоу гугъ елIыгъэхэп. Джы зэхъокIыныгъэхэм апкъ къикIэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ Гражданство араты. Ау мыхэм анахь шъхьаIэр урысыбзэр пшIэныр ары зэрэсшIэмэрэмкIэ. Ащ илъэс зытIущ ищыкIагъ. Апшъэрэ еджапIэр мыщ щызыухыгъэхэм нахь псынкIэу араты.
«Хэкум сыкъзэкIожьым илъэс 32-рэ сыныбжьыгъ»
-Иугупшысэ ииугъуазэу пшIоигъор бгъэцэкIагъэ, Уатэжъхэм ячIыгу бгъэзэжьыгъэ. УзфыкIэгъожьыгъэ е сыдэу дэгъоу къызэдэхъугъ зыфэпIуагъэхэр сIом, е хымашъо зытепщтэжьэу къыхэкIыгъа, хэкурысхэм яеплъыкIэ сыд фэдагъа?
-Хэкум сыкъзэкIожьым илъэс 32-рэ сыныбжьыгъ. СикIалэхэм афэдэу сэри мыщ сыкъщыхъунэу, университет щысыухынэу сыфэягъ. Хьау, зэ нэмыIэми, зымый сыркIэгъожьэу къыхэкIы гъэп ыкIи къыхэкIыщтэп…цIыфыр ихэку зэрэщыпсэурэм фыкIэгъожьын лъэкIына?
Тыркуем тыкIоу къыхэкIы.Тхьамафэ е мэфипшIы зытешIэкIэ Мыекъуапэ тыкъфезэщы. ТхьамэфитIу нэуж пчыхьапIэ лъэгъу сфэхъу, сыгъэгупсэфыжьрэп.
Апэрэ мазэхэм къытфэхымэу, гурыIогъуаехэу, къиныгъохэм тарихьылIагъ ау, уахьтэ тешIэ къэсми икIыпIэ къафэдгъотыгъ, цIфыр сыдыми ясэжьыба. ЦIыфышIу цIыф Iуш гъэсагъэхэу лъэпкъшIэжь яIэу бэ тызIукIагъэр. Ахэм ащыщхэр джыри тищыIэныгъэхэ къыддыхэтых, тиныбджэгъушIух.
ЗишIуагъэ къытэзгъэкIыгъэр, къыддеIагъэр,тигумэкIыгъохэр къытфагъэпсынкIагъэр макIэп.
Лъэпкъыр итэкъуахьыгъэ зэхъум тызэпэIапчьэу тыпсэугъ, къинэу алъэгъугъэм, чIыпIэ хьылъэхэу зэрыуцуагъэхэм пхырыкIыгъэх ткъошхэр, тихэку, тилъэпкъыцIэ аухъумагъэщ, ахэм шхьакIафэрэ, шIушIэрэ япэсыгъ.
Сипшъашъэ Псынэф 1993-рэ илъэсым, сикIэлэ Осэпс 1997-рэ илъэсым къэхъугъэх. ТIуми яныдэлъфыбзэ дэгъоу ашIэ, рэтхэх, рэгущыIэх. Мыекъуапэ къызэрэщыхъугъэхэм зэрэщып сэухэрэм щэгушIукIых, рэгушхэх. Сипшъашъэ ипшъэшъэ цIыкIу Гуис илъэс 4, икIэлэцIыкIу ГъучIыпс илъэси 2-ум итых. Ахэри янэрэ янэшымрэ афэдэу адыгабзэ урысыбзэ, тIэкIу тешIэмэ тыркубзэр, инджылыбзэр зэрагъэшIэныщ, бзэ пчьагъэ ашIэу хъущтых. Илъэс 30-кIэ узызэплъэкIжькIэ, Хэкум тыкъзэрэщыхъугъэм тырэгушхо, зыIорэ кIалэхэр уиIэным нахь гушхуагъэ хэбгъотэнэу сыд щыIэн.
