Лӏэужьыр бжьиблкӏэ мауэ, жеӏэ адыгэ псалъэжьым. Гувэми щӏэхми, цӏыхур и блэкӏам щыхуеплъэкӏыж, и лъабжьэхэр къыщитӏэщӏыж, къызыхэкӏар къыщилъыхъуэж зы лъэхъэнэ и гъащӏэм къыхохуэ. Бэчыжь Лейла шэрыуэу зэрыжиӏащи, лъэпкъ щӏэжым и джэ макъ къыпхыӏукӏращ, цӏыхур щтэӏэщтаблэ щищӏыж къыхэкӏыу, апхуэдэ «хъуаскӏэхэр» къызэпхезыгъэдзыр. Щӏэныгъэлэжьым зи гугъу ищӏа джэ макъыр къызыпхыӏукӏ тхакӏуэхэр щымащӏэкъым Тырку щӏыналъэм, абыхэм адыгэу залъытэжми, къуэпскӏэ адыгэм екӏуэлӏэжу щытми. Зыщыщыр зыдэзыщӏэжыр ууейщи, и ӏуэхур щхьэхуэщ, ауэ «тхыдэм игъэгъуэщауэ» зыкъэзылъыхъуэжхэр гъэщӏэгъуэн мэхъу. Апхуэдэхэм ящыщщ, псалъэм щхьэкӏэ, зи цӏэр зэрыдунейуэ зэлъащӏыса, Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Памукъ Орхьан.
Хэт хъуну а Орхьаныр езыр? Щхьэ ар адыгэм гъэщӏэгъуэн ящыхъун хуей? Орхьан 1952 гъэм мэкъуауэгъуэм и 7-м Истамбыл къыщалъхуащ. Абы и цӏыкӏущхьэри и щӏалэгъуэри щыкӏуар щыхьэрышхуэм и Шишли хьэблэм хыхьэ щӏыпӏэ нэхъ зэӏузэпэщ дыдэхэм ящыщу Нишанташыкӏэ зэджэращ. Къызыхэкӏар Хэкур егъэзыгъэкӏэ ирагъэбгынэу Тыркум ирахуа зы адыгэ унагъуэщ. Псэупӏэ яхуэхъун къэзылъыхъуэ адыгэ минищэхэм яхуэдэу, Орхьан и адэжьхэми Уэсмэн пащтыхьыгъуэр къызэхакӏухьащ, икӏэм щетӏысэхари Манисэ къалэм и ӏэхэлъахэрщ. Тыркум къыщыхута адыгэхэр зэрагъэтӏысам уеплъмэ, шэч къытумыхьэжу Памукъ Орхьан лӏакъуэкӏэ шапсыгъхэм зэращыщым тебгъэчыныхь хъуну къыдолъытэ. Манисэ щӏыналъэм ноби шапсыгъ адыгэ къуажэхэр къыщызэтенауэ итщ.
Тхакӏуэм адыгэ къежьапӏэ зэриӏэм гурыщхъуэ худимыӏэжу дытезыгъэпсэлъыхь щхьэусыгъуэ зыбжанэ щыӏэщ. Орхьан и къуэш нэхъыжь Шэукъэт, Истамбыл дэт Босфор университетым экономикэм и тхыдэмкӏэ и профессорым зэрыжиӏэмкӏэ, зэшхэм я адэ Къундуз и адэ лъэныкъуэмкӏи, и анэ лъэныкъуэмкӏи 1890 гъэм нэсыхункӏэ Манисэ хиубыдэ Гёрдэс щӏыналъэм щыпсэуащ. Къундуз и адэшхуэ Сабит-бей XӏX лӏэщӏыгъуэм и етӏуанэ ӏыхьэм ирихьэлӏэу, Гёрдэс и имам нэхъыщхьэу щытащ, дин еджагъэшхуэт, зэхэщӏыкӏ лъагэ иӏэу цӏыху ӏущт. Къундуз и анэшхуэри Истамбылакӏуэм и лъэхъэнэм Кавказым къикӏыу Гёрдэс къэкӏуахэм ящыщт.
Памукъхэ я унагъуэр хуэщӏауэ, зыхуэныкъуэ щымыӏэу псэуащ. Орхьан и адэшхуэри, и адэри, и адэ къуэшри я ӏэщӏагъэкӏэ инженерт, къэралыр зыхуэныкъуэ ӏэщӏагъэт. Орхьан и адэ Къундуз IBM жыхуаӏэ америкэ ӏуэхущӏапӏэшхуэм и къудамэу Тыркум щыӏэм и нэхъыщхьэт, и анэ Шэкурэ унагуащэт. Гъэщӏэгъуэн хъунущ Орхьан и анэр тыркухэр «къупщхьэ хужькӏэ» зэджэ лъэпкъым къызэрыхэкӏар къыхэдгъэщмэ. Ар къызытехъукӏыжар уэсмэн пащтыхьхэм ялъихьэ, куэдкӏэ япыщӏа, Крит щӏыналъэм и ӏэтащхьэу (губернатору) щыта Ибрэхьим-пашэ цӏэрыӏуэрщ.
