Тэрэзыр пlощтмэ, Урысыем ибзылъфыгъэр зэкlэ кlуачlэх, гу пытэх сlомэ сыхэукъоэнэп сшlошlы. Ащ ушъхьагъу бэхэр иlэх, ау сэ щысэ зытlукlэ кlэкlэу игугъ къэсшlын.
Къэралыгъор гъэсэныгъэ реформым пасэу зэрэфэкlуагъэм, Бзылъфыгъэхэм ашъхьэ аlыгъыжьы-шъун, шъхьафитэу ягупшысэ къыраlотыкlын ылъэкlынэу ышlыгъэх. Мыщ дэжьым Урысыем ибзылъфыгъэхэм лъэшыгъэ, гу пытагъэкlэ щытхъур атефэ. Урысер политичечки бырсырыгъохэм ахэтэу гъэпсыъэ къэралыгьошху.
Урыс пачьыхьагъур, Револуциям илъэхьанэ зэриутхыпкlыгъэр, Хэгъэгу зэошхор… Апкъ къикlэу яцlыфышъхьа пчьагъэ къызэреlыхыгъэм, хьулъфыгъэхэр хиушъхьафыкlыгъэх, еlорышlэ зыгъэшlожьхэу ыгъэнэlуагъэх, Ащ къыхэкlэу зэрэхэгъэгоу, Урысыем ибзылъфыгъэхэм хьылъэм инахьыбэр атегъэкlагъэ зэрэхъугъэ, щэч хэлъэп.
Урысыем и Бзылъфыгъэр щыlэныгъэм илъэныкъо пстэум; медицинэм щыублагъэу културэм, спортым, унэ дэпкъхэр гъэлэным щыкlэжьыжьэу lофшlэным къащылъэгъугъэх, джыри ащ фэд…Сыд фэдэ чlыпlэ итми унагъо ашlэным, ны хьуным ыгъэцыхагъэхэп, Якlалэхэр къаlэтын, рагъэджэн, щыlэныгъэм хагъэуцоным пае зышъхьасыжьыгъэхэп…
Хэъэгушхор зэхэзый Перестрейкам ижьыхьарзэ хэгъощахьый иlэконмикэ зебэджым, кlочlаджэу алъытэхэрэ ибзылъфыгъэм чомоданкlэ къаlэтыжьыгъ зэмылэжьхэу, чlыгум аlэ хэлъэу ябынхэр агъэнэтlупцlагъэп, хым къытенагъэ къуахьым фэдэу зэхэскъыскъахьэу ежьагъэ Къэралыгъор, гъэсэныгъэу зэрагъэгъотыгъэм, яlакъыл рыгъуазэхэу, аlэ зэчlадзи зэшlуагъэуцожьыгъ.
Адыгэ Республикэри Урысыем ичlыгу зэрэщыщым къыхэкlэу, лъэпкъхэр, цlыфхэр зэкlэрэплъых, зэфэдэу зэдыщыlэх. Тэ Адыгэ Хэкум тызэрисым пае, гъэзэтэу Жьынэпс къыгъахьыгъэ упчlищыр Адыгэ бзылъфыгъэхэм афэдгъэзагъ.
Ыпшъэкlэ щысэу къэсхьыгъэхэр, ушъхьагъхэр, шъыпкъэр къыдэплъытэм, Лъэпкъ шэн хабзэхэр ымыукъохэу, Бзылъфыгъэ кlуачlэу щытыныр къызэрэдэхъугъэр джэуапэу къатыгъэхэмкlэ тинэрылъэгъу хъугъэ. Бзылъфыгъэ кlуачlэм зэрепыльыхэрэр ахэм янэплъэгъукlэ тэри тлъэгъугъэ.
Мыхэм кьахэзгъэхьожьым сшlогъу, илъэс 30-хъугъэ хэкум зызщыпсэурэр, тибзылъфыгъэхэм щыlэныгъэм яlахь зэрахэлъым сарыгушхоу сакlэрыплъыгъ. Хэгъэгум ицlыфхэу бзылъфыгъэхэр щыlакlэм кlэгъокъон зэрэфэхъугъэхэр къаlотагъэхэм къахэсхыгъ, сигукъэкыжьхэм саригъозагъ.
