Убыххэм я Хэкур зэрафӏэкӏуэдам теухуауэ 1974 гъэм къыдэкӏауэ щыта «Жылакӏэ» тхыдэ романыр (Шинкубэ Бэгърат и ӏэдакъэщӏэкӏыр) нобэр къыздэсым тхылъ нэхъ цӏэрыӏуэ дыдэхэм ящыщщ. Псом хуэмыдэу ар щхьэпэу къалъытэ хы Фӏыцӏэ ӏуфэм зауэр зэрыщекӏуэкӏа щӏыкӏэр джынымкӏэ. Лэжьыгъэр зэрытхам теухуауэ ӏуэхугъуибл къыхагъэщхьэхукӏри, ахэр мы тхыгъэм къыщытхьынщ.
Убыххэр адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм ящыщщ, 1864 гъэ пщӏондэ Сочэ псыхъуэм и ӏэгъуэблагъэм щыпсэуауэ. Лъэпкъым я зэкъуэтыныгъэмрэ дзэ ӏуэхухэр зэгъусэу ӏэкӏуэлъакӏуэу яубзыхуу зэрыщытамрэ я фӏыгъэкӏэ, убыххэр адрейхэм елъытауэ нэхъыбэрэ Урысей пащтыхьыгъуэм пэщӏэтыфат. Арщхьэкӏэ 1864 гъэм къыпагъэувыпащ – е Урысейм и унафэм щӏэту Псыжь тафэм ӏэпхъуэну, е я щӏыпӏэр ябгынэу Тыркум кӏуэну. Пщыхэм етӏуанэр нэхъ яфӏэкъабыл хъури, лъэпкъыр ирашащ. Сочэ псыхъуэр илъэс пщӏы бжыгъэкӏэ нэщӏащ абы иужькӏэ. Тыркум ӏэпхъуахэм къыпаубыдащ я щэнхабзэ ямыгъэлъэгъуэну, я анэдэлъхубзэкӏэ мыпсэлъэну. А псом лъэпкъым насыпыншагъэ къыхуихьащ, иужьрей дыдэу зи анэдэлъхубзэр зыӏурылъа Эсенч Тевфики 1992 гъэм дунейм ехыжащ. Абы и цӏэр дуней псом зэрыщыӏуар къэрал зыбжанэм я бзэщӏэныгъэлӏ цӏэрыӏуэхэм я фӏыгъэщ. Эсенч Тевфик илъэс пщӏы бжыгъэкӏэ абыхэм ядэлэжьащ убыххэм я бзэ кӏуэдыжар джынымрэ хъумэнымрэ теухуауэ.
Тхылъымкӏэ къэдгъэзэжмэ, ар къызэрыдагъэкӏар лъэбакъуэшхуэт. Къэбгъэлъагъуэмэ, убыххэм ятеухуа ӏуэхухэр а зэманым СССР-м щащӏэжыххэтэкъым (хамэ къэрал щӏэныгъэлӏхэм ирагъэкӏуэкӏа къэхутэныгъэхэм мащӏэт щыгъуазэр). Абы къыхэкӏыу, тхыгъэр куэдым я гум илъыр наӏуэрэ ӏупщӏу къэзыӏуэтэж хъуащ.
Сыт хуэдэ ӏуэхугъуэхэр къыхагъэбелджылыкӏрэ Шинкубэ Бэгъратрэ абы и «Жылакӏэ» тхылъымрэ теухуауэ?!
Япэу къагъэлъагъуэр Шинкубэ Бэгърат Василий и къуэр зэфӏэкӏ ин зыбгъэдэлъа бзэщӏэныгъэлӏыу зэрыщытарщ. Усыгъэмрэ прозэ тхынымрэ дихьэхауэ зэман кӏыхькӏэ къекӏуэкӏащ, ауэ ӏуэхум иужь щихьар балигъ ныбжьырт. Псалъэм папщӏэ, «Жылакӏэр» дунейм къыщытехьам Бэгърат илъэс 57-рэ хъуагъэххэт. Абы абхъаз-адыгэ бзэ гупхэр иджырт, филологие щӏэныгъэхэмкӏэ кандидатт. Ауэ ар и щӏэныгъэми щхьэпрыкӏыжри, тхакӏуэшхуэу зыкъигъэлъэгъуащ и «Жылакӏэ» тхыгъэмкӏэ.
