Дунаим щыпсэурэ цIыф лъэпкъымэ ятарихъ ухаплъэмэ, заор тхьамыкIэгъошхоу зэрэщытыгъэр тинэрылъэгъу. Заом къиныгъоу цIыфхэм къафихьыщтыгъэр гууз-лыузэу тарихъ шIэжьым къыхэнагъ. Арэущтэу зэрэщытыр пстэуми къагурэIо нахь мышIэми, блэкIыгъэ зэманым гъэсэпэ тхыдэ къыхэзыхыгъэу щыIэр джыри макIэ. Ащ къыхэкIэу непэрэ мафэми тэлъэгъу, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм заом имашIо зэрэмыкIуасэрэр. Ау, тэгугъэ, мамырныгъэм фэбанэрэ цIыфхэр нахьыбэ зэрэхъущтым, цIыфыгъэмрэ, шъыпкъагъэмрэ текIоныгъэ къызэрэдахыщтым.
Я XIX-рэ лIэшIэгъум адыгэмэ ятарихъ тIоу зэпычыгъэу хъугъэ. Ар нэрылъэгъу къэзышIырэр Кавказ заом ыпэкIэ Щэрджэс хэкур зыфэдагъэмрэ, заом ыужы адыгэмэ ящыIакIэ инэу зэхъокIыныгъэ зэрэхъугъэр ары. Щэрджэс хэкур пачъыхьэм идзэхэм зэлъаштагъ ыкIи Урысыем игъунапкъэхэр къыблэмкIэ лъыкIотагъэх. Ау адыгэ чIыгоу зэо-банэкIэ аштагъэм империем ихэбзэ-нэшанэхэр щыбгъэуцуныр Iоф къызэрымыкIоу къычIэкIыгъ.
Хэкум къинэжьыгъэ адыгэмэ язытет дэгъоу къагъэлъагъо мыщ фэдэ гупшысэхэм: ящыIакIэ нахьышIу зэрэмыхъущтым инэу ыгъэгумэкIыщтыгъэх, лIэшIэгъу пчъагъэм лъэпкъыр зэрэпсэущтыгъэ шэн хабзэхэр зэхъокIыгъэ хъугъэх, Урысыем ихэбзэ шапхъэхэр аштэн алъэкIыщтыгъэп. Кавказ заор адыгэхэмкIэ тхьамыкIэгъо дэдэу зэрэщытыгъэр тарихъыми дэгъоу къегъэлъагъо. Лъэпкъым ищыIакIэ пшIэжьын умылъэкIынэу зэхъокIыгъэ.
Илъэс къэсми Шъыгъо-ШIэжь Мафэм тыгу къэтэгъэкIыжьых Урыс-Кавказ заом илъэхъан лъэпкъым ишъхьафитныгъэ къаухъумэзэ зыпсэ зытыгъэ лIыхъужъхэр. Ахэр адыгэхэм ятарихъ шIэжьы мыкIосэжьын жъуагъохэу къыхэнагъэх. Ахэмэ ацIэхэр адыгэ IорыIуатэм чанэу дэлэжьэгъэ шIэныгъэлэжьхэм яхьатыркIэ къытэнэсыжьыгъэх. Непэрэ мафэм тыгу къэдгъэкIыжьын тилIыхъужьхэр: Щырыхъукъо Тыгъужъ, Хъорэл1ыкъо Хьамырз, Бракъый ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэр, Нэпсэу Хьэжъуагьу, Хатыгъу Щэбан, Даур Хьэпакъ, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Анцокъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку Хьагъук1, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу, Цутхьак1умэ Къамболэт, Бэрзэдж Хьадж Исмахьил Дэгумыкъо, Бэрзэдж Хьадж Джырандыкъу Дэгумыкъо, Шыупак1о Шъэумыз, Шэрэл1ыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэуджэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исмахьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжьыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил ыкIи нэмыкIхэр.
Мы зыцIэ къетIуагъэхэр лIыхъужь пэрытыгъэх. Ахэмэ анэмыкIэу, тарихъым къыхэмынагъэу тхьапша заом ыхьыгъэр? Непэ нахь игъэкIотыгъэу якъэбар къэстхымэ сшIоигъу Тыгъужъыкъо Къызбэч, Щырыхъукъо Тыгъужъ, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъ Алэм.
Тыгъужъыкъо Къызбэч
ШэрэлIыкъо Къызбэч Тыгъужъы ыкъор Адагум псыхъо Iусыгъэ къуаджэу Нашъхьэ зыфиIорэм 1777-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм ыкIи я ХIХ-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъохэм адэжь Адыгэ шъолъырым анахь лIыхъужъэу исыгъэмэ ащыщыгъ.
