Dünyadaki tüm kadim halklar gibi Adigelerin de kendi gelenekleri, dünya görüşleri var olagelmiştir. Geçmişi araştırmak, atalarımızın dünya görüşlerini öğrenmek çok ilginç olsa gerek… Bu dünya görüşlerinin kısa bir bölümünü yansıtanlardan biri de “kışın, yerini yaza bırakması” diye adlandırdıkları ve kutladıkları günle ilgili…
Adigeler eski çağlarda yılı iki bölüme ayırırlardı. Kış (ğae) ve yaz (şı)… Kışla yazın ayrıldığı zaman olarak da gece ile gündüzün eşitlendiği günü kabul ediyorlardı. Bu da günümüzde kullanılan takvime göre mart ayının 21-22 gecesine denk gelmekte. Yeni yılın başlangıcı olarak bu günü kabul ediyor ve törenlerle karşılıyorlardı. Her ocakta ayrı ayrı ateşler yakılıyor, “mafeşhatıh” adını verdikleri kurbanı kesiyorlar, sabahın erken saatlerinde “Uyuz domuz ve kurt suyu bulandırmadan önce…” diyerek su kaynaklarında yıkanıyorlardı.
Aynı zamanda da dua ediyorlardı:
Ди Тхьэ, Тхьэшхуэ! Ди Тхьэ закъуэ! Уафэри щӏылъэри зезыгъакӏуэ, Тыгъэшхуэр къызыбгъэдэкӏ. Щымыӏэр хэзыгъахъуэу Телъыджэр зи ӏэужь. Псори зыщыгугъыу Зыми щымыгугъыж, Къэхъури зэлъэӏуу Зыми емылъэӏуж Ди Тхьэ, Зы Тхьэ, Тхьэшхуэ! Хъуэхъур ди бэу, дыбагъуэу, Губгъуэу диӏэр бэвылъэу, Лъэуджыджэ тхэмыту, Ӏей тхэтыныр ди жагъуэу, Ди жагъуэгъухэр зэгуэпу, Ди япэ идгъэщ щымыӏэу, Ди фӏыгъуэр зэдэдгуэшу, Гукъеуэр зэдэтшэчу. Дищӏ бэвылъэр темыкӏыу, Ди пщащэхэр щӏыкӏафӏэу, Ди щӏалэфӏхэр лӏы хахуэу, Ди ӏуэху дэна ямыщӏу, «Ӏуэху щӏэн» жаӏэм къэжану, Пэрытыныр и хьэлу, Хьэгъуэлӏыгъуэр яублэу, Бланэм хуэдэу къарууфӏэу, Мафӏэм хуэдэу къэмыскӏэу, Ди щӏэблэр ефӏакӏуэу, Ди нэхъыжьхэр тхуэузыншэу, Ӏэнэм щысым тхьэмадэфӏу, Хасэм хэтым гуащӏафӏэу. Фӏыгъуэ дыщымыщӏэу, Щӏэм дигъэгуфӏэу, Хъугъуэфӏыгъуэхэр ди бащэу Илъэсыщӏэр етхьэкӏыну Тхьэшхуэу дыкъэзыгъэщӏам жиӏэ!
Peşi sıra, aksatılmadan, kadınlar ateşin başında koyun veya başka bir canlının yağını eritir, damlalarını ateşe düşürüp yanık yağ kokusunu bütün doğaya yayarlardı. Bununla birlikte şu duayı da yaparlardı:
Мы жьэрымэр Адыгэ унагъуэхэм, Адыгэ жылагъуэхэм, Адыгэ Хэкум имыкӏыу; Ху жылэрэ мафӏэ жылэрэ кӏуэдыжыху Лъэпкъ узыншэу мы щӏыгум дызэхэзекӏуэну Тхьэшхуэу дыкъэзыгъэщӏам жиӏэ!
Bunun dışında halka şeklinde “halcey”ler pişirilirdi. Kadınların arasından tecrübeli olan, üç “halce”yi üst üste koyarak kesmeye başlar, keserken de dua ederdi:
Мы хьэлджеищыр Дыгъэм и плъыфэщ, Дыгъэм и нэзрэ и бзийрэ псоми къалъысыну Тхьэшхуэу дыкъэзыгъэщӏам жиӏэ!
Sonra koyun kuyruğunun veya yağının damlatıldığı ateş ile yuvarlak “pıpha”lar yakılırdı. “Pıpha”lar, ottan dairesel örülmüş ve bir sopaya geçirilmiş meşalelerdi. Yakılırken dua edilirdi:
Нобэ гъэрэ щӏырэ зэхокӏ, Нобэ Илъэсыщӏэ дытохьэ. Дыгъэм и хуабэрэ и нэхурэ Нэхъ щӏэгъэхуэбжьауэ къитыну Тхьэм жиӏэ!
Kutlamalar kesinlikle “wuig (wuic)” ile büyütülürdü.
Tarihsel belgelerde görüldüğü şekliyle daha sonra yıl dörde bölündü: İlkbahar, yaz, sonbahar ve kış.
Bu mevsimlerin her birinde 3’er ay vardı. Her ay 30 gün, yıl da 360 gün içeriyordu. Her yıl 5 veya 6 gün artardı, bu günleri de Adigeler kutsal kabul ettikleri ve kutladıkları günlerden sayarlardı.
Adigeler en çok Güneş, Ay ve yıldızları esas alır, önem verirlerdi. Örneğin, her köyün özel tepeleri, ağaçları olurdu, güneşin bu yerlerdeki durumuna göre zamanı bilirlerdi (Bir nevi güneş saati).
Bahar ayı toplamda 92 gündü. Mart ayının 21-22. gününden başlayarak, haziran ayının 21-22’sinde biterdi. Mart ayından 9, nisandan 30, mayıstan 31 ve hazirandan 22 günden oluşmaktaydı.
Boğa Takımyıldızı ekinlerden baktığında (Haziranın 21-22. günleri) yaz mevsimi başlardı. Yaz mevsimi de 92 gündü. Haziran ayından 8, temmuz ve ağustos aylarının tamamı 31’er gün, eylül ayından 22 gün…
Bu dönem çiftçiler açısından en zorlu günler sayılırdı. Boğa Takımyıldızı ağacın tepesinden baktığında sonbaharın geldiğini anlarlardı. Bütün bir yıl boyunca yetiştirdikleri ürünlerin hasadının yapılıp depolanma dönemi. Sonbahar 91 gündü. Eylül ayından 8 gün, ekim 30, kasım 31 ve aralık ayından 22 gün…
Sonrasında da Boğa Takımyıldızı’nın toprağa girdiği kabul edilirdi. Bu da aralık ayının 21-22. gününe denk geliyor ve kış mevsiminin başladığı gün olarak kabul ediliyordu. Kış mevsimi de 90 günü kapsıyordu; aralıktan 9 gün, ocak ayından 31, şubattan 28 (29) ve mart ayından 22 gün…
Bugün dünyanın içerisinde olduğu karanlık günlerden çıkabilmesi, bu güzel günlerimizin birlikteliği pekiştiren özelliği ve geleneklerimizi tekrar kutlamaya başlamamız ile mümkün olabilir.
Tüm dünya halklarının yeni yılı kutlu, direnişlerine güç, umutlarına ışık olsun!
Kaynakça: -Taov H.T., Batyrova L.Kh. Adige Takvimi (gün ve ay isimleri), Nalçik, 2004 -Adige Psale -Çerkes Heku
Hazırlayan ve çeviren: Erdoğan Yılmaz
