Нобэ, шыщхьэуlум и 1-м, адыгэ лъэпкъым дгъэлъапlэ махуэщlым – Хэкум къэзыгъэзэжа адыгэм и махуэм – гукъыдэжышхуэ иlэу гъэ къэс lущlэу щытащ адэжь щlыналъэр гу лъащlэм щызыгъафlэу, Хэку-анэри псэри зы чысэм илъу къэзылъытэу зи дунейр езыхьэкlа Абеикъуэ Шухьэиб Мэзан и къуэм (1936 – 2021). Кавказ щlыналъэм 7763 гъэм къыщылыду илъэси 101-кlэ екlуэкlа зауэм ди лъэпкъым къыхуихьауэ щыта бэлыхьхэмрэ гугъуехьхэмрэ, щыщlэныгъэ инхэмрэ насыпыншагъэшхуэмрэ, леймрэ залымыгъэмрэ я лъэужь куэд зыгъэвахэм ящыща адыгэлlу дунейм тетащ ар.
Жыласэ Маритэ
Адыгэм и дэтхэнэ бын псэ къабзэри дапщэщи хуэнэхъуеиншэщ ди къурш уардэхэм, тафэ хуитышхуэхэм, псы уэрхэм, лъахэрыс цlыхухэм – ХЭКУ псалъэм къызэщlиубыдэ псоми. Шухьэиб и гъащlэ псор ирихьэкlащ а фlыгъуэр и гум щигъафlэу, и псэ лъащlэм щихъумэу. Хамэщlыр псэупlэ зыхуэхъуа адыгэ истамбылакlуэхэм къащlэхъуа щlалэм адэжь хэкум щыпсэуныр и хъуэпсапlэ нэхъыщхьэ дыдэрэ гъащlэ джэлэсу къилъытэу щытащ. А гурылъ lэфlыр зэзыгъэхъулlэу нахуапlэ япэу зыщlыфа ди лъэпкъэгъухэм ящыщами, абы илъэс 50-м нэскlэ щыпсэужами, езым жиlэу зэрыщытамкlэ, зигъэнщlатэкъым фlыуэ илъагъу хэку-анэмкlэ. Ар икlи гурыlуэгъуэт: «икlута из хъужыркъым», – жиlащ пасэрейм. И гъащlэм щытепсэлъыхьыжкlэ, и илъэсхэр, щыпсэуа щlыпlэм елъытауэ, ипэрэ иужьу игуэшу щытащ. И гур къызэфlэнэрэ и нэхэм нэпс къафlыщlэкlыу апхуэдэт ар. А дадэм и нэхэм къащlэж нэпсыр зэми къыпщыхъурт нэхъ шыугъэу, гуащlэу, пщтыру щыту, епсэлъылlэми ди гур кърасыкlырт абыхэм. Итlанэ, адэжь хэкум и куэщlым щигъакlуэ махуэхэм я гугъу щищlкlэ, а нэпс дыдэхэр гуфlэ нэпс щабэхэм, къабзэхэм хуэкlуэжырт. Гугъэмрэ хъуапсэмрэ зэи умыгъэкlуэду упсэун зэрыхуейм и щапхъэщ Шухьэиб и гъащlэм и къекlуэкlыкlар.
Урыс-Кавказ зауэм и лъэхъэнэм гузэвэгъуэ къызылъэlэсу бэлыхь куэд зыгъэва ди лъэпкъым и нэхъыжьхэм а зэман жыжьэм ябгынат адэжь щlыналъэр. Абеикъуэхэ Ислъэмей щыщщ. Шухьэиб и адэ Мэзан абы къыщалъхуащ. Лlэщlыгъуэ блэкlам и пэщlэдзэ дыдэхэм абы и адэшхуэ Абеикъуэ Мухьэмэдрэ абы и шынэхъыщlэмрэ я унагъуэхэр я гъусэу хэкум икlащ. Я къэкlуэнумрэ зэрыс хъуа къэралым щызекlуэ хабзэхэмрэ яхузэхуэмыгъакlуэу, зэрахьэ диныр зэрахъумэным тегужьеикlарэ къэзызэуа лъэпкъышхуэм и цlыхухэм яlэ фlэщхъуныгъэм залымыгъэкlэ бэр зэщlрагъэщтэным щыщтэу къэна бгырыс куэдым я щхьэм кърикlуащ апхуэдэ бэлыхьыр. Хьэжыщl кlуэ щlыкlэу лъахэр ябгынащ абы щыгъуэ адыгэ куэдым, я унагъуэхэри я гъусэу.