СыкъзэрэкIожьыгъэр сэдэу синасыпэу зыфэсэлъэгъужьы.
Тыжь Илкай ЫцIэкIэ ХьакIэщыр
-Тыжь Илкай ЫцIэ Зыхьырэ ХьакIэщым, Хэку Къэзэжьыным Игъогухэр зыфиIорэ проетктым шъузэрэдэлажьыгъэм пае тхьашъоегъэпсэу шIуасIо сшIоигъу. ХьакIэщым укътегыщыIэм…
-ХьакIэщым ыцIэ кIэкIэу сыкътегыщыIэн апэу: Илкай хэкум тIо щэ фэдиз къэкIуагъ, кIожьыгъэ. 2009-рэ илъэсым иныбджэгъу нэбгыри 8- игъусэу къэкIагъ. Щежь щыпсэун фитныгъэ къезытыщт тхылъыр дихынэу арыгъэ. Ащ дэжьым нэIуасэ тызэфэхъугъ.
ТшынахьыкIэ дышъэ прописька ищыкIагъэ зэхъум тиунэ дэттхагъ. Гъэтхапэм и 13-м машынэ зэутэкIым хэкIуадэфэкIэ тэры ирибысымыгъэр.
Хэкум щыпсэушъун фэшI Тыркуем щылажьэщтыгъ, щыугъуа- ещтыгъ. Аужырэу къызэкIом иныбджэгъухэмрэ ежьырырэ зыпсэунэу унэ ыщэфынэу арыгъэ. Машынэ къызеутэкIыщт чэщыми. мэфэ псэум Мыекъуапэ унэу щащэхэрэм яплъыгъ.
Идунае зехъуожь мафэм ятэрэ янэрэ тызэхэгущыIэжьи, Илкай Мыекъуапэ щыдгъэтIылъыжьынэу зэдэтштагъэ. ИтIэнэрэ мафэм Илкай иажырэ гъогу агъэкIотэжьынэу Абхьазым, Тыркуем.Налчык, Краснодар цIыф бэдэдэ иныбджэгъоу шIу зылъгъущтыгъэхэр къэкIуагъэх. Пчьыхьашъхьэм Тыжь Илкай ыцIэкIэ хьакIэщ гъэпсыгъэным тегущыIагъэх.
ХьакIэщым ишIын илъэситф тыпылъыгъ. Кьиныбэ къыпыкIыгъ, пэрыохъубэмэ такъагъэуцугъ, ау тыухыгъ. ХьакIэщым унэ 14, пшъэрахьапIэ, зэхахьэхэр зIукIэхэр щашIынэу зал хэт. Библиотэк бай щыдгъэпсыгъ.
Тыжь Илкай ыцIэкIэ ХьакIэщыр Хэкум гъэзэжьыгъэным игупшысэ ыгъэцэкIагъ.
Зыгу къэкIыгъэхэм,къхэлэжьа гъэхэм,тыгу къыдэзыщэягъэхэр зэкIэхэри тхьаегъэпсэух. ХьакIэщыр ишIыгъом къуахьльатэ кризисым, ащ ыуж пандемием къыздахьыгъэ зэгъокIыгъом къымыуфэхэу, мыпшъыжьэу, емызэщхэу зигупшысэ рыгъо зэрэ купым яIэпэIэгъукIэ къэуцугъ. Хэт къакIоми Хэкум ифабэ щызахашIэщт, ыIапэ афищэищт, иIэпэIэгъу афэхъущт Тыжь Илкай ЫцIэ Зыхьырэ ХьакIэщыр. Ар зыгъэIорышIэрэ Лъэмыдж Хасэр къышъуажэ.
Уасэхэр, щыхьаIэхэрэм ягухэлъхэм, къызфэкIуагъэхэм, зэрисыщтхэм елъытыгъэу зэхьокIы. Апэрэ пшъэрылъэу иIэр Атэжъ чIыгум къэзэгъэзэжьыхэрэм яфэIо фашIэхэр ыгъэцэкIэныр ары. 