ЗэкIэми зэлъашIэрэ тхакIоу Хъанджэрые къетхыжьы: «Къызбэчы икIа- лэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъэ. Хьэсан- пашэу Анапэ дэсыгъэм илъэIукIэ Меккэм кIуагъэ, ay быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьаджацIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьынэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ шапсыгъэ шъыпкъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэхъушхоу, иIэбакIи иплъа- кIи щынагъоу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, ащ псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэшым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъукI-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъэ».
Къызбэчы ипсэемыблэжь зекIуакIэ ежь зыщыIэгъэ лъэхъанэм дыщыIагъэхэу гуфэбэныгъэкIэ къытегущыIэхэрэми, къепыихэу, гужъ къыфызиIэу тетхахьыхэрэми нафэу къахэщы. ЛIыхъужъ щытхъугъэу Къызбэч къылэжьыгъэр мыплъыкъожьыгъэу тэ тилъэхъан щылъэкIуатэ.
Дж. С. Беллы идневникэу июлым и 19-м 1837-рэ илъэсым ытхыгъэм къыщеIо: «…ЯтIонэрэ мафэм къытлъихьагъэхэм ахэтыгъ Хьадж Къызбэчэу Пшъадэ нэIуасэ къыщысфэхъугъагъэр. Ар зэолIы пхъаш, илъэс 60 ыныбжь. ИлIыгъэ зекIуакIэкIэ урысхэм щынэгъошхо арегъэшIы. Гъунэпкъэ шъолъырым щыпсэурэ урыс шъузхэм якIэлэ шIыкIаехэр ащ ыцIэкIэ агъэщынэхэзэ агъэIасэх, урыс генералхэм пчъагъэрэ къыфаIопщыгъ ежьхэмэ къулыкъу афишIэнэу къызеуцуалIэкIэ е мамырыныгъэ адишIымэ, зэкIэ зыфаер къыфашIэнэу, Императорым ахъщэшхо къыритынэу ыIуагъ исурэт IэкIигъэхьагъэмэ, ау Къызбэчы а джэнджэш пстэури пхъэтэпэмыхьэу щигъэзыягьэх, зэпымыоу бэнэ лъэш арешIылIэ…»
Макъэу рагъэIугъэм рыгъуазэзэ, генерал-майорэу Власовым тхылъ шъэфэу полковникэу Матвеевым 1824-рэ илъэсым июным и 28-рэм фитхырэм щыреIо: «ЗэлъашIэрэ Къызбэчы шапсыгъэ шыу 200 ыугъоигъэу Ореховэ хыкъумэм, е Елизаветинскэ къуаджэм апэчIынатIэу къикIын имо- рад». Ащ елъытыгъэуи чIыпIэ пащэ пэпчъ ашIэщтхэри афегъэнафэ… 1824-рэ илъэсым ноябрэм и 8-м Власовым джыри Матвеевым фитхыгъэм щыфегъэпытэ: «Октябрэм и 31-м Джеби псыхъо Iушъо абдзахэмэ зэIукIэ щашIыгъ. Ащ хэлэжьагъ зэлъашIэрэ шапсыгъэ оркъэу Къызбэч ыкIи рахъуахьыгъ къыттебэнэнхэу. Ар агъэцэкIэным пае, зэфэдэкIэ Афыпсышъхьэ къыщегъэжьагъэу Шебжи нэсэу зекIогъусэхэр къэзэрэугъоинхэу Къызбэчы макъэ аригъэIугъ. Псыхъохэу Цафэ, Джеби, Акобыжъ, Суп aIyc абдзахэхэр хьазырых. Ахэр шапсыгъэхэм агохьаныхи, Къызбэч япащэу мы мафэхэм къи- кIынхэу ары. Нэбгырэ 1000 фэдиз мэхъух, а зы уахътэм чIэпIабэмэ къатебэнэнхэу рахъуахьыгъ…».