Шухьэиб жиlэжу зэрыщытамкlэ, а лъэхъэнэм абы и адэм и ныбжьыр илъэс 13 – 55-хэм нэсат. Абы фlыуэ ищlэжырт и лъахэри, къыщалъхуа, къыщыхъуа жылэри. Фlыгъуэшхуэхэм хуэдэу ахэр и псэм щигъафlэу и илъэсхэр ирихьэкlащ. Дунейр зэтесабырэжмэ, къагъэзэжын я гугъэу псэуащ ахэр куэдрэ. А хъуэпсапlэр гу лъащlэм щагъафlэ зэпытурэ, ар щlэблэм щlэин нэхъыщхьэу къыхуагъанэурэ, илъэсхэр кlуащ. Ауэрэ унагъуи хъуащ, щlэбли къащlэхъуащ. Иорданием и къалащхьэ Амман l936 гъэм къыщалъхуащ Шухьэиб. Курыт школыр къиуха нэужь, электроникэмрэ электротехникэмрэ хуеджащ, политикэ lуэхуми дихьэхащ. Коммунист партым хэтхэм я lуэху еплъыкlэхэр фlэтэмэмти, Иорданием щызэхэт апхуэдэ партым хыхьауэ щытащ. СССР-м а лъэхъэнэм коммунистхэм щатетыгъуэ дахэти, ди къэралым ирахауэ парт литературэ гуэрхэр къыlэрыхьэмэ, щэхуу щlиджыкlырт. Совет Союзым, псом хуэмыдэу Кавказым икlыу зыгуэр Иорданием кlуамэ, абы нэхърэ нэхъ хьэщlэ лъапlэ я щlыгум имыхьауи къащыхъурт хэхэсхэм.
И хэкум пэжыжьэ щlыналъэм къыщалъхуами, зэрыадыгэр, Къэбэрдейм зэрыщыщыр ящIэжу щlэблэр къагъэхъуащ нэхъыжьхэм. Абеикъуэ Мэзан пхъуитlрэ къуитlрэ иlэти, быным анэдэлъхубзэмкlэ фlэкlа зэи епсэлъакъым, лъэпкъ хабзэмрэ нэмысымрэ я гъащlэ гъуазэу къигъэтэджыныр и гурылъу. Адэм и ущие псалъэм щlэт бынми пасэу къагурыlуащ, хьэрып къэралым щыпсэуми, зэрылъэпкъ щхьэхуэр, я гур зы махуи щамыгъэтlылъу илъэсхэр ирахьэкlащ. Апхуэдэ псалъэхэр и гъуазэу къэхъуащ Шухьэиб щlалэри. Адыгэхэм хуэдэу зи хэкур фlыуэ зылъагъу куэд щымыlэу, адыгэпсэмрэ адыгэгумрэ адрейхэм емыщхьу жиlэрт абы икlи къыщыхъурт адыгэхэр, дэнэ щыlэми, сытым дежи щалъхуа хэкум, и анэдэлъхубзэр щыхуит, и лъэпкъыр щыпсэу щlыналъэм хуэпабгъэу. Абеикъуэм къызэрилъытэмкlэ, Хэкури псэри зы чысэм илъщ, хэкури укъэзылъхуа анэри а зы къуэпсымкlэ гум пыщlащ, зэхэдз лъэпкъ ямыlэу. Абы фlыщlэшхуэ яхуищlырт нэхъыжьхэм, лъэпкъ хабзэр, адыгэбзэр фlыгъуэ ину щlэблэм хуахъумэну лlыгъэ къазэрыкъуэкlам папщlэ.