Орхьан и унагъуэр инт, къатыбэу зэтет унэт зыщӏэсри, зэрылъхузэрыпӏ абы щыпсэухэм адэшхуэр дунейм тетыху ящхьэщытащ, абы иужькӏэ унафэр анэшхуэм деж къекӏуэкӏащ. Бынми, бынырылъхухэми нанэм и пщӏэр яӏыгъащ, и псалъэ тӏэужыӏэ ирагъэщӏакъым. Зыгуэр япиубыдынуи, зыгуэр къыжьэдикъуэнуи хэттэкъым ар, ауэ цӏыху захуэт, куэдым хищӏыкӏырти, и жьауэр яфӏэкъабылт. Адыгэ унагъуэм и зэхэтыкӏэщ хэплъагъуэр, сыт хуэдизкӏэ европей гупсысэкӏэр я дуней лъагъукӏэм къебэкӏыу щымытами.
Орхьан тхылъри, тхылъ еджэнри зэрыцӏыкӏурэ фӏэфӏт. Тхылъ минрэ ныкъуэм нэблагъэ зыщӏэлъ и адэм и тхылъэщ иным щӏалэ цӏыкӏур махуэ псом щӏэкӏуадэрт. Хъуапсэрт езыр балигъ хъумэ, тхылъышхуэ зэригъэпэщыну, икӏи къехъулӏащ ар: нобэ Орхьан и тхылъэщым тхылъ мин пщыкӏутӏым щӏигъу хэлъщ. Щӏалэм хэлъэт иӏэт, ар гурыхуэт, жант. «Robert College» жыхуаӏэ америкэ еджапӏэр хъарзынэу къиухри, архитектор ӏэщӏагъэм хуеджэну Истамбыл дэт Технологическэ университетым щӏэтӏысхьащ. Арщхьэкӏэ нигъэсакъым. Орхьан тхакӏуэ хъуну зэрыщӏэхъуэпсыр и адэ-анэм яжриӏэри, журналист ӏэщӏагъэр щызэрагъэгъуэт институтым еджэну кӏуащ. И адэр щыгуфӏыкӏащ къуэм ищӏа гуращэм (ар езыр зэзэмызэ къыпытхыкӏыу апхуэдэт), анэм къабыл ищӏакъым, ауэ икӏи пэувакъым.
Институтым щыщӏэс илъэсхэрщ Орхьан тхэным нэхъ зыщритар, абыкӏэ и лъэкӏыныгъэр здынэсыр игъэунэхуу щыхуежьар. Тхэн щригъэжьар 1974 гъэрщ, и япэ тхылъри, «Кӏыфӏымрэ нэхумрэ» зыфӏища романыр зэрытыр, дунейм къыщытехьар 1979 гъэращ. Тырку тхакӏуэ цӏэрыӏуэ Орхьан Кемал и цӏэр зезыхьэ саугъэтыр къыщӏыхуагъэфэща мы тхыгъэшхуэм Орхьан иужькӏэ хэлэжьыхьыжщ, къыщыӏэта ӏуэхугъуэхэм зригъэубгъури, 1982 гъэм «Джэудэт-бейрэ и къуэхэмрэ» фӏэщыгъэр иӏэу етӏуанэу къыдигъэкӏыжащ. Тхылъым щӏэупщӏэшхуэ иӏащ, зэуи зэбгрыкӏат. Абы щыгъуэщ тхакӏуэ ныбжьыщӏэм къыщыгурыӏуар и ӏэщӏагъэр къызэригъуэтыжар.
Абдеж къыщежьэри, Орхьан сыт хуэдэ тхыгъэ утыку къримыхьами, хамэбзэхэмкӏэ зэрадзэкӏыу, фӏыщӏэтынхэмрэ саугъэт зэмылӏэужьыгъуэхэмрэ хуагъэфащэу хъуащ. Къыхэдгъэщынщи, 1984 гъэм Орхьан итха «Унэ даущыншэ» романыр франджыбзэкӏэ 1991 гъэм дунейм къытехьащ, «Быдапӏэ хужь» романым 1990 гъэм Америкэм и Штат Зэгуэтхэм литературэмкӏэ и саугъэт лъапӏэ къыщихьащ, «Уэс» романыр 2004 гъэм а къэралым къыщыдэкӏа тхылъ нэхъыфӏипщӏым ящыщу къалъытащ. «Тхылъ фӏыцӏэ» романыр Тыркум литературэ къэхъугъэшхуэу щалъытат. Тхыдэр зи тегъэщӏапӏэ, абы и пэжымрэ пцӏымрэ я зэпылъыпӏэр къэзыхутэ тхыгъэм кӏэщӏу кинофильм тращӏыкӏри, Тыркум щагъэлъэгъуауэ щытащ. 1998 гъэм дунейм къытехьа «Сэ си цӏэр Плъыжьщ» романыр бзэ 24-кӏэ зэрадзэкӏауэ щытащ, Ирландием щагъэува литературэ саугъэт нэхъыщхьэри а романым къратат. Мыпхуэдэ щапхъэхэр куэд мэхъу.
