(Ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн унагъом къыщежьэ Начало знания родного языка – это семья)
ГУЩЫІАП
Мы сигупщысэтх ныдэлъфыбзэ гущыIэ тхьабзэм ызэхэфыкI, ныдэлъфыбрэр унагъом къыщежьэнэу зэрэщытым ышыпкъэныгъэм фэшъхьафэу унагъоми, ныдэлъфыбзэми дэIэбыкъунэу, кIуакIэ хилъхьанэу, зыригъэубгъунэу телевизион фэдэ Iэрыфэгъухэм пчIэ яIэу зэрэщытыр, а фэдэ Iэрыфэгъухэм бзэр адэпсэун Iэмалым ыгъэцэчIэн, мы фэдэ Iэрыфэгъухэм ахэшIагъэу лъэхъаным бзэм зыдыригъэщтэн фаеу зэрэщыт темам сытегущыIахьыгъ. Непэрэ Iэмалыхэм ящыщэу огунэмкIэI къехэу унэм къаримыхьэрэ зы бзэм ыгъашIэ чIэчIы дэдэу зэрэщытыр хэзгъэунэфыкIыгъ. Фэшъхьафэу, бзэ укъозэнымрэ, бзэ зэгъэшIэнымрэ зэрэ зэшъхьашычIырэр къэсытхыгъ. Анахь пчIэ зиIэм ящыщ зэри Ибны Хьалдунрэ нэмыкI докумантхэм ахьылIагъэу унагъо гущыIэр късыущыхьатыгъ.
«Aile Dilin Oluşum Alanı» başlıklı bu yazımda anadil kavramının nasıl anlaşılması gerektiği, anadilin ailede başlaması gerektiği gerçeğine rağmen, aileyi ve anadilini destekleyen, güçlendiren ve geliştiren televizyon gibi dış faktörlerin önemi, bu faktörlerle birlikte dilin var olma zorunluluğu, bu faktörlere bağlı olarak dilin yaşatılması için zamana ayak uydurmanın elzem olduğu konusuna değindim. Günümüz şartlarında uydudan yayılarak, çeşitli kanallarla evlere girmeyen bir dilin yaşam ömrünün oldukça kısa olduğu konusuna da vurgu yaptım. Ayrıca bir dilin edinimi ile dil kazanımı arasındaki farklılığa da değindim. En önemlisi, yazımın başlangıcında, Müslüman düşünür İbn Haldun ve farklı kaynaklardan yararlanarak aile kavramı üzerinde durdum.
ПЭУБЛЭ
Ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн унагъом къышIжэ. Арэу зышытыкIэ, ”унагъо” гущыIэм ыкъукI изэтетыкI къэсыущтыхьатын, итIуанэмэ ныдэлъфыбзэм изытетыкIэ тэплъынэу сыфай.
Унагъо: Анэ – атэмрэ якIэлэбынхэмрэ зэдэпсэухэу, лъэпкъым анахь цIыкIоу зэтегъэпсахьыгъэ цIыф къупъэр ары. Ыжърэ лъэхъаным нэнэмрэ тэтэмрэ къыдыхыубытэу шытыштыгъэ. Унагъо гущыIэм фэхьыгъэ мы къиIотыкIыгъэр, лъэпкъ пстэуми афэшъуашэу зы гущыIэбгъу пIоми хъущт.
Адыгабзэм ебдзэкIымэ Унагъо: ”Унэгъо зэдихьанымрэ лъы зэхэлъынымрэ епхыгъэу, шъузым, лIым, кIалэхэм, зэшъзэшъыпхъухэм язэфыщытыкIэ къыхэкIэу зэрэчыли анахь цIыкIу зыкIыныгъэ купэр. Фамиля,” еIошъ къетхы.