Адэжь хэкум цlыхум хуиlэ гурыщlэр лъым хэт адэ щlэину къыдалъху къыщlэкlынщ. Шухьэиб и адэшхуэ Абеикъуэ Мухьэмэд быныр ипlащ, хэхэс гъащlэм хигъэуващ, ауэ зэи щигъэгъупщакъым хы адрыщlымкlэ Хэкурэ лъэпкърэ зэрыщаlэр. Апхуэдэущ и щlэблэр къызэригъэхъуар Шухьэиб и адэ Мэзани. Абы бынихри: Шэрифэ, Шэхьирэ, lэдиб, Шыхьбан, Шухьэиб, Башир сымэ – псори щlипlыкlащ хэку лъагъуныгъэм, абы и къарум нэхърэ нэхъ лъэщ псэм зэрыхэмылъыр хьэкъ ящищlу. Адэжь хэкум теухуауэ ищlэж псори къигубзыгъыжурэ быным яжриlэжырт адэм. И ныбжьым теухуауэ куэд имылъэгъуами, щlалэ цlыкlуу хэкур зрагъэбгына Мэзан и гукъэкlыжхэр мащlэтэкъым. Ар тепсэлъыхьырт Бахъсэн аузыр гъунапкъэншэу къызэрыпщыхъум, щlымахуэм псыр щыщтым деж, абы зэныбжьэгъухэм чын къыщрахуэкlыу зэрыщытам, адэкlэ-мыдэкlэ къыщыкl щхъуантlагъэм хуэдэ адэжь хэкум фlэкlа нэгъуэщl щlыпlэ зэрыщымыlэм, и цlыхухэм хуэдэ зэрыгъуэтыгъуейм…
Адэм и дэтхэнэ псалъэри зыпхидзырт хэкупсэ нэсу къэхъу Шухьэиб и гум. Нэхъыжьым зи гугъу къахуищl lуащхьэмахуэ къыщlэж псынэ щlыlэр зэнзэныпсу и джийм ежэхыу, акъужь къабзэмкlэ тхьэмбылым щызу бауэу, и адэм зи гугъу ищl чын вур езыми кърихуэкlыу мылгъурыджэм тету къыщыхъурт абы. А псори и гум илъу, щlалэщlэм и щхьэм гупсысэрэ хъуэпсапlэу щызэблэжым щlэи гъуни яlэтэкъым. Жиlэжу зэрыщытамкlэ, абдеж и гум къыщыушыпащ Хэкум lэмал имыlэу къигъэзэн зэрыхуейм епха мурад быдэр. Абы иджы зэрыадыгэр ищlэ къудейтэкъым – ар и гумрэ и псэмрэ, и lэпкълъэпкъым и лъынтхуэ псоми щыгъэбыдауэ хэлъ лъы налъэт абы и дежкlэ. Адэжь щlыналъэм и теплъэр, ар зэи имылъэгъуами, и пщlыхьым хэмыкlт, и нэгуми щlэмыкlт. Мэзан апхуэдизкlэ щlэхъуэпсырт хэкум къигъэзэжынуи, «лъэс мыгъуэми, сыкlуэжынт», щlэх-щlэхыурэ зэрыжиlэр зэхихырт щlалэм. Адэм и псэм и щытыкlэр зыхэзыщlэ къуэм зы махуэм нэхърэ адрейм нэхъ лъэщыжу къыпкърыхьэрт гу лъащlэм щигъафlэ и хъуэпсапlэр. Мэзан дунейм ехыжа нэужь, абы мурад ищlащ икlэщlыпlэкlэ а lуэхур зэрихуэну. А мурадыр абы къехъулlэнымкlэ сэбэпышхуэ хуэхъуауэ щытащ Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Хьэфlыцlэ Мухьэмэд. А цlыху хэкупсэр къыдэlэпыкъуэуурэ, зэман кlэщlым къриубыдэу загъэхьэзырыжри, апхуэдэ щlыкlэкlэ хэкужьым къэкlуэжащ Шухьэиб, и унагъуэр и гъусэу. Куэд дэмыкlыу абыхэм псэупlэ яхуэхъуащ Бахъсэн къалэр. Ди щlыналъэм щыбэгъуащ Абеикъуэхэ я унагъуэр: я бынхэр унагъуэ хъужащ, щlэблэхэр къащlэхъуащ. Шухьэиб сыт хуэдэ гугъуехьи гуауи игъэвами, и жьыщхьэ насыпыфlэу зилъытэжу дунейм тетащ.
«Хэкуншэ уи щхьэр ауэ хъуамэ, Темыт дунейм уэр щхьэкlэ гупсэхуж», – щыжеlэ усакlуэ цlэрыlуэ Брат Мурат и къалэмыпэм къыпыкlахэм ящыщ зым. Зи хэку зыгъуэтыжу зи гум жьы дихужа хэкупсэр илъэс 85-рэ хъуауэ дунейм ехыжащ. «И къупщхьэ хужьхэр Хэкум и щlы фlыцlэм» и lэмыщlэ ирилъхьэжри, и гур псэхужащ абы. Адэжь щlыналъэм япэу къихьэжа Абеикъуэ Шухьэиб хиша лъагъуэ махуэм иужькlэ адыгэ куэд къытеуващ, я Хэку-анэри зрагъэгъуэтыжащ. Хамэщlыр ноби зи псэупlэу къэнэж ди лъэпкъэгъухэр, шэч хэмылъу, мэхъуапсэ а гъуэгум теувэну. Нэхъыжьыфlми зэрыжиlауэ, фи гур фымыгъэкlуэду фыхуэкlуэ ерыщу а мурадым.
Адыгэ Псалъэ