Адыгэ чIыгужъым къэзгъэзэжьынэу къакIохэрэм: Хэкум хэгъозэн,гупсэфыгъо щагъотын, -ятхылъхэм ягъэпсын, урысыбзэ зэригъэшIэнэу курс щикIуныр ХьакIэщым изещакIоу Лъэмыдж Хасэм зэригъэфэщт. анахь осэ макIэмкIэ шьуихьакIэщт. ЕджакIохэм апае уасэхэм къащагъэкIэщт.
Хэкум зитхылъхэр щыIэхэу къакIоу кIожьхэрэм апае уасэхэр: гурытымкIэ афэльытэщт.
ЗекIоу къакIохэрэ хьакIэхэм: хабзэу агъэуцугъэм тетыщт.
ЗэкIэхэми пкIэ хэмылъэу щыдгъэхьакIэнхэм тыфай тыгукIэ ау. пкIэ хэмылъэу хьакIэщыр тIыгъынэу зэрэмыхъурэм тигупшысэхэр зэтыреIажэх. ЗекIо къакIохэрэм ящыIапкIэ тыкIемыIэрэр, ЕджакIо къакIохэрэм, къэзгъэзэжьыхэрэм фэгъэкIотэныгъэу афэтшIырэр, ятхыльыпIэхэм язегъэкIон апэIухьахэрэм апай… ХьакIэщым щыхьакIэщтхэм ашIэ ашIоигъохэр Тыжь Илкай Хэку Къэзэжьыным Игъогухэр зыфиIорэ фэсбук нэкIубгъом рагъотэщт.
Гуисрэ ГьучIыпсрэ
«Бзэ зимыIэ лъэпкъыр щымыIэ палъ»
-Урысые Федерацием, ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн, фаем къыхихынэу статюс зэрэритыгъэм фэгъахьыгъэу иугупшысэхэм сакъчIэупчIэм…
-Диаспэрэм тэ асимилация политикэ къыддызэрахьагъ. Мыщ Октябырски Револуция-Совет хабзэм тилъэпкъэгъухэм ябзэ тхэн еджэнхэмкIэ амал аритыгъ. ТиныдэльфыбзэкIэ гъэзэт, тхылъ, журналхэр къыдагъэкIыгъэх, жэрыIо творчествор хьазынэщхэм тхыгъэу арагъэкIун къагъэнэжьын афзэшIокIыгъ Фаем хьазнэщхэм ахэр ащагъоты. НыдэльфыбзэкIэ еджапIэм ащеджэнхэр хабзэм къыделъытагъ, тиатрэм пае сценариехэр зэхагъэуцуагъэх, орэдхэр атхыгъэх, аусыгъэх, професянэлнэ сценехэм къащаIуагъэх. Мыхэр зэкIэхэри къазфагъэкIуатэм, «Адыгэ Овтоном» статюс тихэку яIагъэр.
Республикэ зэхъум ахэм нахь лъагэу заIэтыным тыщыгугъугъ. Ау, Совет хабзэм къытитыгъэ фитныгъэхэм инахьыбэр мэкIэ макIэзэ зэкIэкIуагъ. Лъэпкъым ипкъэухэу зыкIуачIэ къеIы- хыгъэхэм икIэрыкIэу къагъэзэжьын, зыпкъ иуцожьыным тыщэгугъу, тыгу дгъэкIодырэп.
Адыгабзэр зэрагъэшIэн фаеу еджапIэхэм ачIэлъыгъ, аужырэ уахьтэм фаем къыхихын ыджынэу зэрашIыгъэ шIыкIэм, унагъохэр, егъэджакIохэр ныдэлфыбзэм фэбанэхэу ышIыгъэх.