ГущыIэу ”унагъо”м икIук [исемантик] уеплъымэ ”гъо”р ”унэ” фыхэхыгъэ лъэхъанэу зы унагъо зэрэщытын фаер къыбгурегъаIо. Апэрэу унэр зэтебгъэпсахьыщт, Iэмэ-псымэхэр ыбгъэкъущт, зэужьыми уафэсакъыщт, кIэлэ гъуалэхэр бгъэсэщтых, унэм ис нэбгырэ пэпч тэдрэ зы щыкIагъэу яIэхэр ыбгъэкъущт. Анэ-атэм япсэрэ яшIулъэгъуныгъэрэ зэхэлъэу, зы унэ щызэдэпсэухэу, зыхапIэ агъотыгъэмэ; лъапэ зэдадзи зы гъэгу зэдытехьагъэхэмэ, ахэр унэм игъо къэси ”унагъо” хъугъэм ящыщых. Нэужъым гъашIэм хэтэу къакIэлъыкIощт кIаблэхэр бзэри, хабзэри хьазырэу зы псэупIэ къыхэублагъэ хъущтых. Унагъор къэралыгъо цIыкIоу лъытэ. Унагъом ылъапсэ пытъэу щытымэ бзэри хабзэри къэралэри пытъэ хъущт.
Тхыдэ лэжакIу, сосиолог, филозоф, политик, ыкIи къэрал лIы; зэрэдунаекIэ цIэрыIоу Ибын-ы ХЬАЛДУН (1332-1406 Гурыт лъэхъанхэм псэугъ). Хьалдун, асабиет (affiliation) зэлъэшIэным къиузэфырэ унагъор чылэм (Сосиети) икъутэмэ лъапс, ыкIи ащ лъэпкъ щыIэныгъэр къеухъумэ. Унагъом, зэдэпсэурэ нэбгырэхэм ящыкIагъэхэр регъэкъу, зэдэ-тхъагъу, зэблэгъэныгъ фэдэ зэфыщытыкIэхэр къышэтIэмы, экеномине фэдэ пкIэ зыхэлъ тэдрэ зыри а унэм щызэIэпахы. Ибын-ы ХЬАЛДУН унагъом фэхьыгъэу анахь пкIэ зыфишIырэр, анэ, атэм къагокIырэ макъэр наныум итхьакIум зэриIорэр, а гущыIэзэр наныум ышъхьэ итхагъэ зэрэхъурэр, бзэр унагъом щызэIэпахэу зэрэшытырэр ары.
Анэ-атэхэм якIалэхэм пкIэ зиIэ шъэныр, хабзэр, бзэр, зэрагъашIэ зыхъурэм кIаблэхэми мы зэрагъэшIагъэхэри ахэм къакIэлъыкIорэхэми арагъэшIжьынэу елъытэ. Афэдэу зыхъурэм унагъом къыщежэрэ тэдрэ зыри бзэм пылъэу кIэух имыIэу къырыкIонэу сэлъытэ.
Къултырым, хабзэм, бзэм, шIэнышъэм изэIэпыхын анахьэу зыщыбгъэфедэщтыр унагъор арэу зэрэшытыр нафэ. Мыщ анахьэу тинаIэ, тицахьэ зытелъын фаер, ныдэлъфыбзэр наныум къыдалъфэу зэрэщымытыр ары. Дунаем къытехьэгъакIэ наныум бзэр имышIэу къэхъу. ГъашIэм дыхэтэу бзэр къиукъозэнэу къыдхахъзэрэ ыгу релъхьэ, ыпсэ хелъхьэ. Зы бзэ горэ ыгу итхагъэу наныур къэхъурэп.