Хьабжьэкъо Джанбек итхыгъэу «Адыгеим и ТыгьэкъохьэпIэ лъэныкъо илIыхъужъхэр» зыфиIорэм мырэущтэу къыщеIо: «Ащ (Ахджагукъо Пщыкъуй ары зыфи Iорэр) фэшъхьафэу Адыгеим и ТыгьэкъохьэпIэ шъолъырыкIэ анахь цIэрыIоу заом хэлэжьагъэр Хьаджэ Къызбэчэу «Черкесием иаслъанкIэ» зэджагъэхэр ары. Хьаджэ Къызбэч шыудзэ тхьэматэ ин дэдагъ, пыим ичIыгу чыжьэу ар зекIокIэ зэрихьэщтыгъэу ыгъахъэщтыгъэ- хэмкIэ, Хьадж-Муратэ Дагъыстан-Чэчэн зэо лъэныкъомкIэ ышIагъэхэм зыкIи анахь цIыкIоп. Ay анахь щытхъушхо ащ къызихьыгъэр заоу Абыны дэжь (1834-рэ илъэс) шыу 700-м ипащэу 12000 хъурэ урысыдзэр зэрэ- зэхикъутагъэр ары. «Черкесхэм яаслъаны» ащыгъум илъэс 60 ыныбжьыгъ». Джащ фэдэу, зэпыу имыIэу лъэшIэжь заом пчыкIэ машIоу щышIэтэу, ыпсэ пэтыфэ шышъхьэмыгъазэу, пыи псэIухэу илъэс 40-м къехъурэ Тыгъужъыкъо Къызбэчы къыхьыгъ, уIэгъих телъэу мэзаим и 28-м 1840-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.
Щырыхъукъо Тыгъужъ
АкIэу Пэзадэ иIэпэрытхымэ ащыщ горэм адыгэхэм лIы цIэрыIоу ахэтыгъэхэр къыщетых нэбгыри 101 хъухэу. Щырыхъукъо Тыгъужъ ящэнэрэу зыцIэ къыриIорэр. Адыгэ жэрыIо усэхэм, Iэпэрытххэм язакъоп, урысыбзэкIэ ыкIи IэкIыб къэралыгъуабзэкIэ тхыгъэ тхылъхэми Щырыхъукъо Тыгъужъы ыцIэ къахафэ.
Инджылыз сатыушIэу Дж. С. Беллэу 1837-рэ, 1838-рэ ыкIи 1839-рэ илъэсхэм Адыгэ шъолъырым итыгъэм идневникы мэкъуогъум и 7-м 1837-рэ илъэсым къыщетхы: «Щырыхъукъо Тыгъужъырэ Джамболэтрэ ячэтэ къыхигъэ Iэтыгъэу аIыгъэу ежьэхи, нэбгырэ 500 хъурэ пачъыхьадзэ корпусым ошIэ-дэмышIэу теохи, хьэлачэ рагъэфагъэхэу, ежьхэри хэкIодагъэу ашIошIызэ, зы уIагъи атемылъэу къызэрэкIожьыгъэхэм икъэбар Пшъадэ къэкIыжьыгъэхэм къытфаIотагъ»
НэмыкI чIыпIэ Беллы къыщетхы: «Сэ ин дэдэу згъэшIэгъуагъэ чыжьэкIэ тапэ итэу урыс лагерым нахь пэблагъэу адыгэ шыу зысэлъэгъум. Шхонч огъу фэдизкIэ нахь пэмычыжьэу екIуалIи, етIани шым зэрэтесэу кIэ- кIэу зиубгъуджи, топих зыдэщытэу къэслъытэгъэ утыгум риушъуамбгъуи рыкIуагъ. Ар Щырыхъукъо Тыгъужъ арыгъэ. Мыиныщэу шы фыжь дэхэ дэдэм тесыгъ. ЫпшъэкIэ къэсIогъагъ арырэ Джамботрэ лIыгъэу зэрахьагъэр. Тыгъужъ лIы ищыгъ, лъэпэлъаг, псэемыблэжь, гушIубзыу, ышIэрэ IофымкIэ инэу ицыхьэ зытелъыжьэу, гушхуагъэр къыхэщэу ешIэ. Ар тIуакIэм дэтэу шъхьаихыгъэу шым тесэу мыхъыжъэу кIо зэхъум, тэ ти Ричардэу «аслъэ- нэгу зыкIоцIылъым» зэбэнынхэу Сарацин утыгум къихьанэу еджэщтыгъэр сыгу къэкIыгъ».