Гъэзэтэу Жьынэпсым сызэриlофтагъэм пае Бзылъфыгъэ лъэш, бзылъфыгъэ кlучlэр-гу пытэр сыд? Зыфиlорэ упчьэм сиеплъыкlэ кlэкlэу ышъхьа къисхыгъ.
Зэкlэхэри зэрэрзэфэмыдэм шъори шъущыгъуаз, Хъуни мыхъуни зыхэмыт лъпкъ дунаим тетэп, цlыфыр цlыфыба?
МэфшIукъо Щенгюл, Мейкъуапэ къалэ, АР
-Сятэжъ, бзылъфыгъэ кlуачэlу, гу пытэу, ипшъэрылъэу зэрихьарэр зэхишlыкlэу къыгъэлъэгъуа гъэм сэри десэъаштэ? Бзылъфыгъэм иакъылрэ, игулъытэрэ, идунэе еплъыкlэрэ игу пытагъэ ищхэпэсых?
-Мыщ ехьылlагъэу сиукъэкlыжь горэм игугъу къэсшlы сшlигъу. Сянэ иныбжьыкlэгъум зэхихыгъагъэу тээ ины тызэхъум къытффиlотэжьыгъ.
Сятэжъ (Сянэ ятэ) Хьут Исхьакъ (илъэси 100 ыгъэшlагъ. Тхьам зыдэкlуаъэм щегъэлъапl) ихьакlэщ цlыф зэlукlапlэу, хьакlэкlуапlэу Джэджэхьаблэ дэтыгъ. Хьакlэщым щызэхэсхэм мыщ фэдэ гущыlэ къыщаlэтыгъ: Хэта гукlэ нахь пытэр? Хьулъфыгъэр ара, хьауми Бзылъфыгъэр ара? Арти, хьакlэщым исхэм ащыщ къыlуагъ, Олахьаа а упчьэр къызэитэджагъэри емыкlум, хьулъфыгъэр ары нахь, бзылъфыгъэм хэт сылlы ыlоу ыкlыбы дэуцон? Емыкlу джыри ар! Зы тlэкlу ащ къыгъэбырсырыхи зырэгущыlэхэ уж, Хьут Исхьакь тlэкlу lущхыпцlыкlи къыlуагъ:
«Олахьаагу пытаъэкlэ бзылъфыгъэм утемыкlон! Хэт Янэ-Ятэхэузыпlугъэхэу, игупсэхэу зыщыщхэр, Дунаим къызтехьагъэм зыхэсхэу, ыгукlэ къыхихырэм, егъашlэм сыдэпсэущт, сыдыщыlэщт ыlоу кызэмыплъэкlыжьэу дежьэрэр? Ащ нахь гу пытэ зиlэ щыlа? Бзылъфыгъэр сэ сидунае еплъыкlэкlэ гу пытэ, шlошъхьуныъэ ин хэлъэу дунаим щыпсэун фае!
Мыхэр зэкlэ зэхэхьожьым, Бзылъфыгъэр кlуачlэ, гу пыттэ иl сэlо сэ….»
«Адыгэхэм титарихь зэрэхэтымкlэ тибзылъфыгъэхэр акъылхэу, яупчэжьэъухэу (Нарт Эпосым хэт Сэтэнае-гуащэр, Тхьагъэлыдж яныу. Исп-гуащэр…), ау щырытхэу къызхамъэщхэу, хьулъфыгъэм шъхьакlэфэшхо фыряlэу, ыкlыбы дэтыгъэх! Уахьтэ къякlугъ дзэм пащи фэхъугъэх (Тыргъэтау). Непи тидунае зытетымкlэ бзылъфыгъэм тыкъэзыцуахьырэ къиныгъомэ ащиухъумэхэзэ исаабыйхэр ыпlуным гу пытаггъи лlыгъый хэлъын фаеу мэхъу. А зэкlэм анахь къиныжьыр уиблэнагъэ къызхэмгъэщэу уихьулъфыгъэ уапэ ибгъэтэуо шъабэу ыкlыб удэтыжьыныр, шъхьакlэфэшхо фэпшlэу уилъфыгъэмэ щысэ техыпlэу ябгъэлъэгъужьыныр ары!»