Етӏуанэ ӏуэхугъуэу къыхагъэщ Шинкубэ Бэгърат убыххэм ящыщу зэрыщымытар, а лъэпкъым теухуа хъыбархэр иужькӏэ къищӏауэ зэрыарар. Ар езыр абхъазхэм къахэкӏат, убых лъэпкъым я тхыдэм щыдихьэхар щеджа илъэсхэрщ. Езым мыпхуэдэу жиӏэгъащ: «Аспирантурэм сыщыщӏэсым, Ищхъэрэ-Къухьэпӏэ Кавказым щызекӏуэ бзэхэр зджыуэ, япэ дыдэу зэхэсхауэ аращ убыхыбзэм, щымыӏэжу къалъытэ лъэпкъым я бзэм, и ӏуэхур. Абдеж щыщӏэдзауэ убыххэм я бзэмрэ я тхыдэмрэ теухуа хъыбархэр зэхуэсхьэсу сыхуежьащ. Норвегием щыщ щӏэныгъэлӏ Фогт и зы тхыгъэ къысӏэрыхьат, убыхыбзэм ирипсалъэу цӏыху 16 фӏэкӏа щымыӏэжу, абыхэми я ныбжьыр зэрыхэкӏуэтар къыщигъэлъагъуэу. А хъыбарыр си гум щӏыхьат. Аращ лъабжьэ хуэхъуар «Жылакӏэ» тхылъыр стхыным».
Ещанэ ӏуэхугъуэр зытеухуар Совет зэманым печатым къытехуэхэм ткӏийуэ кӏэлъыплъу зэрыщытарщ. Тхыгъэм и ныкъусаныгъэ нэхъыщхьэр цӏыхухэм зыхуахьыр абы убыхыпщхэм я пщӏэр игъэулъийуэ къызэралъытэрщ. Романым ахэр къыщокӏуэ щхьэхуэфӏу, я фейдэ къызэрикӏынум къищынэмыщӏа, цӏыхубэм я къэкӏуэнум емыгупсысу. Ауэ апхуэдэ «лӏыхъужьхэр» къэгъэщӏыныр къызыхэкӏауэ къалъытэр, арыншэу романыр цензурэм зэрыпхамыгъэкӏынурт. Ахэр лъэпкъым я «лъыиф» хъун хуейт.
Еплӏанэ ӏуэхугъуэр зыхуэгъэзар Бытхьэщ – абы теухуауэ тхакӏуэм езым къигупсыса хъыбарыр тхыгъэм зэрыхиухуэнарщ. Романым узыӏэпызышэу къыщыкӏуэ ӏуэхугъуэхэм, шэч хэмылъу, ящыщщ убыххэм тхьэ пэлъытэ хуэдэу яӏауэ абы къигъэлъэгъуа Бытхьэ теухуар. Абы и фэеплъхэр дыщэм къыхэщӏыкӏауэ лъагэу бгым (иджырей Сочэ къалэм и ӏэгъуэблагъэм) тетауэ тхакӏуэм къегъэлъагъуэ. Тхыгъэм къызэрыщыкӏуэмкӏэ, убыххэм зыхуагъэщхъырт бгъэ теплъэ зиӏэ ухуэныгъэм (языныкъуэм жьынду хуэдэу къагъэлъагъуэм). Лъэпкъыр Тыркум ягъэӏэпхъуэну къыщыщӏэкӏым, убыххэм фэеплъ нэхъ цӏыкӏур кхъухьым иралъхьэри здрашащ, нэхъ иныр якъутэри, щӏым щӏатӏащ, мывэхэр тратхъуэжащ. А теплъэгъуэм апхуэдизкӏэ Шинкубэ Бэгърат и щӏэджыкӏакӏуэхэр иригъэтхьэкъуати, Бытхьэ щыӏауэ я фӏэщ ящӏыжауэ, Абхъазым мажусий диныр къыщыгъэщӏэрэщӏэжыным хуэкӏуами ярейт. Лъыхъуакӏуэхэрати, хъугъуэфӏыгъуэр «къатӏэщӏыжыным» иужь ихьат. Арщхьэкӏэ ипэжыпӏэращи, убыххэм Бытхьэр яӏауэ зы тхыгъи тхылъымпӏи щыхьэт техъуэу щыӏэкъым, хъыбару къекӏуэкӏ фӏэкӏа.