ИныбжьыкIэгьум щегъэжьагъэу зэо зэпымычыжьымэ ахэтызэ къыхьыгъ. Заом зыхахьэкIэ, ЕкIэныкъо зэшитIумэ апашIэу, ишыкIэ машIор къыпихэу зэуапIэм щызекIоу, ишылъэгучIэ пэчъахьыдзэм ыштэгъэ чIыгу шъолъырхэр рыригъэубыкIэу, зылъежьэрэм бгъашхъоу лъыбыбэу, лъэулъэпкI римыгъэкIоу, ичэтэ къихыгъэ пыижъ шъыхьахьыхэмкIэ псэхэх щынагъоу, гъэры хъугъэхэр къыдэзыщыжьырэ лIэбланэзэ игъашIэр Щырыхъукъо Тыгъужъы къыхьыгъ. Зыщыкъинэу, заом имэшIожъоку нахь къызыщызэкIаблэрэм екIоу, ежь къиныр ыштэни, адрэхэр ащ щиухъумэным фэхьазыр псэемыблэжьэу Тыгъужъы игъашIэр къыхьыгъ. Псэемыблэжь лIыхъужъым исурэт нэм къыкIагъэуцоу лIыбэ орэдхэу «Шапсыгъэ лIыхъужъымэ ягъыбз», «Абэтэ Бэслъэнэй» зыфиIохэрэм едзыгъо лъэшхэр ахэтых. Ахэми язакъоп: ежь Щырыхъукъо Тыгъужъы илIыхъужъыгъэ къизыIотыкIырэ орэд шъхьафи щыIагъ. Ар урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэу СултIан Къымчэрые гъэзетэу «Кубанские войсковые ведомости» зыфиIорэм 1866-рэ илъэсым къыхиутыгъ.
Дзэ псау ымышIэн лIыхъужъыгъэ Тыгъужъ изакъоу ышIагъ, ау пэчъахьыдзэу гъунэ зимыIэу къылъыкIуатэрэр къызэтырагъэуцоныр адыгэхэм къадэхъугъэп. Гъэрэу зашIынкIэ фэмыехэу, насыпынчъэ гъогум — яхэкужъ къабгынэни хымэ хэгъэгум кIожьынхэм теуцуагъэх. Ежь а лъэхъанэм икIыжьыгъэхэм язакъоп ащ насыпынчъэ ехъулIагъэхэр: икIыжьыгъэмэ къакIэлъыкIуагъэхэри, хэкужъым къинагъэ къутэфэ тIэкIури, ахэми ыужым къакIэлъыкIуагъэхэри… Джы къызынэсыгъэми а лъэхъан дыджым иуIагъэхэр кIыжьыгъэхэп, лъыр мычъакъоу къакIэчъы… А насыпынчъэ гъогум техьагъэмэ ахэуцуагъ лIыхъужъым илIыхъужъыщэу Щырыхъукъо Тыгъужъи: 1864-рэ илъэсым Тыркуем икIыжьыгъ. Хымэ хэгъэгум ишъофэу зэратэкъуагъэхэм хьазаб макIэп ахэм щащэчыгъэр. Зыкъэуухъумэжьыныр уиамалын фаеу чIыпIэ ифагъэх. СултIан Къымчэрые къызэритхыжьырэмкIэ, Щырыхъукъо Тыгъужъ икъэбархэр хэкужъым къынэсыщтыгъэх, къызэраIорэмкIэ, щынагъор шъхьарихэу Тыркуем щызекIощтыгъ. А лъэхъаным Тыгъужъы илъэс 80 ыныбжьы хъугъагъэ. Укъызыщыхъугъэм щымыгъотыгъэ насыпыр хымэ чIыпIэм щыбгъотына? Уилъэпкъ имыIэ насып о пшъхьэ закъокIэ тэ къэпхын? Ау сыдэу щэрэт фаеми, лIэу щыIагъ, лIэу лIэжьыгъэ, лIыгъэм ижъогъо- гъуазэу, жъым ыгу къыгъэкIэжьэу, кIэм ыгу къыпхъуатэу адыгэ лъэпкъым иошъогу мыкIосэжьын жъогъо нэфэу къиуцуагъ.