Сэрыкlэ бзылъфыгъэ эшыр, иакъылрэ ишэнрэ зэдезгъэштэн зылъэкlырэ ары. Иlушыгъэрэ ишlэныгъэрэ ыпэ итын фаеп.Бзылъфыгъэ кlуачlэм ащ фэдэу хэлъхэр зыхиушъэфэжьышъун, игъо къызысыкlэ къимыкlотэу къыгъэлъэгъошъун фае.
Сятэжъ зигу къышlыгъэ бзылъфыгъэм сыкlэрэплъы сlоми хъун. Бзылъфыгъэр цlыф лъэшэу къэхъугъ. Ищыlэныгъэ къыхафэрэ гъогу пэцанэхэм губзыгъагъэ, илъэшыгъэ иlэубытыпlэу арыкlоныр фызэшlокlы. Ицlыкlугъом зыщапlугъэ унагъом щигъотыгъэ шэн дахэм емыбгъукlоу иакъыл рэгъуазэ. Гъашlэм щэlэфэкlэ Ны lэнатlэу иlэр щыгъупшэрэп, егъэцакlэ. Сыд фэдэрэ къиныгъо ыпэ къифагъэми ащ ионтэгъугъэ ыъэцыхэрэп, иакъыл, игу пытагъэ къыфеъэпсынкlэ, ащ ежь фэдэ цlыфэу къыхэкlырэр щыlэныгъэм зэрэхигъэуцощтыр ныдэль зэхашlэр хэлъэу къэхъу. Непэ тэ тызщыпсэурэ чlыгум къытэшlэкlыгъэхэм ахэтых, бзылъфыгъэхэр щысэ техыпlэхэу укlытапхэу ау кlуачlэу, гу пыттэхэу, лъэшхэу, lофшlакlохэу. Ау, Адыгэ Бзылъфыгъэм лъэпкъ хабзэхэм тэ тлъэгъунэу тызфае блъылъфыгъэ лъэшхэр иушъэфын фае мэхъу.
Уджыхьу Мариет, AP
-Сятэжъ, бзылъфыгъэ кlуачэlу, гу пытэу, ипшъэрылъэу зэрихьарэр зэхишlыкlэу къыгъэлъэгъуа гъэм сэри десэъаштэ? Бзылъфыгъэм иакъылрэ, игулъытэрэ, идунэе еплъыкlэрэ игу пытагъэ ищхэпэсых?
-Упчьэу сэ къысэшъутыгъэмкlэ «Бзылъфыгъэ лъэш, кlуачlэ» зыфэпlощтхэр тэ Адыэхэм дэгъу е дэйи тlу къызэрэдгурэlорэр. Ау о укъызчlэупчьэрэр дэгъум ылъэныкъоджэ лъэшы кlуачlэ зыфатlорэр ары.
Бзылъфыгъэ кlуачlэр сэрыкlэ, бзылъфыгъэ lушыр ары. Бзылъфыгъэ гу пыттэ кlуачlэм, и акъыылрэ изэхашlэрэ зэищэчын фае. Ежь ышlэрэм тетэу хихырэ гъогум занкlэу рыкlощтэп, цlыфхэр, къешlэкlыгъэ цlыфхэр къызэрэщыгугъурэм елъытыгъэу зиъэпсын фае. Унаъо иlэм, ишъхьагъусэ аригъэлъытэн фэшl иакъыл ыъэlорышlэнэу щыт. Акъылыр бзылъфыгъэ кlуачlэм иlаш, ащ игъусэу гъэсэныгъэ зэриггъэгъотын, унагъом щызекlорэ хабзэ – бзыпхьэм задыригъэш тэн ыкlи ахэм уасэ афишlын, зыхэт цlыф жъугъэхэм яеплъыкlэхэм апхырыплъын. Бзылъфыгъэ лъэшыр къыгъэлъэгъощт. Бзылъфыгъэ лъэшым ыкlуачlэ къыгъэлъэгъощтэп. Зыщищыкlагъэ, игъо къызысыкlэ иlушыгъэ, унагъом щигъотыгъэ шъырытыъэр иlэубытыпlэхэу хьун фае. Зыпlэ зэрытэу изlекlукlэкlэ шъхьафит гуфитынхэм игупшысэхэрэ къыгъэлъэгъошъун фае.