Ныдэлъфыбзэр наныур къэмыхъузэ ипэ унагъом хьазырэу илъын фай. Унагъом щыпсэурэ нэбгырэхэм ямэнталитэ, яхабзэ, яшэнхабзэ, язэфыщытыкIэ, ябзэ, япшэрахьыкIэ, ячэу, яIэмэпысымэ, яТхьалэIу, ясэнэхьат, яIэрышIакIэ… гум сыд къэкIыми зэкIэрэми, еми – шIуми, зы лъэхъан, зы дунае горэм, наныор а кIыпIэм къышэпсыхы. ГъашIэм хахъо къэсы, анэ-атэм гуцаф амышIызэ, бзэр мэкIэ-макIэу наныум къиукъозэныщт. Ным, унагъом лъэпкъым базе хьаф зырыз аIумылъэу ябзэ зэтэфэу щытымэ ар насыпышхо дэд. Мыщ узфэсакъын фаер ным ежь ыбзэ имыуныкъоу игъэфедэныр ары. Непэрэ дунаем КIуакIэ зыIэкIэлъ къэрэлыгъо бзэхэмрэ ипхъахьыгъэу псэурэ лъэпкъым ябзэ амал зэфэдэу щытэп. Ными, тыми, унагъом шыпсэурэ нэбгырэ пстэуми къадэгущыIэу анахь нышхо горэ щыI: Ар тэлэвизионыр, интэрнэтыр ары. Непъэрэ тэкноложие лъэхъаным огумкIэ къехэу унэм къаримыхьэрэ зы бзэ игъашIэ сятэрэ сэрырэ тизфагу илъ гъашIэ фэдиз ныIэп. Iоф гугъур нэмыкIы бзэ зэбгъэшIэныр арэп. Хэти зыфаем фэдиз бзэ зэрмгъашIэнэу фит, ау тэфэдэми зы лъэпкъыбзэ, зы ныдэлъфыбзэ къэнэнэу тыфаемэ, ныдэлъфыбзэри унагъом къыщежьэщтымэ унагъом ыбзэ, тв бзэу унэгъо кIоцIым итын фай. Тэ фэдэ зы бзэ огумкIэ къехэу унагъом къимыхьэ зыхъурэм наныур къызэрихъуахьыгъэ унагъор кIалэм япае мыхьазыр унагъом ящыщэу плъытэми хъущт. Терминожьиеу ”унагъо” гущыIэм ыкукI ыпшъэкIэ къыщысIотагъ. Зы хэзгъэхъожьын: Огубзэ мыхъурэ тэдрэ зы базе тхьакIумэм зэхихыжьытэп; тхьакIумэм зэхихымыхырэ бзэри бзэгум ыгъэфедэн амал ыгъотыжьыщтэп.
Ыжърэ лъэхъанэр арэп, ыджырэ лъэхъаным нымрэ тымрэ, ныдэлъфыбзэр кIалэм зыфIумылъхьарэ сыда, поу быгъэмысэным лиягъэ хэлъэу сэлъытэ. Ау наныум зыкъиIэты зыхъурэм унагъом ыгъэфедэрэ бзэмрэ, мулти филим, къэбар, спорт, къино, сэмэркъэу… фэдэхэм ябзэрэ, тв бзэмрэ мищэр зэтефэ зыхъурэм а бзэм зиубгъущт. Бзэм, унагъом зыкъшиIэти, огум дэкIи унэшъо пашхьэм къифэжыгъэ зыхъурэм бзэр гъэгумафэ техьахъэ хъщт.
Макъэхэр зэIэхыгъэу, гущтыIэхэр нафэу, гущыIэпсыхэр7 гурыIогъоу, бзэри хабзэри, къултурэри зэдыкIыгъоу, лъэпкъыхэм нэмыкIхэм ахэткIуахын шынагъо ямыIэу зыхъурэм лъэпкъыхэм нахь тхъагъо яIэу зэдэпсэущтых. А фэдэу зыхъурэм Литэрэтурэр, тхыдэр, пшысэр, усэр, филимэр, сэнэхьатыр зэужи, хабзэри дыхэтэу бзэм илъыкIо хъщт. Бзэри зызыубгъурэ бзэм ащыщэу псэщут.