Фаем къыхихын еджэнэу зэхъум ар къыхэзыхырэ еджакIохэм япчьагъэ зэхапшIэу зыкъыIэтыгъ. Ащ фэдэу, тихэку ипащэ Адыгабзэр кIэлэцIыкIухэм ашIэн фаеу зэригъэуцугъэм инэу ишIуагъэ къакIо. Ащ IэпэIэгъу зэрэритырэм нахь игъэкIотыгъэу зэрагъэшэIэу, еджапIэм кIэлэцIыкIухэр нахьыбэрэ адыгабзэм рыгыщыIэхэу, унагъом адыгабзэкIэ ны тыхэм кIэлэцIыкIухэр зэряупчIыхэрэр бэрэ зэхэтэхы.
“Бзэ зимыIэ лъэпкъы щымыIэ паль» мы гущыIэхэр зыщыдгъэгъупшэ хъущтэп ыкIи тиныдэльфыбзэ илъэпIагъэ апарапшIэу зэхэзышIыкIын фаер тэры. ТикIалэхэм тиныдэльфыбзэ ядгъэшIэн пае зэкIэхэми тапхырыкIн фае.
Тиныдэльфыбзэ зышIэщтыгъэу нахьыжъ, нахьыкIэу зидунае зыхъожьыгъэхэу къытхэмытыжьхэр лъэшэу сыгу къеох.
Технологием,цIыфым игуIэшIуаIэ адырэ цIыфым зэрэхигъэу цорэм фэдэу, ныдэльфыбзэри зымышIэхэрэм ахагъэуцон алъэкIыщтыгъэми сыдэу дэгъугъа сэIо.
– Хэкум зыгъэзэжьынэу фаем сыд япIо пшIоигъуа?
-Джы къэбар лъыгъэIэс амалхэр щыIэх. Ятэжъхэм ячIыгу къэзгъэзэжьынэу фаехэм ашIэ ашIоигъохэр тхыгъэу агъотыщт. ЫпэкIэ къэкIожьыгъэми закъфагъазэм ашIэ шIоигъэор зэкIэ зэхахыщт.
Гукъау нахь мышIэми, къэкIожьыгъагъэхэм ащыщэу Тыркуем зыгъэзэжьыгъэхэр щыIэх. Къиным упэуцунэу кIуачIэ зыхэбгъотэжьын, шIощьхъуныгъэ уиIэн фае.
Хэкум къэзгъэзэжьырэ цIыфым, къызфэкIожьыгъэр ышъхьа нахьи нахь шIоIофын, къычIэхъуахьыщтхэр асимилациям ишIункIы химыгъощахьыным еусэныр, игупшысакIэкIэ ащ фэкIоныр ипшъэрылъ.
Мыщ лъэубэкъукIэ щыбдзыныр тыгъэнэфыпсэу къагъоу зыми къетэщтэп. Зэмыжагъэ кинхэр къыфкъокIыщтых. IэпэIэсэныгъэ зыхэльхэм нахь пхырыкIыгъошIу афэхъущт.
IофшIэным къымгъэщынэу, зэригъэшIэным дэмышъхьахэу теубытагъэ зыхэлъхэр шIэхэу алъэ туцощтых. Диаспорэм инэущэ пхырыплъыхэрэм, ялъфыгъэхэр хэмыкIодэжьынхэ фэшI зымафэ ыпэу япшъэрыль агъэцэкIэн фае.
Иуахьтэм, зыщыпсэущтхэр къыхахым нахышIу.
Ыпэ игъэшыгъэн фаехэр къэтлъытэхэм:
КIэлэцIыкIур ихэку къыщыплъэныр, къэхугъэхэр щеджэнхэр апэрэ чIыпIэм итых. Мыщ къыкIэлъэкIо, зыныбжь икъугъэхэр хэкум хэгъозэныр къызэряхьылъэкIырэр.
Гьомылапхьэ, мэкъу мэщ, былымхъун, щэн щэфэн ыкIи унэгъо хьызмэтхэм, бизнэс цIыкIум Iахьщэ бэдэдэ имыщыкIагъэу зэхэтхэу лэжьапIэ зэдагъэпсын алъэкIыщт.