Бзылъфыгъэр сыдэущтэу щытмэ ара кlучlэ зыхъурэр. Непэ тибзылъфыгъэхэм щэч хэмылъэу гъэсэныгъэ зэрагъъэгъотын фае, унагъом къыхалъхьагъэ зекlокlэ lокlэшlыкlэ дахэмрэ гъэсэныгъэу ыгъотыгъэмрэ зыдиlыгъ зыхъукlэ иlакъыл, гуфит шъхьафитэу игупшысэхэр тlубщыгъэу арыгъозэщт. Джащ дэжьым Бзылъфыгъэр кlуачlэ, лъэш.
Сэ ъуазэ сфэхъугъэр сян. Сызкlэрыплъыгъэри Сянэ ары. Сянэ сыфхихыгъэр сигъогу. Ащ ижьау сычlэты зэпыт. Кlэлэегъэджэ дэгъугъ. Аулъэмэ япхъу, Дэхъужъхэм янысагъ. Егъэджэн lэнатlэу зэрихьарэм ыуж ригъэуцуагъэп ишъхьагъусэ, ежь бгъодэтэу зэрищагъ, лъытэныгъэу фишlырэм къыщимгъэкlэу ишъхьагъусэ шъыпкъагъэ фириlагъ, щысэ зытепхын Ны, цlыфэу зыхэсхэм цахь зъыфашlырэ Адыгэ бзылъфыгъагъ. Сянэ илъэсыбэ хъугъэ къызытхэмытыжьыр, ау ащ къыщинагъэ лъэуж нэфынэр хэкlокlагъэп, непи ригъэджагъэхэр ащ рыгъуазэхэзэ ящыlэныгъэ хагъэуцо иушъыйхэр, сянэ аригъэшlагъэмкlэ цlыфышlу зэрэхъугъэхэм игугъу ашlы, ащымыгъупшэу осэ ин фашlэу агу къагъэкlыжьы.
Сэри Бзылъфыгъэ кlучlэ зыфаlроэрэ Сянэ фэсэгъадэ ыкlи Сянэ щысэ техыпlэу сиl.
Дэхъужъ Нуриет, AP
-Цlыхубз къарууфlэр зыхуэдэр сыт уэркlэ? Цlыхубзым къару къезытыр сыт? Сытым щыгъуэ къарууфlэну ар? Уэ щапхъэу къэплъытэ цlыхубзым сыт и щытыкlэ?
-ЦIыхубзыр езыр зыхуейм хуэдэу и щхьэ и унафэр ищIыфмэ, нэгъуэщIхэм къазэрыщыхъунум иримыгузавэу псэуфмэ, къару иIэу жысIэфынущ.
ЦIыхубзым къару кърет и унагъуэм, и бынхэм, и щIэныгъэм, и псэр дэзыхьэх псоми.
Щапхъэ къысхуэхъу цIыхубз зыбжанэ щыIэщ: зым и хуитыныгъэм, адрейм и гъащIэм, нэгъуэщIым и щхьэр зэригъэлъапIэм сыдоплъей.
Къып Юлие, КъБР
-Цlыхубз къарууфlэр зыхуэдэр сыт уэркlэ? Цlыхубзым къару къезытыр сыт? Сытым щыгъуэ къарууфlэну ар? Уэ щапхъэу къэплъытэ цlыхубзым сыт и щытыкlэ?