Ным, унагъом, зыщыщ лъэпкъым ябзэхэр зэфэшхьаф бзэ зыхъурэ мафэм уикIаблэ, пшIэми-умышIэми зы унагъо шыпсэурэ нэбгырэхэм анэсэу зэкIэрэ зэпхырэзы. ыныдэлъфыбзэ зыIэкIэзыгъэ нэбгырэр нэмыкIымэ яхьашыры мэхъу. Мыш мэхьанэу хэлъэр наныум апэрэу Iуплъхьэрэ бзэр сыдыми еж а лъэпкъым ащыщэу зилъытэу фежэ, ыкIи мэхъу. Псалъэм пае, ‘Сэ сянэ Адыг, сэ сы Тыркъу, сы Урыс, сы Арап аIоу рагъэжэшт. Мыр ыджырэ лъэгъаным гуцаф фэтымышIырэ ары нэмыIэми, итIорэ кIаблэм хэплъэгъошт ау къэзылъфыгъэ ныр арэп ар зылъэгъщтъыр, итоIнэрэ кIаблэр ары. Аш нэужэ мыш фэдэ зы гупшысэ шыкIагъи яIэжьытэп. Аш паекIэ, непэкIэ ‘ныдэлъфыбзэкIэ тызаджэрэр наныур къэзылъфыгъэ ным ыбзэ арэу шытыжыныр ышыкIэгъэжэп. Ыджырэ нэужъы ныдэлъфыбзэ зыфатIорэр, наныур зыщыщ лъэпкъым ыбзэ арэу сэлъытэ. Ыджрэ лъэхъаным анэ-атэхэр ыбзэ пкIэ фимышIынэу, ар дунэе Iэмэ-псымэ фэдэу ылъэгъунэу, зэрэфаеу бзэр шигъэонэу, зыми зы ахь иIэн фаеу шытэп. Ар зы лъэпкъым иеу зэрэшытэр, тхыдэм хэтэу къызэрэкIорэр, кIодымэ ыгъэкIодырэр ежь ыIэшIагъэ зыгорэу зэрэшымытэр, ар лъэпкъ лъэжыгъэу зэрэшытэр шIудэдэу ышIэу, ыцахь зэрэтэлын фаер унагъо пэпч япшъэ илъ. Лъэхъан амалхэр сыдыгъоджыи зэблехъу. Унагъом иныдэлъфыбзэ игъэIылъэу бзэ хьаф къиштэнэу зы фитыныгъэ шыIэп. Ау ныдэлъфыбзэр химынэу, ар къиукъозэмыгъэ нэужы цIыфэр зыфаем фэдиз бзэ зэригъэшIэнджэ фит. Унагъор лъэпкъым илъапсэмэ, ныри унагъом илъапс. Бзэ хьафыкIэ псэурэ лъэпкъ щыIэп.
Ныдэлъфыбзэр тэкIу-тэкIоу, хъурэ-шIэрэр зэригъашIэзэрэ, зэIэпахызэрэ, къызэрэкIоу къаукъозэнырэр ‘базе укъозэн” зыпэшIыжыныр анахьышIоу зыгъэцакIэрэр цIыфыр ары. ЦIыфым зэхихырэ кIиIотыкIыжызэрэ, илъэгъурэм зыпишIыжызэ, бзэр зыхегъэзагъэ, тэкIу-тэкIоу бзэр къеукъозэны. Бзэр апэрэу унагъом, урамым, чэум, хьаблэм къалэм … къышэукъозэны. Ау игъэфедэрэ бзэм играматик, макъэм яхабзэ, гущыIэпсым игъэпсыкIэ, иэтимоложьи зэрэшытэр зэрегъашIэ. Бзэм фэхьыгъэ мы плъакIэм инджылыз бзэкIэ “Лангуагэ аккуиситион / language acquisition” тэримымкIэ еджэх: 1. Бзэ къэукъозэныр, 2. Бзэ зэгъэшIэныр.
КIЭУХ
Бзэ зэкIэрэри дэгъух, дахэх, шIух. Бзэ зэкIэрэри Алахьым изыает, Бзэ зэкIэрэри лъэпкъ зэфэшъхьаф. Шъхьафы хъуным пыи хъун махьанэ иIэп. Пыер шъхьафэр ымыдэу, ымыдэрэр ыгъэлIэным фаер ары. Ацымиласионым ыIэзэгъу, пэучошъунэу анахь кIуакIэ зыхэлъыр бзэр ары. Бзэр лъэпкъ псэупIэ, зы лъэпкъым аужыпкъырэ къал. ЦIыф купыр бзе хьафыкIэ лъэпкъ хъурэп. ШIукIэ…
ЛИТЕРАТУРЭР
Demir, R.,(2009), Mukaddime Adlı Eseri Çerçevesinde İbn Haldûn’un Dil Teorisi, Usûl İslam Araştırmaları, Sayı:11, S.95-116İbni Haldun (Çev. Dursun, T.), Mukaddime Kayapınar, A.,(2006), İbn Haldûn’un Asabiyet Kavramı: Siyaset Teorisinde Yeni Bir Açılım, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 15, S. 83-114