Къэзгъэзэжьынэу зыгу хэлъхэр апэу къэкIон, зыщаплъахьын, нахь къякIущтыр къыхахын фае.
Уахьтэ къыхахэу курсхэм кIохэм Адыгабзэ- урысыбз зэрагъэшIэм инэу ишIуагъэ якIыщт.
-Жьынэпсым еджэхэрм зафэбгъазэм сыд япIощт…
-Тэ зы мафэ ыпэу. ТипIо дгъэIыстыныщ теупчIыжьынэу щыт. ХэкIыпIэхэм тяусэным игъо къэсыгъ. Уахьтэу тешIэрэм тшIуз дихьырэр гъунэнчь, тыхэкIодэжьыным ыуж тиуцуагъэу тылъыкIоныр хэгъэкIи, тылъэчьэ. Ар къэдгъэуцун фэшI хэкIыпIэхэм тяусэн, ахэр зэрэдгъэцIэкIэщтым тыпылъын фае. Нэбгэ пэпчьы тызэупчIыжьын фае; диаспорэм тыщыкIоды- жьыныр ара хьауми тятэжъхэм ячIыгу зыщытыужьыжьыныр ара. КъыткIэхъуахьхэрэм апашъхьэ пшъэдэкIыжьэу щытиIэр дгъэцэкIэн фае.
Шъори шъошIэ, шышъхьаIум и 1-р «ЗичIыгужъ Зыгъотыжьы гъэхэм Ямаф» хагъэунэфыкIы. Тыркуем къикIыжьыгъэм япчьа гъэ джырэ нэсэ мин икъурэп.
АпэрапшIэу ахэм япчьагъэ хэхьоным тыдэлэжьэн фае. Гухьэльэу, пшъэрылъэу зыфэдгъэу цужьыщтыр зэкIэ тилъэпкъэгъухэм хэкум къещэлIэжьыныр ары. Мыщ щэч хэмылъэу игъэкIотыгъэу тыпылъын, тыдэлэ жьэнэу зэрэщытыр тыщыгъупшэнэу щытэп.
Тэдэ тыщыIэми, диаспорар е хэкур арыми, тикIалэхэм ялъэкъуацIэхэр, зыщыщ лъэпкъыр, яныдэльфыбзэ,якултурэ зыщзэрагъэшIэщтхэ чIыпIэхэр амалхэр зытедгъэпсахьыныр типшъэрылъ.
Асимилацием икIуачIэ сэмэркъэоп.Тилъэпкъ лъэкъуацIэхэр щагъэзиехи тыркубзэкIэ ежьхэр зыфаер атхыгъ. Ахэр джы зэблэтхъунхэу тыфае зыхъукIэ суд Iофыр къыхахьэ.
КIэлэцIыкIоу къхъухэрэм адыгацIэ афэтыусынхэ фае. ТиныбжьыкIэхэм ялъэпкъэгъухэм унагъо адэшIэныр агурыгъэIон, шъхьагъусэ къыхахын хъумэ зыщыщ лъэпкъым къыхихынэу афэгъэпытэгъэн фае.
Нэбгырэ пэпчь Хэкум къакIон ижь зыIуищэн, илъапсэхэр зыдэщыIэ Атэжъ чIыгум гу щифэн, икъошхэм нэIуасэ зафишIын фае. Мыщ пае Мирач Дугъ ыIоу Фесбукым ит синэкIубгъо сыкъщагъотыщт. ВатсапымкIэ (+7 918-421-15-50) къэгущыIэнхэ алъэкIыщт.
Гъэзэтэу Жьынэпс иIофышIэхэм, тилъэпкъэгъухэм, Хэкум икIэу сэлам ясэхыжьы.
Адыгабзэм езгъэкIугъэр: МэфшIукъо Щенгюл