-Нобэ ди нэгу щlэкlым дыкъипсэлъыкlмэ, зэхэха щымыlэу, цlыхубзри цlыхухъури къарукlэ зэхуэдэн хуейщ. Цlыхубз куэдыр лэжьыгъэ lэнатlэ lутщ, абы къыдэкlуэу унагъуэм и къабзагъэмрэ шхын хуэмыныкъуэнымрэ я пщэ дэлъщ. Лъапсэ яухуэ, быныр ягъасэ, щхьэгъусэм и щlэгъэкъуэнщ, и чэнджэщэгъущ. Унагъуэ кlуэцlыр гъэтэрэзыным фlэкlа пщэрылъ щимыlар лъэхъэнэ блэкlахэм къыхэнэжащ. Къыхэбгъэщ хъунущ цlыхубзхэр езыхэри абы зэрыщlэбэнар, псори зэхуэдэн хуейуэ къалъытэу. Ауэ къыщlидза слъагъумкlэ сэ согупсыс цlыхубзыр унагъуэр зэрихьэу, быным и нэlэ темыкlыу и унэ исыжатэмэ, и щхьэми, лъэпкъми нэхъ яхуэщхьэпэну щытауэ. Щlэблэм я гъэсэныгъэр нэхъыфlынут, анэмрэ бынымрэ нэхъ зэгъунэгъунут, дзыхь яку илъынут, лъагъуныгъэр, хуабагъэр нэхъыбэнут.
Цlыхубзым и пщэ дилъхьэжа псом пэлъэщын папщlэ, дауи, хуейщ гукъыдэжрэ узыншагъэрэ. Абыхэм я къикlыпlэр и унагъуэращ: бын къыхуэжыlэщlэ, фlыуэ къэзылъагъу, къыщысхь щхьэгъусэ. Лэжьапlэм пщlэ щиlэми, цlыхум ягъэлъапlэми фlы дыдэщ, ауэ ахэри къехъулlэнукъым и унагъуэр тэрэзу мыгъэпсамэ. Дэтхэнэ цlыхуми и къарум и къежьапlэ нэхъыщхьэр унагъуэращ, абы илъ зэгурыlуэныгъэр, гумащlагъэр, пэжыгъэрщ.
Цlыхубзым и къарур и lущыгъэр, шыlэныгъэр, гуапагъэращ. Ахэр зыхэлъыращ сэркlи щапхъэр. Унагъуэ зэгурыlуэр нэхъыбэу къыщежьэр унэгуащэращ. Ар жыжьэ плъэуэ, унэм ис дэтхэнэри игъэlущыфу, мыхъуар къагуригъэlуэфу, бынымрэ адэмрэ яку пщlэ илъу игъэсэфу щытыпхъэщ. Абы щхьэкlэ езыр хабзэм тету, щlэныгъэ иlэу, зыхэпсэукl дунейм щызекlуэ зэхущытыкlэхэм, къыщыхъу-къыщыщlэхэм щыгъуазэу, зыгуэрхэр зэригъапщэу, зэпилъытэу лъабжьэфl иlэн хуейщ. Мис апхуэдэ цlыхубзхэм нэ лейкlэ соплъ, щапхъэ пщlы хъунуи къызолъытэ.
Хьэцlыкlу Рае, КъБР
-Цlыхубз къарууфlэр зыхуэдэр сыт уэркlэ? Цlыхубзым къару къезытыр сыт? Сытым щыгъуэ къарууфlэну ар? Уэ щапхъэу къэплъытэ цlыхубзым сыт и щытыкlэ?
-Къару зиIэ цIыхубзыр, акъыл зиIэ цIыхубзыращ. Сэ си еплъыкIэмкIэ, дэтхэнэ цIыхубзыри, анэри къарущ. Унагъуэ жьэгур зепхьэну, уи нэхъыжьхэр, уи бынхэм зыхуей хуэбгъэзэн щхьа къару ин ухуейщ.
Къару къыпхэзылъхьэр гъащIэр аращ. ГъащIэр гуфIэгъуэу, гузэвэгъуэу, гугъуехьу зэхэлъщ. СэркIэ нэхъ гугъу сехьыху, нэхъ къару сохъу. Ауэ сыхуейтэкъым къару сиIэну, сыгъынанэу, зызгъафIэу сыпсэуамэ нэхь къэсщтэнут.
Дэтхэнэ цIыхубзми, гъэсэныгъэ, нэмыс бгъэдэлъын хуейщ. Нэхъыжьым пщIэ хуищIын хуейщ, нэхьыщIэр игъэсэфын хуейщ.
Ягъэн Иннэ, КъБР