Алэджэрыекъо Кущыку
Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ия 30—40-рэ илъэсхэм анахь лIыхъужъ цIэрыIоу адыгэ шъолъырым зигугъ щашIыщтыгъэмэ ащыщыгъ Алэджэрыекъо Кущыку пщыр. ИлIыхъужъыгъэкIэ, ипсэемыблэжьыгъэкIэ щытхъушхо къылэжьыгъэу, орэдыбэ, къэбарыбэ зыфызэхалъхьэгъэ цIыф Кущыку. Улапэ щыщыгъ. ЛIыхъужъым ыкъо ыкъом ыкъощхэр непи Улапэ щэпсэух. Лъэхъан зэфэшъхьафхэм къатхыжьыгъэхэу Кущыку ехьылIэгъэ жэрыIо усэ 50-м ехъу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иархив хэлъ. Къэбархэр хъугъэ-шIагъэ зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэх. Ахэмэ пшысэ элементхэр къахафэуи къахэкIы. Ащ фэд, гущыIэм пае, «Алэджэрыекъо Кущыкурэ Сэфралэкъо Мэтрэ якъэбар» зыфиIорэр. Сыдэу щытми, зы хъугъэ-шIэгъэ гъэнэфагъэ фэгъэхьыгъ къэбары пэпчъ. ОрэдкIэ е гъыбзэкIэ къэIогъэ усэхэр хъугъэ-шIэгъабэхэм язэфэхьысыжь гупшысэхэу зэхэлъых. Шъыпкъэ, якъэIуакIэкIэ зыщызэтекIыхэрэри, зым хэмытэу адырэм кIэу къыхафэхэуи къыхэкIыхэми, орэдхэм къаIуатэхэрэр зэпэблагъэх. УрысыбзэкIэ хэутыгъэ тхылъхэми Кущыку ыцIэ къахафэ. Къэбари, орэди, гъыбзи, урыс тхылъхэм къаIуатэхэрэми зэдырагъаштэу зы гупшысэ кIуачIэ апкъырылъ, ар зэпычыпIэ имыIэу зэкIэми апхырыщыгъ: лъэпкъым илэжьыгъи ибгъагъи зыгъэстырэ, яжьэ зышIэу жьыбгъэм езыгъэхьырэ, нэжъ-Iужъи, сабыйи, бзылъфыгъи зэхэдз зимыIэу зэхэзыупкIэтэрэ пыидзэ жъалымэм зыпиIэтыгъэу, къэзыубытын кIуачIэ щымыIэу, пэчъыхьагъом рищэгъэ гъунэпкъэ шъолъыр гъэпытагъэр зэпичымэ атеозэ, утын лъэш языхырэ лIыхъужъ псэемыблэжьэу Кущыку зэрэщытыгъэр IупкIэу, нафэу къахэщы. Кущыку зекIолI зэхэщакIокIэ фэдэ къэмыхъугъэу ыкIи къэмыхъужьыщтэу орэдым къыщеIо: гъусэхэм ащыщэу гъэры хъурэр къыдещыжьы, чIым ипIалъэ зыщамышIэжьырэр изекIопIэ чIыпI, пачъыхьадзэм пчыкIэ машIоу жэхэпкIэ. Джащ фэдэу лIыхъужъ псэемыблэжьэу, адыгэ чIыгум иухъумакIоу Кущыку лъэпкъ тарихъ шIэжьым къыхэнагъ.
Хъырцыжъ Алэр
Хъырцыжъ Алэр Абдзахэ щыщыгъ. Пщыщэ щахь зы-фаIоу Шытхьалэ (Белореченскэм) узыдэкIыкIэ джы мэшIокугъогу лъэмыджыр зытелъым дэжь дэсыгъ. Абдзэхэ кIэй ыIэ илъыгъ. Джанчатэмэ ащыщ. Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ адыгэ лIыхъужъ цIэрыIомэ ащыщ. Хъырцыжъыкъо Алэм ихэку, илъэпкъы яшъхьафитыныгъэ къыухъумэзэ, лIыгъэм, цIыфыгъэм ишапхъэу, ибзыпхъэу ыпсэ ытыгъ. ЛIыхъужъыгъэм, псэемыблэжьыным ятамыгьэу, мыкIосэжьын жъогъо гъуазэу Алэм ыцIэ адыгэ ошъогум къинагъ, къэхъурэ лIэужыкIэ пэпчъы иакъылы, изэхашIэ хэуцоу, щыщы хъузэ къырэкIо.
Хъырцыжъ Алэм щынэгъошхуи иIагъ, лъытэныгъэшхуи фашIыщтыгъэ. Инджылыз къикIыгъэу, Адыгэ шъолъырым къихьэщтыгъэу Спенсер къызэритхыжьырэмкIэ, 1836-рэ Хъырцыжъыкъор ары адыгэ зэIукIэшхом быракъыр апэрэу къыщызыIэтыгъэр. А илъэсым къыщегъэжьагъэу жъогъопшIыкIутIур зыщышIэтырэ быракъыр лъэпкъым изыкIыныгъэ итамыгъэу хъугъэ.
Адыгэ лIыхъужъхэр щэIэфэхэ псэемыблэжь бэнакIохэу, жъалымагъэм изехьакIохэмкIэ псэхэх щынагъохэу, ем пэшIуекIохэу, шIур ашIэу шыIагъэх. Джащ фэдэхэу лъэпкъым ишIэжьы ахэр къыхэнэщтых.
Пэнэшъу Аскэр, гуманитар ушэтынхэмкIэ
Адыгэ республикэ институтым иIофышI
Адыгэ макъ