Псори зэхэту къапщтэмэ, Памукъ Орхьан и ӏэдакъэ къыщӏэкӏа тхыгъэхэр бзэ 70-м щӏигъукӏэ зэрадзэкӏащ, и тхылъхэр мелуан 13 нэхърэ нэхъыбэ хъууэ къэрал зэхуэмыдэхэм къыщыдэкӏащ. Америкэм къыщыдэкӏ «Тайм» журналым Памукъ Орхьан щӏэупщӏэ нэхъ ин дыдэ дуней псом щызиӏэ цӏыхуищэм хибжауэ щытащ. Тыркум, Германием, Франджым, Урысейм, Америкэм литературэмкӏэ я саугъэт бжыгъэншэхэр къихьами, псом ящхьэж хъуар 2006 гъэм къыхуагъэфэща Нобель и саугъэтырщ. Тыркум щыщу а дамыгъэ лъапӏэ дыдэр япэу зратари Орхьанщ.
И япэ тхылъым щегъэжьауэ Памукъ Орхьан и ӏэдакъэ къыщӏэкӏыу хъуар цӏыхухэм щӏызэрапхъуэр, яхузэрымыгъэгъуэту щӏеджэр «гъащӏэм и пэжым и пцӏанапӏэкӏэ зэрытеӏэбэфырщ», куэдым зыкъыхалъэгъукӏыжу зэрыщытырщ. Абы и романхэр пост-модерн жыхуаӏэ тхэкӏэ жыпхъэм итщ, уеблэмэ «Быдапӏэ хужь», «Тхылъ фӏыцӏэ», «Гъащӏэщӏэ», «Си цӏэр Плъыжьщ», «Уэс» романхэр пост-модерн литературэм и курыхщ. Орхъан и тхыгъэхэм ӏэмал зэпэщӏэтхэр йобэкӏ: дыгъуасэ – нобэ, къухьэпӏэ – къуэкӏыпӏэ, классикэ – иджырей, жьы – щӏэ хуэдэ гупсысэ зэпэувхэмрэ еплъыкӏэ зэблэухэмрэ.
Жаӏэнущ, икӏи зэхэпхынущ, Нобелым и саугъэтыр зэрыхуагъэфэщара Орхьан ди лъэпкъэгъуу щӏэтлъытэн хуейр, жаӏэу. Зы лъэныкъуэкӏи, уегупсысмэ, пэжщ ар. Тыркум къыщалъхуами, зэрытхэр тыркубзэми, адыгагъэм и гущэм къихъукӏатэмэ, ину адыгэ и бынщ, тхужыӏэнт. Ауэ, и гъащӏэр къызэрекӏуэкӏар аращи, зи къуэпсыр хэгъуэж адыгэ унагъуэщ къыщалъхуар, ауэ, апхуэдэу щыт пэтми, абы зыкъыщимылъыхъуэж зэи къэхъуакъым. Абы и щапхъэщ Нобель и саугъэтыр зрата Памукъ Орхьан щхьэкӏэ Къызэгъэпэщакӏуэхэм къыдагъэкӏ тхылъым итыр: «Литературэмкӏэ Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Памукъ Орхьан и лъэпкъкӏэ адыгэщ. Лъапсэрыхыр къызыхуагъэкӏуа а лъэпкъым и лъахэщ 2014 гъэм Олимпиадэр щекӏуэкӏа Щачэ щӏыналъэр». Арыххэуи, цӏыхугъэм и пщалъэкӏэ уеплъмэ, и гупсысэр, и дуней лъагъукӏэр къэзыгъэщӏар адыгэхэращ, жыпӏэ хъунущ.
Памук дунейпсом щыцӏэрыӏуэ романист къудейкъым, ар икӏи жылагъуэ ӏуэхухэм жыджэру хэт, дэтхэнэ лъэпкъми и хуитыныгъэхэм, демократием къызэщӏиубыдэ гурыӏуэныгъэхэм яӏыгъ гупсысакӏуэщ. Шэч хэлъкъым, абы и утыку псалъэмакъхэм адыгэм и ӏуэхури къызэрыхэувэнум, лъэпкъри ину щӏэгушхуэн къызэрыкъуэкӏынум.
*«Адыгэ псалъэ» газетым и щӏэныгъэ обозреватель.