Етхуанэу. Тхылъым и лӏыхъужь нэхъыщхьэр Эсенч Тевфиккъым жаӏэ. Зэтемыхуэныгъэхэм я щхьэусыгъуэр убыхыбзэр иужь дыдэу зыӏурылъа Эсенч Тевфик «иужьрейуэ икӏауэ» фӏащыныр тхыгъэм и цӏэращ къызыхэкӏар. Шинкубэ Бэгърат къыхигъэщауэ щытащ романым и лӏыхъужь нэхъыщхьэр Эсенч Тевфик уигу къэзыгъэкӏ къудейуэ зэрыарар, езым теухуауэ зыри тхылъым къызэрыщимыгъэлъэгъуар (къигъэлъэгъуэнкӏи ӏэмал иӏакъым – Эсенч Тевфик къыщалъхуар зытепсэлъыхь ӏуэхугъуэхэм я ужькӏэ илъэс 68-рэ дэкӏа нэужьт).
Еханэу. Убых лъэпкъыр кӏуэдакъым икӏи бзэхакъым. Ахэр щыӏэщ, ауэ я бзэр яӏэщӏэхуащ. Абыхэм къащӏэхъуахэм къащтащ абхъазыбзэр, адыгэбзэр е щыпсэуну къахуиуха къэралхэм я бзэхэр. Ауэ нобэми убых лъэпкъым я фэеплъыр, я лъабжьэр куэдым ящӏэж. Псалъэм папщӏэ, Тыркум и Мрамор тенджыз ӏуфэм щыс къуажэ зыбжанэм убыххэр дэсу жаӏэ, къызыхэкӏар ящӏэжу. Абыхэм яхэтщ убыхыпщ Бэрзэджхэ къатепщӏыкӏыжахэри. Апхуэдэ щапхъэхэр щыӏэщ Сочэ и Лазаревскэ районым хыхьэ Хьэжыкъуэ (Хаджуко) къуажэм, Адыгейм я жылэ зыбжанэм, Абхъазым. Убыхыбзэр зэфӏэгъэувэжыным елэжь гупи мы зэманым щыӏэщ. Уеблэмэ Абхъаз къэрал университетым ар щрагъэдж дерсхэр къыщызэӏуахащ. Мыбдеж къыхэдгъэщыну ди гуапэт иджыблагъэ зы уэрэд, убыхыбзэр и лъабжьэу, утыку кызэрырахьари. «Пырын» («дахэ», «телъыджэ») – аращ абы зэреджэр. Уэрэдыр ятхащ Уардан Эрастрэ Бакъ Иналрэ, композиторыр – Темыркъан Залымджэрийрэ Теуныкӏ Альбертрэщ. Уэрэдыр егъэзащӏэ абхъаз уэрэджыӏакӏуэ Пкин Сабринэ.
Ебланэ ӏуэхугъуэ. Шинкубэ Бэгърат и адэжьхэри мухьэжыр хъуахэм ящыщщ (Тыркум ягъэӏэпхъуат). Абы теухуауэ езым итхыжащ: «1878 гъэм ещанэу къэхъуа мухьэжыр гъуэгуанэм хэхуащ си адэшхуэри – Тыркум ирашат, ауэ абы щалъхуа и къуажэм къигъэзэжат, унэ 13 фӏэкӏа дэмытыжу». Абы зи гугъу ищӏар урыс-тырку зауэм (1877 – 1878 гъэхэм) и зэманым зыкъаӏэта нэужь, абхъазхэр щрагъэӏэпхъукӏарат. Абхъазхэм я насып нэхъ къикӏат, адыгэхэм 1864 гъэм я натӏэ хъуам елъытауэ – иужьрейхэр а зэманым къэгъазэ ямыӏэут зэрырагъэкӏар.
